STAROZYTNY RZYM
OKRES REPUBLIKAŃSKI I WCZESNEGO CESARSTWA DO UPADKU NERONA- III w. p.n.w. – 68 n.e.
W mieście które po najeździe galów wymagało gruntownej odbudowy zaczęto uzywać lokalnych materiałów: porowaty tuf wulkaniczny i bloki wapienia ciosane w regularne kostki. Do zaprawy zamiast piaksu uzywano pyłu wulkanicznego. Rzymski beton- mieszanina gęstej wapiennej zaprawy z drobnymi kamykami. Już w III wieku Rzym był porządnie zagospodarowanym miastem. Jego sercem było Forum Romanum z budowlami sakralnymi i cywilnymi takimi jak kuria, mównica, bazyliki- dawały schronienie zgromadzeniom gdy był upał.
Bazylika emiliańska na forum romanum 179 pne. Jenda z jej ścian wykorzystano na rząd pomieszczen gdzie były sklepy lub warsztaty. Odbywały się tu zgromadzenia publiczne i rozprawy sądowe.
Skrystalizowany typ świątyni rzymskiej w III w pne prezentuje światynia portunusa. Budowla prostokatna na podium dostępnym tylko od frontu, z głębokim przedsionkiem. Kolumnady boczne i tylna zredukowane są do półkolumn.
Budowano też świątynie okrągłe, najpierw bardzo proste o kształcie chaty szałasu, a potem wzorowane na greckich monopterach, otaczane kolumnami o głowicach jońskich lub korynckich. Tak powstała światynia Herkulesa Zwycięzcy, obok Portunusa.
Forum Romanum stało się modelem naśladowanym we wszystkich miastach zakładanych przez rzymian. Inne charakterystyczne kompleksy to sanktuaria . Świątynie wznoszono zazwyczaj wgłębi dziedzińców, były więc widoczne tylko od frontów i z boku. Podobnie jak w Grecji nie służyły gromadzeniu wiernych tylko jako dom dla bóstwa. Rozpoznawano tu też wolę bogow wróżąc z lotu ptaków i uderzeń pioruna. Wznosiły się na wysokim podium dostępne tylko od frontu, Kolumnowy portyk nie otaczal całej celli tylko podpieral wysunięty do przodu okap dachu . Portyki boczne markowano najczęściej półkolumnami. Światynia rzymska była więc budowla wybitnie fasadową . Technika budowlana odmienna niż w Grecji, ponieważ ściany murowano i tylko licowano kamiennymi płytami. Greckie porządki zatraciły więc swóje znaczenie konstrukcyjne, utrzymywały się jako zdobnicze. Najczęściej stosowali rzymianie porządek koryncki lub kompozytowy, o kapitelach podwójnie zdobionymi wolutami i liśćmi akantu.
Światynie okrągłe. W III , IV wieku pod wpływem greckich monopterów uległy one przebudowie zyskując wieniec kolumn. Najstarsza okrągła światynia poświęcona Weście wznosila się na forum romanum.
Najbliższe świątyniom były grobowce wznoszone, zgodnie z prawem, tylko poza murami miejskimi. Sytuowano je przy drogach publicznych. Każde miasto było otoczone pasem ziemi poświęconej bogom- pomoerium. Groby mogły być poza tym obszarem. W okresie późnej republiki już 2 typy grobowców: kaplice cmentarne i rotundy-mauzolea.
Budowle świecie charakteryzuje funkcjonalność. Typowe są: bazyliki, teatry, amfiteatry, cyrki i termy. Do bazylik zazwyczaj prowadziły liczne otwory wejściowe, a dach podpierały wewnętrzne kolumnady, dzielące budynek na podłużne nawy. Instytucję teatrów i w ogólnych zarysach jego forme architektoniczną zapożyczyli od greków. Przejęli zmodyfikowana formę dramatu bez chóru, a ponadto wprowadzili na scenę inne rodzaje spektakli. Na ukształtowanie budowli teatru wpłynęly tez warunki ukształtowania terenu odmienne od greckich. Teatry italskie wznoszono na równinach i widownię należało wybudować na kilka pięter wzwyż. Widownia na planie półkola o amfiteatralnie wznoszących się w górę siedzeniach stanowiła całość z równie wysokim budynkiem scenicznym. Przed nim wznosiła się scena na 1,5 metra. Front budynku scenicznego był tłem. Miał 3 drzwi przez które wychodzili aktorzy. Teatry poza odeonami- czyli muzycznymi teatrami, były budowlami odkrytymi.
