Lucylla. Pszczołowska, Forma wierszowa a utwór liryczny [w:] Problemy teorii literatury, Wrocław 1976.
Zazwyczaj wyrazy „wiersz” i liryka” stosowane są zamiennie.
Wiersz – to układ językowy odznaczający się swoistym rozczłonkowaniem, które jest w zasadzie niezależne od właściwego każdej wypowiedzi podziału składniowego. Rezultatem tego rozczłonkowania jest istnienie odcinków równoważnych pod względem wyboru, a czasem i rozkładu pewnych elementów języka.
Utwór liryczny charakteryzuje się zazwyczaj w opozycji do utworów nielirycznych.
- czas teraźniejszy - w przeciwieństwie do epiki,
- przewaga określonej struktury wypowiedzi (monologu) – w przeciwieństwie do epiki i dramatu,
- formy czasownikowe i zaimkowe pierwszej osoby – w epice mamy do czynienia na ogół z formami trzecioosobowymi,
- bardziej wyrazista przewaga stosunków współrzędności między zdaniami niż w epice czy dialogu dramatycznym,
- częste stosowanie elipsy lub szerokie wykorzystanie harmonii,
- w porównaniu z dramatami czy tekstami epickimi utwór liryczny jest z zasady bardzo krótki,
R. Jakobson, E. Stankiewicz – organizacja dźwiękowa odgrywa w wypowiedzi lirycznej większą rolę niż w każdej innej, wyrazem liryki jest przede wszystkim wiersz.
Zasadniczą cechą języka lirycznego jest jego metaforyczność. Może się przejawiać na wszystkich „piętrach” wypowiedzi. Nie zawsze jednak realizuje się na nich jednocześnie. Tylko w stosunkowo krótkim tekście działać mogą owe napięcia metaforyczne zawarte w budowie rytmicznej, tylko wówczas możliwe są do uchwycenia występujące w utworze odpowiedniości między różnymi elementami jego językowej struktury.
Spośród innych cech można wyróżnić te, które związane są z gatunkami lirycznymi:
- stroficzna forma tekstu (nawet strofy nieregularne),
- liryka posługuje się wieloma rozmiarami wierszowymi i bardzo rozmaitymi ich postaciami,
- tendencje do układania się zdań pojedynczych w wersach,
- wiersze sylabotoniczne omawiane są z reguły jako kategoria osobna,
- językowe podstawy liryki leżą nie w różnorodności i rozbudowaniu struktur składniowych, ale cechuje ją od tej strony względna prostota i wielopostaciowy paralelizm.
Ważna rola intonacji w wierszu, która pozwala poznać i określić podmiot liryczny utworu. Nie opiera się ona tylko na podziale składniowym, jak w prozie. Jest ona rezultatem współistnienia dwóch podziałów wypowiedzi – składniowego i wierszowego, zachodzenia na siebie jednostek tych podziałów, ich zbiegania się lub rozchodzenia itp.
Dzięki obecności wierszotwórczych czynników można wpisać w wiersz pewne elementy intonacji, które w wypowiedzi powstają jako rezultat tzw. składni afektywnej i które nie zawsze dają się utrwalić w tekście prozaicznym. Niejednakowe traktowanie owych wierszotwórczych czynników przez rozmaite poetyki daje w wyniku odmienny rysunek intonacyjny danej struktury wierszowej.
Zmianę charakteru podmiotu może zmienić zachwianie regularności wiersza, lecz tylko wtedy, gdy owa regularność dominuje w utworze (np. podczas spowiedzi w Panu Tadeuszu).
Odmienną kreacje mogą również spowodować: tworzenie nowych wzorców, rozmaite traktowanie postaci stroficznych czy wstawianie nowych systemów wersyfikacyjnych (np. napisanie wiersza raz formą amfibrachiczną, a raz toniczną). Organizacja wierszowa pełni ważną rolę również w zakresie leksyki i frazeologii, ponieważ określa ona kontekst utworu i tym samym pewne wyrazy może uczynić mniej lub bardziej ważnymi. Obecność wierszowanego kontekstu zakłóca linearny układ utworu i jego progresywny charakter.
Ruddi_pl