Rodzina na straży tożsamości tradycji i kultury
1.Wstęp
Badania nad rodziną Definicja rodziny Różne typy rodzin Funkcje rodzin
2.Wpływ rodziny na wychowanie Socjologia rodziny Tradycja Kultura
3.Dziecko Rozwój psychofizyczny dziecka Niemowlę Wiek przedszkolny Szkolny Dorosłość
4.Struktura i funkcje rodziny Postawy rodzicielskie i metody wychowawcze Rodzina jako przekaźnik kultury (r. wielopokoleniowa: Miasto-wieś) Tradycje i obyczaje
5.Czas wolny w rodzinie
Wpływ struktury rodziny ,wykształcenia rodziców, sytuacji materialnej rodziny; stosunków emocjonalnych na sposób spędzania czasu wolnego
6.Podsumowanie
Rodzina na straży tożsamości tradycji i kultury.
Już od najdawniejszych czasów rodzina skupiała uwagę wielkich filozofów i reformatorów. Pierwsze rozważania na temat zainteresowania się jej funkcjami i wpływem na rozwój osobowości jej członków pochodzą sprzed naszej ery .Wszystko dlatego, że ta „mała grupa społeczna” jest pierwszym i najważniejszym środowiskiem, w którym znajduje się dziecko. Problematyką rodziny zajmuje się obecnie wiele dyscyplin naukowych z zakresu pedagogiki, socjologii, psychologii. W raporcie o stanie oświaty z 1973r. o rodzinie mówi się, że jest to pierwsza i istotna instytucja wychowania i kształcenia. Każda z dyscyplin posługuje się odmienną definicją eksponując aspekty najbardziej istotne z punktu widzenia głównego przedmiotu rozważań. Przykładowo socjologia rodziny jest subdyscypliną socjologii szczegółowej traktującą o społecznych obiektywnych i subiektywnych aspektach rodziny jako grupy społecznej i instytucji społecznej zajmującej się zarówno wewnętrzną strukturą rodziny, jej wewnętrznymi procesami, jak też jej związkami z dynamiką mikro i makro-struktury społecznej ujmowanej w kontekście społeczeństwa globalnego. Procesy zachowania działania każdej rodziny określane są zarówno przez czynniki społeczne, jak i psychologiczne. W centrum zainteresowań socjologa znajduje się socjogrupa, zaś psycholog interesuje się przede wszystkim psychogrupą, a społeczną strukturą grupy zajmuje się tylko o tyle, o ile ułatwia mu to wysuwanie określonych wniosków psychologicznych. Socjologia wychowania i pedagogika społeczna interesują się rodziną z uwagi na jej funkcję wychowawczą, a ogólniej mówiąc- socjalizacyjną. Rodzina jest jednym z najważniejszych środowisk wychowawczych dzieci i młodzieży, instytucją wychowawczą nie do zastąpienia innymi instytucjami, wprowadza bowiem dziecko w świat kultury i życia społecznego ludzi dorosłych. Sprawy wychowawcze są niewątpliwie istotnym elementem życia rodzinnego, jednak całokształtu spraw rodzinnych nie wyczerpują. Socjologia wychowania zajmuje się tylko niektórymi pozawychowawczymi sferami „rzeczywistości rodzinnej”. Natomiast socjologia rodziny interesuje się w pełni wszystkimi aspektami życia rodzinnego i rodziny, a wychowaniem zaś tylko o tyle, o ile jest to niezbędne do naświetlenia całokształtu problematyki socjologicznej związanej z rodziną. Zachowuje więc swą całkowitą odrębność w stosunku do socjologii wychowania. Konkludując rodzina należy do struktur społecznych, których naukowa analiza daje jednocześnie istotne korzyści poznawcze i praktyczne. Mimo swych małych rozmiarów jest bowiem skomplikowaną grupą społeczną o zdumiewającej wręcz różnorodności rozgrywających się w niej procesów. Analiza związków i interakcje rodziny z jej zewnętrznym otoczeniem społecznym i całym społeczeństwem w skali makro, przyczynia się nie tylko do poznania zasad funkcjonowania zróżnicowanej mikrostruktury społecznej, ale może posłużyć również jako „wziernik” umożliwiający dostrzeżenie istotnych elementów kultury danego społeczeństwa, oraz elementów subkultury określonej klasy czy warstwy społecznej, do której dany typ rodziny należy. Uzyskiwane poprzez analizę rodziny dane o kulturze społeczeństwa i różnych występujących w nim subkultur mogą przyczynić się do dalszego usprawnienia polityki kulturalnej.
