TEZA32.

Ikonografia Maryi zaczerpnięta z apokryfów

Cykl Żywotów Maryi

Najczęściej były to sceny:

Odrzucenie ofiary Joachima i Anny, Zwiastowanie Joachimowi narodzin córki, Spotkanie przy Złotej Bramie, Narodziny Marii, Prezentacja w świątyni, Oddanie Marii na służbę świątynną, Zaślubiny z Józefem, Zwiastowanie Maryi, następnie ceny związane z życiem Chrystusa aż do końcowej - Zaśnięcia Marii i Wniebowzięcia. Sceny mogły być w ukazywane w różnej konfiguracji.

Święta Rodzina

W ikonografii utrwaliły się dwa sposoby przedstawiania świętej rodziny:

a)       obejmująca trzy postaci: Maryję, Józefa i Dzieciątko – jest to motyw zaczerpnięty z Ewangelii (Mt 2, 13-33; Łk 2, 41-52)

b)       Wielka Święta Rodzina; większa grupa osób, bliżsi i dalsi krewni Jezusa – typ zaczerpnięty z apokryfów i legend (Protoewangelia Jakuba, Ewangelia Dzieciństwa Tomasz, Ewangelia Dzieciństwa Arabska, Ew. Dzieciństwa Ormiańska, Ew. Pseudo-Mateusz oraz Legenda o Józefie cieśli)

Nas oczywiście interesuje podpunkt b. Przedstawienia Wielkiej świętej rodziny były włączane cykl Żywotów Maryi. W typie tym utrwaliły się postaci: Maryja, św. Józef i Jezus. Dalej  św. Anna , Joachim oraz Kleofas i Salomas- dwóch  pozostałych mężów św. Anny. Dodatkowo mogły znaleźć się również, poza Maryją, dwie córki Anny, Marie z synami. Mogli też znaleźć się rodzice św. Anny i jej siostra z rodziną, lecz oni już rzadziej.

Narodziny Maryi

Scena zaczerpnięta z Protoewangelii Jakuba i ze Złotej legendy. Święta Anna jest w odświętnym stroju, ukazana jako kobieta w podeszłym wieku. Zwykle ukazany jest moment kiedy położne pokazują św. Annie nowonarodzoną córkę. Według tradycji przy porodzie asystowały liczne krewne zwane „córkami Hebrajczyków”. Były to dziewice poświęcone Bogu.. Obok rozgrywającej się sceny może być przygotowywana kąpiel dla Maryi. Inne przedstawienia dot. narodzin ukazują kąpiel dziecka.

Maryja w świątyni

Mogą się znaleźć przedstawienia ukazujące Anioła karmiącego Maryję, gdyż wg. apokryfów anioł zstępował codziennie z nieba i karmił Ją.

Zaślubiny z Józefem

Mogą być ukazani zalotnicy, którzy starają się o rękę Maryi, a wśród nich stary Józef. Może być ukazana już scena, gdy różdżka Józefa zakwita – jest to najczęstsze przedstawienie. Zamiast różdżek mogą pojawić się tabliczki – wg. Ewangelii Ormiańskiej kapłan wręczył każdemu z mężczyzn tabliczkę z imieniem dziewicy, którą ma poślubić. Gdy wręczono tabliczkę Józefowi, wyleciała z niej gołębica.

Zwiastowanie Maryi

Poza typowymi przedstawieniami mogą pojawić się atrybuty: purpura, którą przędzie Maryja, szpulka z nawiniętym jedwabiem, koszyczek z wełną, wazon z kwiatami-każdy z nich ma swoją symbolikę. Scena może rozgrywać się na dworze, przy studni. Wg. apokryfów Maryja wyszła, by zaczerpnąć wody i tam nawiedził ją anioł. Może też być ukazana rozmowa z aniołem – poszczególne słowa są wypisane na wstęgach.

Zaśnięcie Maryi

Najczęściej jest to scena rozgrywająca się w komnacie, gdzie Maryja leży na łożu w otoczeniu Apostołów. Święty Jan trzyma palmę- którą wg. apokryfów Maryja otrzymała od anioła jako znak jej niedalekiej śmierci. Potem utrwalił się nowy typ, prezentowany m.in. przez Wita Stwosza. Maria z pozycji stojącej osuwa się na ramiona podtrzymującego Ją Apostoła. W tych przedstawieniach rezygnowano z ukazania łoża

Wniebowzięcie

Najpierw przedstawiano Maryję leżącą na łożu, a anioł zabierał jej duszę – mającą kształt ciała Maryi, ale pomniejszony – do nieba. Mógł też brać ją sam Chrystus. Kiedy utrwalił się pogląd, że Maryja została wzięta do nieba wraz z ciałem, zaczęto przedstawiać po prostu żywą Maryję, która unosiła się do nieba wraz z Chrystusem.