Klasycznymi przykładami funkcjonalnej architektury rzymskiej były mosty i akwedukty. Akwedukt to wodociąg. Nad nimi nieodzowne były wiadukty i mosty jako podbudowa wodnego koryta. Ta konstrukcja arkadowa miała wiele zalet: nie przecinała szlaków komunikacyjnych i transportowych, wymagała mniej budulca i była lżejsza niż ślepy mur tej samej wysokości. Dla uzyskania stabilności ustawiano arkady w kilku kondygnacjach, nadając im zmienną wysokośc i rozpiętość, a także różnicując grubość filarów. Dolne piętro wykorzystywano jako most. Z kamiennych ciosów niekiedy na styk bez zaprawy. Pont-du-gard.
Światynia rzymska w przeciwieństwie do greckiej nie wymagała dekoracji rzeźbiarskiej.
ARCHITEKTURA MIESZKANIOWA POMPEJÓW. Nie powstały jako miasto rzymskie więc ich najstarsza zbudowę należy określić jako italską. Typowy dom italski był przeznaczony dla jednej rodziny i stał przy ulicy , od której odgrazdal się jednak jak to było możliwe. Większosć otworów wychodziło na wewnętrzne podwórko- patio. To podwórko zazwyczaj miało zbiornik wody i było zazielenione. Izba reprezentacyjna w głębi domu na wprost wejścia, dwie jadalnie: zimowa i letnia. W domach z IV- III wieku w atrium nie było kolumn, w późniejszych ustawiano 4 w rogach basenu, a potem większa ich ilość, tak że wokół wewnętrznego dziedzińca tworzył się portyk.
OKRES ŚREDNIEGO CESARSTWA 69-235
Rzym zyskał wiele budowli związanych z polityka cesarską, które miały służyć ludowi i przysparzać popularności panującemu lub bezpośrednio służyć cesarzowi powiększając jego splendor. Doskonały przykład ingerencji polityki w rozwój miasta stanowią budowle flawijskie. Wespazjan znając niepopularność Domu Nerona wyrzekł się tej rezydencji, a na jej miejscu zainicjował kompleks rekreacyjny złozony z amfiteatru i term. Dla ludu rzymskiego flawiusze wznieśli także stadion i odeon na Polu marsowym.
Budownictwo sakralne tez miało cel- wykazanie przez Władce pobożności. Wespazjan zbudował sanktuarium ku czci bogini pokoju. Znajdowały się w nim dwie bibliotecki łacińska i grecka oraz galeria sztuki.
Budowle flawijskie były ogromne i pełne przepychu, o wnętrzach urozmaiconych licznymi eksedrami i niszami , dekorowane wykładzinami , mozaikami, malowidłami. Dekoracji zewnętrznej dopełniały kolumny i pilastry, niby podtrzymujące architrawy i gzymsy, wznoszone w budowlach kilkupiętrowych w różnych porządkach architektonicznych.
Koloseum- pierwszy amfiteatr w Rzymie. Krwawe walki gladiatorów lub dzikich zwierząt. Tuż przy Koloseum Domicjan zbudował cztery szkoły gladiatorów, w tym jedną z miniaturowym amfiteatrem do ćwiczeń.
Inną formą pomnożenia chwały były pomniki. Najwyżej cenione już od Augusta były luki triumfalne- monumentalne bramy jedno lub trój przelotowe, dekorowane płaskorzeźbą o tematyce historycznej i symbolicznej. Pochody triumfalne kończyły się złożeniem ofiary w świątyni Jowisza na Kapitolu. W Rzymie ocalały tylko 3 łuki: ku czci Tytusa, Septymiusza Sewera, Konstantyna. Łuk Tytusa: z zewnątrz ozdobiony skromnie, ciekawiej wewnątrz. Na sklepieniu apoteoza zmarłego Tytusa, na bocznych ścianach wyobrażone są sceny z pochodu triumfalnego odbytego po zwycięstwie w wojnie żydowskiej które przyniosło Flawiuszom władzę. Identyczny w kształcie lecz odmienny w dekoracji jest łuk Trajana w Benewencie, który upamiętnia nie zwycięstwo lecz zakończenie budowy drogi. Dekoracja na część Trajana.
Począwszy od Juliusza Cezara liczni rzymscy władcy mieli ambicje pozostawienia po sobie trwałej pamiątki, a zarazem okazania dewocji . Pamiatka o charakterze pół sakralnym, pół laickim były place miejskie otoczone portykami, ze świątynią w głębi i monumentalna bramą. Plac taki nosił nazwę forum- rynek. Wszytskie fora cesarskie budowane były obok siebie, tworząc zwarty kompleks pomiędzy Kwirynałem i Kapitolem.