Rodzina jest grupą społeczną o ogromnym znaczeniu praktyczno-życiowym zarówno dla jednostki jak i dla społeczeństwa. Zaspokaja szereg ważnych potrzeb życiowych jednostki, a jej zadania w zakresie rodzenia i socjalizacji młodego pokolenia są podstawą istnienia i właściwego funkcjonowania społeczeństwa. Prawidłowe funkcjonowanie społeczeństwa i prawidłowe funkcjonowanie rodzin żyjących w tym społeczeństwie są ze sobą integralnie związane.
Istnieją różne definicje rodziny. Według A. Kamińskiego, „rodzina jest podstawową wspólnotą życia, głównie emocjonalną, gdzie w czasie wszystkich lat życia następuje wzajemne wyrównanie poglądów i ocen, gdzie ludzie kontaktują się całą osobowością, a dom – to podpora emocjonalna, ostoja bezpieczeństwa psychicznego.”[1]
Podobnie określa J. Szczepański rolę rodziny, twierdząc, że „zapewnia człowiekowi zaspokojenie potrzeb emocjonalnych, potrzeb zwierzenia się z przeżyć konfliktowych, jest miejscem gdzie można się wyzbyć doznawanych upokorzeń, daje poczucie bezpieczeństwa, możliwość utrzymania równowagi, a co najważniejsze- utrzymanie integracji osobowości.”[2]
Janina Maciaszkowa pisze: „rodzina jako naturalna grupa społeczna oparta na więzach pokrewieństwa, małżeństwa, a niekiedy także adopcji przyjmuje postać wspólnoty. Jest to wspólnota ogarniająca życie swych członków w sposób dość wielostronny. We wspólnocie zaspokajane są potrzeby wszystkich członków rodziny, zarówno dzieci, jak i dorosłych, a przedmiotem wspólnej troski są potrzeby ekonomiczne, fizyczne, jak również psychiczne.”[3]
Z. Tyszka twierdzi, że „rodzina stanowi integralną część każdego społeczeństwa; stanowi jego najmniejszą i podstawową komórkę. Jest najważniejszą grupą społeczną, grupą podstawową, z którą człowiek jest ściśle związany znaczną częścią swojej osobowości i ważnymi pełnionymi przez siebie rolami społecznymi
(rola męża, żony, ojca, matki, żywiciela rodziny, itp.)
Jest także dlań tzw. grupą odniesienia, z którą świadomie i mocno identyfikuje się jako jej członek, współtworzy i przejmuje kultywowane w niej poglądy, postawy, obyczaje, wzory zachowania i postępowania.”[4]
Jednym z najważniejszych atutów rodziny decydujących o jej przewadze nad innymi środowiskami jest wczesne rozpoczynanie jej działania. Oddziaływanie rodziny nie tylko zaczyna się najwcześniej, lecz także trwa najdłużej. Ale o sile wpływu rodziny decyduje nie tylko okres jej oddziaływania, lecz także jego ciągłość. Jeśli dużej liczbie zmieniających się osób, z którymi dziecko styka się w środowiskach pozarodzinnych przeciwstawimy rodzinę, nasunie się wniosek oczywisty: oddziaływanie jej cechuje największa ciągłość, największa systematyczność. Ona, bowiem pozostaje ta sama, choć w jej składzie mogą zachodzić pewne zmiany: zdarza się, że umiera lub odchodzi jedno z rodziców, przychodzą na świat kolejne dzieci itp. Nawet jednak w obliczu tych zmian istnienie, a więc i oddziaływanie rodziny ma charakter ciągły; jest to dla dziecka stale ten sam dom rodzinny.
Ciągłość istnienia domu rodzinnego ma dla rozwoju dziecka olbrzymie znaczenie. Sprawia ona, że rodzina może zaspokoić liczne potrzeby psychiczne dziecka, np. potrzebę bezpieczeństwa, więzi emocjonalnej, przynależności.