TEZA33.

Maryja Mater Misericordiae

W jęz. polskim nazywana Matką Bożą Płaszcza Opiekuńczego. Wezwanie to sięga początków chrześcijaństwa. Jego geneza łączona jest też z powstaniem najstarszej modlitwy ku czci Bogurodzicy: Pod Twoją obronę uciekamy się, datowanej na III lub IV w.

Jeżeli chodzi o wymiar teologiczny, to typ ten wykształcił się z przekonania, że Odkupienie przez Chrystusa dokonuje się przez połączenie dwóch składników: sprawiedliwości (Justitia) i miłosierdzia (Misericordia). Sprawiedliwość dokona się podczas Sądu Ostatecznego przez Chrystusa jako Sędziego, miłosierdzie zaś zostaje w gestii Maryi jako Orędowniczki.

Motyw osłaniania płaszczem ma swoje bardzo proste i praktyczne odniesienia. Płaszcz służył przede wszystkim jako ochrona przed zimnem i wiatrem. W sztuce przyjął się obraz dzielenia płaszcza dla okrycia żebraka, jako ilustracja uczynku miłosierdzia – nagich przyodziać. Poza tym w prawie średniowiecznym panował ciekawy dworski zwyczaj. Gdy wpływowa osoba okryła płaszczem ściganego przez prawo przestępcę, ten uzyskiwał wolność. Ponadto w języku metaforycznym doszukiwano się podobieństwa do ptaka – rodzica, który osłania skrzydłami pisklęta. Motyw płaszcza opiekuńczego został więc przeniesiony do ikonografii Matki Bożej Miłosiernej.

Opis: Matka Boża rozchyla poły płaszcza, pod którymi znajdują się postaci orantów. Oranci są najczęściej znacznie pomniejszeni w stos. do figury Marii. Matka Boża sama odsłania płaszcz lub pomagają Jej aniołowie i święci. Kler umieszczano po prawej ręce, laikat po lewej – odwzorowanie hierarchii społ. średniowiecznego.

Atrybuty: poza płaszczem mogą występować – korona, wersety antyfony, strzały gniewu Bożego, wieniec różańca. Czasem można spotkać personifikacje cnót, obraz dusz czyśćcowych a nawet walkę szatana z aniołem.

Podstawowe ujęcia motywu Mater Misericordiae:

1/ palladium – przedstawienia maryjne, których funkcją jest obrona miasta przed najeźdźcą. Wiążą się one z legendą bizantyjską o Matce Bożej, która podczas oblężenia Konstantynopola przez Awarów w 626 r. obchodziła miasto, osłaniając je swym płaszczem. Motyw ten utrwalił  się w ikonografii wielu miast i zakonów. Maryja otacza swym płaszczem przedstawicieli zakonów, mieszkańców miast czy kogo tam jeszcze. Często też umieszczano wizerunki Matki Bożej na bramach miejskich, jako ich patronki.

2/ patronka zakonów – często zakony wykorzystywały ten typ ikonograficzny. Matka Boża rozpościera swój płaszcz pod którym schowani są członkowie konkretnego zakonu. Niekiedy Maryja-Opiekunka ukazana jest w habicie zgromadzenia lub na jej sukni umieszcza się herb zakonu. Często też pod płaszczem ukazuje się świętych należących do danego zgromadzenia lub założycieli. Wspomagało to propagowanie kultów własnych świętych: zwykle ukazywano ich na pierwszym planie. Ideę tę rozpoczęli cystersi, następnie przejęły ją zakony żebracze.

3/ Madonny szafkowe – drewniane figury pełniące funkcję przenośnych nastaw ołtarzowych. Miały otwierane skrzydła. W układzie zamkniętym przedstawiają Maryję w typie Sedes Sapientiae w złotym płaszczu. Po otwarciu w centrum widoczna jest Trójca Święta w typie Tronu  Łaski, a na wewnętrznych skrzydłach Płaszcza Opieki klęczą adoranci, przedstawiciele zakonów i stanów, czasem uwiecznieni są fundatorzy.

