GOSPODARKA FOLWARCZNO - PAŃSZCZYŹNIANA:
1. Funkcjonowanie systemu feudalnego:
Cała ziemia była skupiona w rękach szlachty (feudałów). Część ziemi feudałowie wypuszczali w dzierżawę chłopom. Za możliwość dzierżawienia ziemi chłop musiał świadczyć na rzecz pana w naturze, w pieniądzach lub w odrobku (pańszczyzna).
2. W XV w. sytuacja chłopów w Polsce była korzystna. Rozwój gospodarczy kraju przyczynił się do osiągnięcia dość wysokiej stopy życiowej chłopów, a prawa wydane przez Kazimierza Wielkiego określały okoliczności wychodzenia chłopów ze wsi, ustalały kary za zabójstwo chłopów, oraz ograniczały uprawnienia sądownicze feudałów wobec chłopów.
FOLWARK - duże gospodarstwo rolne lub rolno-hodowlane, nastawione na produkcję żywności na dużą skalę, na zbyt - w celu zwiększenia swoich dochodów; wykorzystujące siłę roboczą - najemników, a przeważnie chłopów pańszczyźnianych.
PAŃSZCZYZNA - bezpłatna, przymusowa praca chłopa na roli na rzecz pana za prawo dzierżawienia ziemi (kilka dni w roku - wymiar pańszczyzny).
Rodzaje pańszczyzny: - piesza (jeżeli chłop stawiał się z gołymi rękoma bez narzędzi), - sprzężajna (jeżeli chłop stawiał się z narzędziami, koniem itd.).
Odkrycia geograficzne powodują podział Europy na wsch. i zach. (dualizm) Þ rewolucja cen na produkty rolne Þ wzrost zapotrzebowania na towary rolnicze Þ produkcja rolnicza staje się opłacalna Þ łatwość transportu Wisłą do Gdańska Þ łatwy kontakt z Europą zachodnią (odzyskanie Pomorza Gdańskiego - II pokój toruński - 1466 r.).
Szlachcie opłacało się zakładać gospodarstwa rolne: szlachta nie ponosiła nakładów, nie inwestowała, miała darmową siłę robocza, ziemi pod dostatkiem, zapewniony zbyt.
Koncentracja ziemi w rękach szlachty (stałe powiększanie powierzchni folwarków): karczowanie lasu, osuszanie bagien, zagospodarowanie nieużytków, przenoszenie chłopów na gorsze ziemie, przyłączanie serwitutów (ziemie pozostające we wspólnym użytkowaniu dworu i wsi), odbieranie folwarków sołtysich (statut warecki - 1423 r.), nieopodatkowana ziemia i transport.
POLITYKA SZLACHTY:
- Antychłopska: ⌂ uniemożliwienie im ucieczek ze wsi (1496), do miasta może odejść tylko jeden chłop w roku, a spośród synów tylko jeden może odejść na naukę (w praktyce oznacza przywiązanie chłopów do rodzinnej wsi), ⌂ właściciele ziemscy przejmują sądownictwo nad chłopami, ⌂ ciągłe podnoszenie pańszczyzny, ⌂ (1518) - państwo zrzeka się ingerencji w stosunki między panem a chłopem, ⌂ 1520 - sejm toruński ustala obowiązkowy wymiar pańszczyzny (jeden dzień z łana w tygodniu, zakaz kontaktu chłopa z miastem - ograniczenie wyjazdów).
- Antymieszczańska : ⌂ taksy wojewodzińskie, cenniki na wytwory rzemieślnicze, które umożliwiały szlachcie kontrolę cen, ⌂ zabroniono mieszczanom posiadania ziem poza miastem, a posiadane należało odsprzedać szlachcie (1496 - 1538), ⌂ mieszczanie muszą płacić cło na towary sprowadzane z zagranicy, ⌂ mieszczanie nie mogą piastować wyższych urzędów świeckich ani duchownych.
Stosunek szlachty do mieszczan i chłopów: szlachta pogardza innymi stanami (niższymi), ubożenie chłopstwa, antagonizm szlachty i chłopów (wzajemna niechęć), zróżnicowanie stanu chłopskiego (kmiecie - najbogatsi z chłopów, półkmiecie, zagrodnicy, chałupnicy, komornicy, ludzie wolni), ubożeją miasta i mieszczaństwo, brak zainteresowania państwa polityką handlową czy przemysłową.
Gospodarka folwarczno - pańszczyźniana na przykładzie Polski:
Polska : ¦ zyski czerpie szlachta, ¦ chłopi nie mają żadnych praw, żadnego głosu, nie mają wolności osobistej, są przywiązani do ziemi, ¦ ziemia należy do szlachty, ¦ na ziemi pracują chłopi - darmowa praca (pańszczyzna), ¦ w Polsce dominuje produkcja cechowa i rzemieślnicza.
Na zachodzie: zyski czerpie magnateria i mieszczaństwo, chłopi posiadają wolność osobistą, prawo posiadania ziemi miał każdy, na ziemi pracowali chłopi dzierżawiąc sobie ziemię, płacąc za to czynsz, a właściciel ziemski do pracy zatrudniał najemników.