Rodzina w zależności od miejsca i czasu przybierała i przybiera jeszcze nadal bardzo zróżnicowane formy, jednak jej zadania są uniwersalne: zaspokajanie popędu seksualnego, zaspokajanie elementarnych materialnych potrzeb życiowych, oraz rodzenie i wychowywanie dzieci. Rodzina jest, więc nierozerwalnie związana z istnieniem ludzkiego społeczeństwa i kultury. „Spełniana przez rodzinę funkcja podstawowej komórki życia społecznego i wychowania dzieci jest szczególnie ważna, a zarazem trudna i odpowiedzialna we współczesnym świecie złożonych stosunków społecznych. Polega ona bowiem nie tylko na wprowadzeniu młodej generacji w różne kręgi życia społecznego, lecz zarazem na takim oddziaływaniu, które pomagałoby dostrzegać, trafnie rozumieć i oceniać różnorodne skomplikowane zjawiska, hasła i poglądy obecnej, szczególnie zmiennej cywilizacji. Rodzina spełnia także w stosunku do dziecka ważną funkcję niwelatora wstrząsów, filtru i pomostu. Powinna ona chronić je przez cały okres rozwoju przed zbyt brutalnym zetknięciem się z rzeczywistością, powinna być nosicielem kultury w środowisku, w którym dziecko żyje, powinna w końcu stanowić bazę, z której mogło ono wchodzić w wir świata bardziej bezosobowego, rozciągającego się poza domem.”[5]
Rodzina należy do kategorii tzw. ,,grup pierwotnych” powstających przeważnie spontanicznie, z osobistych nieformalnych pobudek, jakkolwiek czynnik zaplanowanego, wyrachowanego doboru współmałżonków występował w niektórych kręgach społecznych dość często. Z genetycznego punktu widzenia rodzina bywa zazwyczaj grupą pierwotną, jednakże społeczeństwo stawia jej pewne formalne wymagania, jak np. zawarcie ślubu i przyjęcie uprawnień i obowiązków nałożonych przez państwo. Współczesna rodzina występuje w zróżnicowanych formach w zależności od swojej struktury. Strukturę rodziny określa:
- liczba i rodzaj pokrewieństwa członków rodziny (liczba dzieci, liczba innych krewnych), układ ich pozycji i ról społecznych, przestrzenne ich usytuowanie, siła więzi instytucjonalnych i psychicznych łączących poszczególnych członków rodziny, świadcząca o większej lub mniejszej spójności rodziny, podział czynności oraz struktura wewnątrzrodzinnej władzy i autorytetów społecznych, a także wewnątrzrodzinny układ miłości i względów.
Rodzina jest kategorią historyczną, zmieniającą się z upływem czasu, w zależności od epoki. Zmiany w formach życia rodzinnego są spowodowane przez procesy społeczne rozgrywające się w szerszych strukturach poza rodziną, a w ostatecznej instancji przez procesy ekonomiczno- społeczne i kulturowe zachodzące w ramach społeczeństwa globalnego. W Europie, a zatem w Polsce najczęściej spotykany jest typ patriarchalny, gdzie najbardziej czcigodny mężczyzna rodu, żona, dzieci i wnuki stanowią trzon takiej rodziny. Patriarchalna struktura rodziny występowała bardzo często w rodzinach robotniczych, gdzie ojciec był jej jedynym żywicielem, oraz wśród rodzin inteligencji pracującej. W rodzinie tej żona i dzieci były we wszystkich poczynaniach podporządkowane mężowi- ojcu. Jednak w wyniku dokonujących się zmian społeczno-gospodarczych przeobrażeniom uległa pozycja kobiety, która stała się osobą pracującą, posiadającą te same prawa obywatelskie, co mężczyzna.