U podstaw programowych Madonn szafkowych leży teoria Jana z Kwidzyna o potrójnych narodzinach Chrystusa: odwiecznych - z Ojca bez Matki (Tron Łaski), w czasie – z Matki bez Ojca (Maryja z Dzieciątkiem), mistycznie – w sercach ludzi (Mater Misericordiae)

4/ Pokrowa -na Wschodzie odpowiednikiem Maryi Misericordii jest Pokrowa. Wiąże się z widzeniem Andrzeja Szalonego z Xw., w którym Matka Boża zjawiła się w kościele w orszaku świętych i rozpostarła na swych rękach chustę maforion jako znak opieki nad ludźmi. W ten sposób powstał typ ikonograficzny: Maryja z  rozpostartą chustą na rękach unosi się ponad wiernymi. W sztuce ruskiej ten kanon ikonograficzny występuje do dziś.

5/ typy wywodzące się od Mater Misericordiae – u schyłku rozwoju tego typu ikon. Archetyp poddawano stylizacji.

-          zamiast płaszcza złożenie rąk

-          Mater Misericordiae i Matka Boża Różańcowa w jednym: Maryja Płaszcz Opieki, ale mas w ręku różaniec

-          obrazy Mater.. ale wprowadzające atrubuty zaczerpnięte z typu Niepokalanego Poczęcia, Niewiasty Apokaliptycznej lub Matki Bożej Szkaplerznej

-          Maryja jako tarcza grzeszników

-          Matka Boża Łaskawa – rozpostarty płaszcz, rękach trzyma strzały – symbol gniewu Bożego

-          Przedstawienia świętych ukazanych w typie Maryi płaszcza Opieki. Przedstawiają świętych jako szczególnych opiekunów.

TEZA 34

Ikonografia modlitwy różańcowej

Sposoby przedstawiania różańca w ikonografii:

1/ Maryja z Dzieciątkiem trzymającym w rączkach sznur korali – czasem Dziecko może mieć taki sznur zawieszony na szyi lub na ręku jak bransoletkę. Sznur ten służył do odliczania pacierzy - paternoster, lecz pełnił także funkcje apotropaiczne. W średniowieczu sądzono bowiem, że koral chroni przed chorobami i nieszczęściami, szczególnie dzieci.

2/ Matka Boża w typie Niewiasty Apokalipotycznej lub Mater Misericordiae, w które wkomponowany jest wieniec różany. Ilość róż w wieńcu odpowiadała liczbie ziaren w modlitwie paternoster. Kwiaty czasem zastępowały medaliony ze scenami odnoszącymi się do wydarzeń z historii zbawienia, sceny mogły być różne, ich ilość również była zmienna, jednak często ukazywano Siedem radości lub Siedem boleści Maryi. Z czasem wieniec z róż został zastąpiony przez korale różańca.

Ciekawe jest połączenie Matki Różańcowej z Płaszczem Opieki Maryi. Istniał bowiem pogląd, że np. za cenę 90 tysięcy zmówionych Ave Maryja można dostać się pod płaszcz opieki Matki Bożej. W rzeczywistości dokonać tego mogły tylko bractwa zakonne dzieląc tę liczbę na braci.

3/ Trójca Święta w typie Tronu Łaski otoczona wieńcem róż – są to przedstawienia, w których centralną część zajmuje Trójca Święta otoczona przez świętych, najczęściej w układzie pasowym. Całość kompozycji otacza wieniec różany, może być złożony z pięciu medalionów oznaczających część bolesną różańca (lecz nie jest to regułą).

4/ grupa rzeźbionych w drewnie wieńców pięciu lub siedmiu dziesiątków różańca – dziesiątki te są symbolicznie oddane przez kwiaty róż. Poszczególne tajemnice i dziesiątki oddzielają od siebie znacznie powiększone róże z wyłożonymi na zewnątrz płatkami. Wewnątrz nich znajduje się Pięć Ran Umęczonego Pana Jezusa. Wspaniałym dziełem należącym do tej grupy jest rzeźba Wita Stwosza wyk. dla kościoła w Norymberdze. Wewnątrz wieńca znajduje się tam scena Zwiastowania, więc obraz nosi tytuł Pozdrowienie Anielskie.

5/ Sąd Ostateczny z motywem różańca – zbawieni, potępieni, święci, może być Maryja i Jan Chrzciciel itp. A wszystko to otoczone różańcem.

6/ Różaniec jako modlitwa otwierająca drogę do nieba – w ten sposób ukazany jest motyw różańca w Kaplicy Sykstyńskiej, gdzie Michał Anioł  namalował zmartwychwstałego, który na sznurze różańca wciąga na niebiosa dwóch innych zmartwychwstałych. W tym samym celu na nagrobkach często przedstawia się postać zmarłego z różańcem w złożonych rękach.