PRZYWILEJE SZLACHECKIE
Przywilej koszycki (1374r.) Ludwik Węgierski - ustalenie podatku płaconego przez szlachtę do dwóch groszy z łanu, inne podatki tylko za jej zgodą;
Przywilej czerwiński (1422r.) Władysław Jagiełło - nienaruszalność majątku szlachcica (konfiskata tylko po wyroku sądowym);
Statut warecki (1423r.) Władysław Jagiełło - przymusowy wykup gospodarstw sołtysich;
Przywilej jedleńsko - krakowski (1430 - 1433r.) - Władysław Jagiełło - nietykalność osobista szlachty (nie można uwięzić szlachcica posesjonaty bez wyroku sądowego);
Przywilej nieszawski (1454r.) Kazimierz Jagiellończyk - król nie mógł zwoływać pospolitego ruszenia bez zgody szlachty (konkretnie sejmików ziemskich);
Konstytucje piotrkowskie (1496r.) Jan Olbracht - szlachta uzyskuje wyłączne prawo posiadania ziemi, zwolnienie z opłat celnych; wprowadzono taksy wojewodzińskie;
Konstytucja nihil novi (1505r.) Aleksander Jagiellończyk - żadne zmiany w istniejących prawach i przywilejach szlacheckich nie mogą być wprowadzone przez króla bez zgody szlachty (wówczas funkcjonował już w Polsce sejm reprezentujący ogół szlachty w kraju).
Wnioski płynące z przywilejów: - władza królewska słabnie, a szlachecka rośnie w siłę, - wyjątkowa pozycja szlachty w stosunku do mieszkańców i chłopów, - słabość mieszczaństwa (w 1791r. otrzymują jakiekolwiek prawa), - upodlenie stanu chłopskiego.
PODZIAŁ SZLACHTY
- posesjonaci - posiadają dobra ziemskie i posesje : magnaci (magnus - wielki), posiadają prywatne miasta, prywatne wojsko, duże wpływy w państwie, posiadają nawet do kilkudziesięciu wsi (np. Zamojscy, Potoccy, Lubomirscy, Radziwiłłowie), szlachta średnia (najliczniejsza) - posiadali kilkanaście wsi, sama nie pracuje, zagrodnicy - posiadają własne gospodarstwo na którym pracują (szlachta schłopiana).
- nieposesjonaci - nie posiadają nic: chałupnicy - posiadają chałupę ale nie mają własności, komornicy - żyją kątem u szlachty średniej (szlachta zaściankowa), nie posiadają własności, gołota - posiadają tylko tytuł, służą w wojsku, szlachta służebna - wynajmują się i służą u szlachty bardziej zamożnej.
Stan szlachecki był równy (teoretycznie), ale praktycznie składał się z przedstawicieli o różnej zamożności, różnym prestiżu społecznym i różnych wpływach politycznych. W XVI w. szlachta stała się dominującym stanem, liczyła od 5-10% ogółu społeczeństwa. Jej pozycja została zagwarantowana prawem - przywileje : ú nietykalność osobista, ú nietykalność majątkowa, ú prawo sprawowania urzędów i godności, ú ulgi podatkowe i celne, ú prawo zasiadania w sejmie i na sejmikach, ú prawo do wyboru króla.
Szlachcicem zostawało się: ° z urodzenia, ° szlachectwo można było kupić - trzeba było dowieść, że potomkowie byli szlachtą, ° szlachectwo można było otrzymać za wybitne zasługi - „nobilitacja” (nobilitas - wywyższyć kogoś), ° szlachta posiadała herb, sztandar oraz zawołanie.
SEJM WALNY :
Funkcjonująca nazwa organów przedstawicielskich - parlamentu to Parlamentum generale. W tradycji polskiej to po prostu Sejm Walny. Za początek powstania Sejmu Walnego przyjmuje się datę 1490 lub 1493. W XV w. istniały już i funkcjonowały zjazdy szlachty z poszczególnych ziem - tzw. sejmiki ziemskie. Równolegle istniały zjazdy możnowładztwa (świeckiego i duchownego) z królem, gdzie poruszano sprawy całego państwa.
Sejm Walny składał się z trzech izb: król, sejm, senat.
- Sejm: byli to przedstawiciele szlachty z poszczególnych ziem, wybrani na sejmikach ziemskich (było ich 170); poseł reprezentował swoich wyborców, jego mandat był imperatywny (związany). Obradom sejmu przewodniczył marszałek.
- Senat: była to dawna rada królewska. Senat był dożywotni. W senacie zasiadali - biskupi, wojewodowie, kasztelanowie, najwyżsi urzędnicy państwowi: (kanclerze, marszałkowie, podskarbiowie). W senacie po 1569 r. (unia z Litwą) zasiadało 140 senatorów. Obradom senatu przewodniczył król.
Sejm i senat obradował oddzielnie (tylko w 1. i ostatnim dniu razem)..