Stanisław Kawula dokonuje przejrzystego podziału rodzin według następujących kryteriów:
- ze względu na skład (kompletność lub niekompletność)
1. struktura pełna (rodzina naturalna, zrekonstruowana, rodzina przysposobiona, rodzina zastępcza, rodzina kontraktowa)
3. rodzina grupowa (kilka lub kilkanaście małżeństw, lub par żyjących w luźnym związku, lub ludzi samotnych zakłada „spółdzielnię’’- wspólne gospodarowanie, żywienie i wychowanie dzieci przy jednoczesnym korzystaniu ze wspólnej stołówki, własnego żłobka, przedszkola- umożliwiające wspólne życie, bez zawarcia formalnego związku małżeńskiego
4. pozostałe struktury: rodzina kazirodcza, rodzina parzysta.
- ze względu na liczbę pokoleń
1. rodzina jednopokoleniowa (jedno pokolenie, bez dzieci)
2. rodzina dwupokoleniowa (rodzice i ich dzieci)
3. rodzina trójpokoleniowa (rodzice, dzieci i ich dziadkowie)
4. rodzina wielopokoleniowa (więcej niż trzy pokolenia)
Typ rodziny jest bardzo ważny, ponieważ jej funkcje i zadania są nierozerwalnie związane z jej strukturą. Mimo to można wyodrębnić zbiór ogólnych i podstawowych funkcji każdej rodziny:
1. Funkcje biopsychiczne:
- funkcja prokreacyjna
- funkcja seksualna
2. Funkcje ekonomiczne:
- funkcja materialno- ekonomiczna
- funkcja opiekuńczo- zabezpieczająca
3. Funkcje społeczno- wyznaczające:
- funkcja klasowa
- funkcja legalizacyjno- kontrolna
4. Funkcje socjopsychologiczne:
- funkcja socjalizacyjna
- funkcja kulturalna
- funkcja rekreacyjno- towarzyska
- funkcja emocjonalno- ekspresyjna
Socjalizacyjna funkcja rodziny- w wypadku położenia szczególnego nacisku na jej socjologiczny aspekt- polegałaby na wypełnieniu następujących zadań:
1. przekazywanie potomstwu wiedzy o świecie przyrodniczym i społecznym. Wiedza ta staje się podstawą racjonalnego zachowania i działania socjalizowanej jednostki.
2. wdrożenie umiejętności i nawyków posługiwania się przedmiotami otaczającego świata- zwłaszcza przedmiotami kultury materialnej. Proces ten jest szczególnie intensywny w okresie niemowlęcym i wczesnego dzieciństwa.
3. wdrażanie zachowania i działania adekwatnego do wymogów społecznych danego społeczeństwa i środowiska- internalizacja norm i wzorów
4. przekazywanie potomstwu systemu wartości uznawanych i stosowanych w ocenach przez dane społeczeństwo i dane środowisko. System ten w miarę postępów socjalizacji stymuluje motywację działania i zachowania się dzieci, oraz w coraz większej mierze wyznacza ich cele działania. Cle zresztą mogą być też przekazywane w gotowej, zwerbalizowanej postaci. Z tą sferą socjalizacji rodzinnej wiąże się wychowanie ideologiczne, a w części rodzin- specyficzna odmiana wychowania ideologicznego- wychowanie religijne, które zresztą współcześnie często w praktyce życia rodzinnego współwystępuje z jednoczesnym wpajaniem elementów ideologii świeckich.
5. internalizowanie sposobów działania mających prowadzić do wskazanych celów. Socjalizacja rodzinna preferuje takie lub inne schematy w zależności od typu społeczeństwa, typu kultury, związków klasowo- warstwowych, oraz ideologicznych określonej rodziny.
6. przekazywanie dorobku społeczeństwa w zakresie kultury duchowej, czyli wprowadzanie młodego pokolenia w różne dziedziny twórczości.
Poszczególne typy rodzin przekazują różne treści w tym zakresie, a istotnym współpartnerem rodziny w tym zakresie jest szkoła.