7/ Motyw triumfalistyczny – sławiący Matkę Bożą za jej pośrednictwo w zwycięskich bitwach. Matka Boża trzyma różaniec uformowany na kształt tarczy oraz miecz w drugiej ręce.

8/ Matka Boża w wieńcu nie tylko z róż, ale i wszelkich innych kwiatów oraz owoców – głównie w malarstwie niderlandzkim. Polne i leśne kwiaty miały symbolizować, że Maryja jest wybranką Boga Ojca, Matką Syna i Oblubienicą Ducha Świętego. Związane to było z faktem, że w XVII w. została rozbudowana symbolika fauny i flory

9/ Święci otrzymujący z rąk Maryi różaniec lub święci adorujący Matkę Bożą Różańcową – wiadomo, przedstawienia związane z propagowaniem kultu danego świętego. 

TEZA 38

SYMBOLE MARYJNE

Całe zestawienia symboliki maryjnej można oglądać na obrazach typu Tota Pulchra. Najwięcej symboli pochodzi z PnP

1.       Electa ut sol (Pnp)

2.       Pulchra ut luna (PnP)

3.       Porta coeli (Księga Genesis)

4.       Cedrus Exaltata (Księga Mądrości Syracha)

5.       Plantatio Rosae (Księga Mądrości Syracha)

6.       Virga Jesse floruit  (Iz)

7.       Puteus aquarum viventium (PnP)

8.       Hortus conclusus (PnP)

9.       Stella maris – odnosnie drabiny jakubowej

10.    Sicut lillium inter spinas (PnP)

11.    Turris David cum propugnaculis (PnP)

12.    Speculum sine macula  (Księga mądrości)

13.    Oliva Speciosa (Księga Mądrości Syracha)

14.    Fons hortorum (PnP)

15.    Civitas Dei  lub Sion lub Jerusalem  - wg. Księgi Mądrości Syracha

SŁOŃCE Electa ut sol (Pnp)

·         wybrana jak słońce

·         również źródło apokaliptyczne – niewiasta ubrana w słońce

·         Bernard z Clairvaux – oświetla wszystkich – dobrych i złych – miłosierdzie maryjne

KSIĘŻYC Pulchra ut luna (PnP)

·         piękna jak księżyc

·         Apokalipsa – niewiasta depcze półksiężyc- zwycięstwo nad złem, władza nad przemijalnymi rzeczami

·         Czystość i niepokalane poczęcie

·         Półksiężyc – rogi skierowane do dołu być powinny bo Maria oświetla

BRAMA OTWARTA  Porta coeli (Księga Genesis)

·         brama do nieba

·         pośredniczka pomiędzy Bogiem a ludźmi

·         Drabina Jakubowa – drabina Boża – dzięki niej łatwiej dochodzimy do Boga

OGRÓD ZAMKNIĘTY Hortus conclusus (PnP)

·         odnosi się do dziewictwa Marii

MIASTO BOŻE  Civitas Dei  lub Sion lub Jerusalem  - wg. Księgi Mądrości Syracha

·         Maryja jako mądrość

KRZEW RÓŻANY Plantatio Rosae (Księga Mądrości Syracha)

·         niepokalane dziewictwo – odniesienie do krzewu gorejącego

CEDR Cedrus Exaltata (Księga Mądrości Syracha)

·         w starożytności cedry rosły w Libanie, drzewo bardzo wysoko cenione

·         wzniosłość, wyniosłość, nieprzemijalność – Maria miała przynieść na świat Najwyższego

OLIWKA Oliva Speciosa (Księga Mądrości Syracha)

·         wg Pisma Świętego, jest to drzewsko mądrości, błogosławieństwa, pokoju i mądrości

SADZAWKA BĄDŹ  ŹRÓDŁO Puteus aquarum viventium (PnP)

·         źródło wody żywej- zbawienie

LILIA Sicut lillium inter spinas (PnP)

·         róża bez kolców, Maria wolna od grzechu

·         symbol czystości Maryi

16.    ZAMEK WAROWNY Z TWIERDZĄ Turris David cum propugnaculis (PnP)

·         Maria jako twierdza zasłaniająca nas przed wrogami duszy

·         Niezwyciężona przez grzech

BRAMA ZAMKNIĘTA

·         dziewictwo maryjne

RUNO GEDEONA

·         niepokalane poczęcie

STELLA MARIS

·         pierwotnie nazywano Marię stella matutina, przydomek dany Zbawicielowi w Apokalipsie, a przeniesiony później w egzegezie alegorycznej na jego matkę.

·...