Sejm ustalał ustawy (tzw. konstytucje): î o liczebności wojska, îo wysokości podatków, îo przychodach i rozchodach państwa, î o przymierzach, î o wojnach czy pokoju.
Sejm podejmował decyzje większością głosów. Zbierał się co dwa lata, a obrady trwały 6 tygodni. W nagłych wypadkach zbierał się na dwutygodniowe posiedzenie. Sejm nie był zawsze gotowy. Zbierał się w Krakowie, Piotrkowie Trybunalskim, Warszawie, Lublinie , Grodzie.
Rodzaje sejmików :
· przedsejmowy (2. Poł. XV wieku) - wybierano posłów na sejm, narzucano instrukcje,
· relacyjny (XVI wiek) - wysłuchiwano relacji obrad sejmu,
· elekcyjny - wybierano 4 kandydatów na sędziego ziemskiego,
· kapturowy - wybierał władzę federacji i sąd kapturowy dla danej ziemi na czas bezkrólewia (od 1572 r.),
· deputacki (1578 r.) - wybierano co rok 1 kandydata do trybunału koronnego.
RUCH EGZEKUCYJNY SZLACHTY ŚREDNIEJ W XVI w.:
Egzekucja - wykonanie, wyegzekwowanie, wyrok.
Egzekucja dóbr: » zwrot bezprawnie trzymanych przez magnatów królewszczyzn (majątków król.), » lustracja dóbr i dochodów królewskich - (szczegółowy przegląd), » stworzenie skarbu publicznego - ujednolicenie państwa.
Egzekucja praw: »zakaz łączenia stanowisk, » kodyfikacja prawa (spisanie, ujednolicenie prawa), » reforma sądownictwa, » reforma armii, skarbu, monety i reforma kościoła.
O władzę rywalizowały trzy obozy :
A) król + magnateria (obóz królewski) : Æ zachować stan posiadania,
B) Bona Sforza (żona Zygmunta I Starego) + wyżsi urzędnicy państwowi + szlachta : Æ wzmocnienie państwa poprzez wzmocnienie władzy królewskiej i uszczuplenie pozycji (władzy) magnaterii ,
C) szlachta średnia: Æ dąży do nowych przywilejów, chce ograniczyć pozycję magnaterii i króla chce zreformować państwo.
Realizacja programu: (Hieronim Ossoliński, Mikołaj Semicki, Rafał Leszczyński).
Program: ¹ stałe dochody państwa, ¹ sejm najwyższym organem w państwie, ¹ spisać i ujednolicić prawo, ¹ ujednolicić podatki, ¹ zacieśnić związek Unii z Litwą (zespolić, zintegrować), ¹ reforma kościoła, ¹ opodatkowanie kościoła, ¹ osłabić magnaterię, ¹ usprawnić państwo, ¹ odzyskanie dóbr królewskich, które zostały przekazane bez zgody sejmu.
Realizacja: ¸ spisano dobra królewskie (spis majątku królewskiego), ¸ czwarta część dochodów z dóbr królewskich (kwarta) zostanie przeznaczona na utrzymanie stałej armii (wojsko kwarciane), ¸ dobra ziemskie monarchy stały się dobrami państwowymi, ¸ skodyfikowano prawo - Jan Łaski, ¸ zakaz wykonywania wyroków sądów kościelnych przez starostów, ¸ ujednolicono system miar i wag, ¸ odebrano większą część majątków magnaterii, ¸ zreformowano podatki, ¸ sąd kontrolował majątki królewskie i finanse królewskie, ¸ unifikacja, zniwelowanie różnic (zniesienie) pomiędzy Rzeczpospolitą a Prusami Królewskimi, ¸ zawarto realną unię pomiędzy Polską a Litwą (1569 r.), ¸ przystąpienie króla Augusta do realizacji planu.
Do końca XVI wieku w Rzeczpospolitej rozpowszechniło się niekorzystne rozdawanie dóbr kościelnych i świeckich. Gromadzenie wielu urzędów w rękach jednej osoby.
REFORMACJA I KONTRREFORMACJA W POLSCE W XVI w..
Przyczyny reformacji: podobne jak na zachodzie, napływ idei reformacyjnych z zachodu (kupcy, dyplomaci, studenci), uprzywilejowana pozycja kościoła w Polsce:
⌂ pozycja polityczna - duchowni zasiadali w senacie,
⌂ pozycja ekonomiczna - nie płacili podatków na rzecz państwa, co więcej sami pobierali podatki (dziesięcinę),
⌂ pozycja sądownicza - mieli własne sądownictwo i wyroki sądów kościelnych musiały być wykonane przez starostę (władza świecka).
Mieszczaństwo było niezadowolone z ideologii kościoła, bo kościół potępiał Litwę.
Luteranizm - mieszczaństwo z zachodniej i północnej części Korony (skupiska ludności niemieckiej), Prusy Książęce i Królewskie.
Kalwinizm - niezwykle popularny wśród szlachty (struktury kościelne zależne od szlacheckich opiekunów,...
Noane