Kulturalna funkcja rodziny jest trudna do określenia, ponieważ obejmuje niemal wszystko to, co się w danej rodzinie dzieje. Funkcja ta w sensie przekazywania treści kulturalnych w obecnych czasach wyraźnie zmalała ze względu na znaczną liczbę wyspecjalizowanych w tym zakresie instytucji. ,,Kultura wiejska daleka jeszcze od skomercjalizowania i nie posiadająca do dyspozycji tych instytucji, jakie wytworzyło sobie miasto- książka, gazeta, film, itd., utrzymywała się i przekazywana była do niedawna głównie w kręgu rodzinno- sąsiedzkim. Ta funkcja rodziny podniosła jej znaczenie w oczach członków i pomagała spełniać nad nimi nadrzędną rolę.”[6] Rodzina jest więc jednak niezastąpiona, jeśli chodzi o prawidłowe ukształtowanie stosunku jednostki do otaczającego świata, do innych ludzi (wpojenie norm, hierarchii wartości i zasad postępowania w trakcie procesu socjalizacji). Tylko w rodzinie można nauczyć się właściwego korzystania z dziedzictwa kulturowego poprzednich pokoleń i zaniedbanie przez nią tej funkcji dokonuje się z wyraźną szkodą dla młodego pokolenia.
Aby prawidłowo przygotować jednostkę do uczestnictwa w kulturze i życiu społecznym trzeba spełnić przede wszystkim ważne zadanie wychowawcze, które rozpoczyna się w momencie narodzin dziecka i trwa o wiele dłużej, niż mogłoby się wydawać. ,,Rozwój polega na stopniowym kształtowaniu się różnych procesów i trwałych właściwości psychicznych w toku działalności samego dziecka w określonych warunkach i dzięki wychowawczemu oddziaływaniu osób dorosłych na dziecko. Poziom inteligencji dziecka, jego pamięci, wyobraźni, procesów myślenia, kierunek zainteresowań, cechy woli charakteru nie są punktem wyjścia, lecz produktem rozwoju i kształcenia; zależą one w dużej mierze od tego właśnie, jak w procesie wychowania zostanie pokierowana własna działalność dziecka.”[7]
We współczesnej psychologii przyjmuje się, że w zasadniczy sposób decydują o rozwoju psychicznym następujące czynniki:
- odziedziczone i wrodzone zadatki anatomiczno- fizjologiczne organizmu, a zwłaszcza układu nerwowego
- własna aktywność dziecka
- środowisko
- wychowanie
Wszystkie elementy składowe środowiska: geograficzne, ekonomiczne i społeczne oddziałują na dziecko i jego rozwój psychofizyczny. Największy wpływ wywiera jednak środowisko społeczne, ponieważ dostarcza modeli różnorodnych zachowań. Niektóre z nich dziecko naśladuje, innych-nie. Naśladuje przede wszystkim modele zachowań osób, z którymi jest związane uczuciowo, które w jego życiu odgrywają dużą rolę, są tzw. osobami znaczącymi. Osoby te naśladuje w sposób szczególny, nie tylko pojedyncze formy ich zachowania się, lecz ich sposób bycia w ogóle, postępowanie, poglądy, postawy; zachodzi wówczas zjawisko identyfikacji, utożsamiania się z określonymi osobami. Badania i obserwacje wykazują, że ,, rodzina stanowi środowisko, które zapewnia dzieciom najlepsze warunki rozwoju. Żadna instytucja, żaden zakład opiekuńczo- wychowawczy nie jest w stanie zastąpić rodziny.”[8]
W chwili narodzin dziecko jest istotą bezbronną i bezradną, wyposażoną w zaledwie kilka odruchów wrodzonych, całkowicie zależną od otoczenia. Nie posiada żadnych umiejętności, sprawności, nawyków, upodobań. Wszystko to, co opanowuje w ciągu tych kilku miesięcy jest rezultatem uczenia się od najbliższych- matki, ojca, babci, innych członków rodziny. Pozostaje wówczas w kręgu niepodzielnego wpływ rodziny, a uczy się bardzo wiele i bardzo szybko, ponieważ jego układ nerwowy jest w tym okresie bardzo plastyczny i chłonny.
Ponieważ ze wszystkich instytucji wychowawczych oddziaływanie rodziny zaczyna się najwcześniej, ma ona ogromną przewagę w stosunku do innych środowisk wpływających na rozwój dziecka. Konsekwencją stałości i ciągłości środowiska rodzinnego są powtarzające się bodźce, stale takie same, występujące w tej samej kolejności, wywołują podobne reakcje, umożliwiają wytworzenie się nawyków, przyzwyczajeń, skłonności, nastawień, postaw. Dziecko wie, czego może oczekiwać od swoich najbliższych, potrafi przewidzieć, jaka będzie ich reakcja na takie lub inne jego zachowania, toteż niektórych zachowań unika, inne powtarza. Mechanizm ten stanowi podstawę uczenia się reakcji, zachowań sposobów zaspokajania potrzeb.