Forum Trajana. Największe W jego planie dominują linie krzywe , łuki i półkola podporządkowane symetrii. Ściśle wytyczona oś podłużną akcentowały dwa pomniki i absyda Światyni Boskiego Trajana. Jeden z tych pomników był konnym pomnikiem cesarza, a drugi to słynna Kolumna Trajana, wznosząca posąg cesarza na wysokość stu stóp rzymskich. Kolumna ta pokryta jest reliefami historycznymi w tak zwanym stylu kontynuacyjnej narracji. Właściwy cel takiej kompozycji polegał na wyeksponowaniu głównego bohatera, którego postać powtarzała się wiele razy.
Za czasów Hadriana rozwinął się w architekturze rzymskiej nowy styl uwarunkowany udoskonaloną w poprzednim stuleciu technika budowlaną. Polegała ona na plastycznym formowaniu ścian i sklepień z masy cementowej oraz licowaniu ścian cegłą. Cement i cegła pozwoliły na stosowanie bardziej płynnej linii murów, uwolniły rzuty poziome budowli od konieczności linii prostych. Opanowana też została sztuka rozpinania kopuł. Ciężar zmniejszano łącząc zaprawę cementową z porowatymi wulkanicznymi kamykami oraz zatapiając w niej puste gliniane amfory. W okresie Hadriana powstało kilka unikatowych budowli jak: światynia Wenus i Romy, pawilon na wodzie zwany Teatrem Morskim w Tivoli oraz Panteon.
Panteon rzymski, czyli świątynia wszystkich bogów, został wzniesiony po raz pierwszy w epoce Augusta. Najprawdopodobniej była to światynia na planie prostokąta, z której niewiele się zachowało. Hadrian kazał ją wznieść na nowo w tym samym miejscu. Składa się ona z prostokątnego portyku kolumnowego z trójkątnym frontonem, niewielkiego przedsionka także z frontonem i wspaniałej rotundy krytej kopułą o rozpiętości 150 stóp rzymskich. Od frontu rotunda i kopuła były częściowo zasłonięte attyką , aby stworzyć złudzenie tradycyjnej budowli sakralnej. Kopuła ma kształt regularnej półkuli, a tak pojmowano starożytności model wszechświata.
Willa Hadriana. Nad Tybrem, rezydencja. Jest to ogromny kompleks parkowo-pałacowy o luźnej zabudowie. Hadrian jawi się jako milośnik sztuki greckiej i eklektycznej. Gromadzi w niej kopie i imitacje budynków i rzeźb greckich. W ogromnym, naturalnym parku mieściły się dwa pałacyki, dwie łaźnie, biblioteka, stadion, szpital, sztuczne jezioro z kaskadą. To ostatnie było otoczone kolumnadą i kopiami posągów greckich.
Grobowiec- mauzoleum Hadriana. Umieścił go na zatybrzu, a dla ułatwienia dostępu przerzucił w tym miejscu most o ośmiu przęsłach. Obie konstrukcje stoją do dziś.
OKRES PÓŹNEGO CESARTSWA OD DIOKLECJANA DO ŚMIERCI KONSTANTYNA 284-337
Dioklecjan objął rządy w 284 roku a po 9 latach wprowadził tetrarchie. Dwóch Augustów i dwóch cezarów. Monoteizm i absolutyzm wywieraly wpływ na architekturę i sztuki plastyczne. Innym czynnikiem wpływającym na architekturę i urbanistykę stało się zagrożenie państwa od zewnątrz. Do rozwoju architektury późnorzymskiej przyczynił się Dioklecjan. Rozbudowie musiały ulegać miasta, które stały się siedzibami tetrarchów. Powstawały w nich cesarskie rezydencje, świątynie, mauzolea oraz wielkie termy i bazyliki na uzytek mieszkańców. Dbając o wzmocnienie obronności wznoszono liczne twierdze na granicach prowincji. Budowle świeckie i sakralne wyrażające potęgę państwa i jego władców zazwyczaj fundowali cesarze. Stąd ich niezwykłe rozmiary powodujące stosowanie rożnych rozwiązan technicznych takich jak filary wewnętrzne, kopuły na żaglach, przypory, ciągi sklepień krzyżowych.
Rezydencja w Splicie Dioklecjana. Ciekawe połączenie wojskowego obozu z willą nadmorską , jednym bokiem przylegała bowiem do morza. Do właściwego pałacu należy sanktuarium ze świątynią Jowisza oraz umieszczone naprzeciw mauzoleum. Mauzoleum jest ośmiobokiem z wieńcem kolumn i prostokątnym portykiem.
odk2008