Główną przyczyną zaburzeń rozwoju stwierdzonych w badaniach Spitza, oraz innych psychologów i lekarzy była utrata kontaktu z matką. Kontakt ten stanowi decydujący warunek prawidłowego rozwoju dziecka. Jednym z elementów kontaktu matki z dzieckiem jest więź emocjonalna. Ona to jest kolejnym atutem rodziny sprawiającym, że jej oddziaływanie na dziecko cechuje siła znacznie większa niż ta, jaka towarzyszyć może wpływowi wszelkich innych środowisk. Z więzią emocjonalną a miłością rodziców łączy się poczucie odpowiedzialności za rozwój dziecka. Matka i ojciec czują się odpowiedzialni za jego teraźniejszość i przyszłość.
J. Bowlby w raporcie dla Światowej Organizacji Zdrowia przy ONZ stwierdził, że dziecko pozbawione opieki matki jest prawie zawsze opóźnione w rozwoju fizycznym, umysłowym i społecznym, a skutki tych wczesnych doświadczeń deprywacyjnych są z reguły trwałe i nieodwracalne.
Jeden z punktów Deklaracji Praw Dziecka mówi: „koniecznym warunkiem prawidłowego rozwoju osobowości dziecka jest wychowanie go w atmosferze miłości i zrozumienia. Dziecko ma prawo do tego, aby jego rozwój odbywał się pod opieką jego własnych rodziców. Rodzice ponoszą odpowiedzialność za dziecko i jego wychowanie w każdym wypadku.”[9]
Jednak wpływ rodziny na rozwój dziecka nie dokonuje się w sposób automatyczny. Nie spełnia ona w sposób doskonały swojej roli tylko dlatego, że jest rodziną, że ma takie znakomite możliwości oddziaływania. Są to bowiem tylko możliwości zapewniające rodzinie przewagę nad innymi środowiskami. Nie każda rodzina w jednakowy sposób i w jednakowym stopniu wykorzystuje te możliwości. Aby jak najpełniej uczestniczyć w psychofizycznym rozwoju dziecka, trzeba jak najdokładniej poznać obraz jego zmian rozwojowych. Wiedza ta pozwala określić, jakie są sekwencje rozwojowe dziecka według norm przewidzianych dla danego wieku.
1. Rozwój intelektualny
Już od wczesnego dzieciństwa dziecko uczestniczy w rodzinie w naturalnych sytuacjach wynikających z relacji współżycia między jej członkami. Wspólna rozmowa, codzienny dialog pomiędzy poszczególnymi członkami rodziny, oglądanie i czytanie książek dziecku, wspólna zabawa, śpiewanie piosenek, to z pozoru naturalne czynności, mające jednak niewątpliwie wpływ na rozwój mowy, myślenia, pamięci i uwagi dziecka, a co za tym idzie na jego rozwój intelektualny.
Dziecko w młodszym wieku szkolnym wkraczające w nowe środowisko - szkolne i rówieśnicze jest bardzo ciekawe i chętne poznania świata, jednak bardzo wrażliwe, pełne lęku i obaw. Pierwsze lata szkoły to czas wielkich zmian w rozwoju intelektualnym dziecka, dlatego istotne jest głębsze poznanie dziecka, jego możliwości, umiejętności wynikających z właściwości rozwojowych dziecka.
Na rozwój intelektualny składa się:
a) rozwój mowy i myślenia
Jak podkreśla Róża Popek najważniejszym procesem poznawczym jest myślenie. Myślenie jest procesem, który podlega analizie, syntezie, abstrahowaniu i uogólnianiu. Myślenie dzielimy na:
- myślenie logiczne
- myślenie odtwórcze
- myślenie twórcze (heurystyczne).
W młodszym wieku szkolnym w procesie kształtowania się myślenia u dzieci M. Przetacznikowa ...
KubaBse