S T RABO OPIS KRETY (GEOGRAPHICA X.4,1-15) OPIS KRETY (GEOGRAPHICA X.4,1-15) 1. Skoro uprzednio opowiedzia�em o wyspach Peloponezu i o pozosta�ych, czyli o wyspach le��cych w Zatoce Korynckiej i tych przed ni�1, nale�y teraz powiedzie� po kolei o Krecie (przecie� i ona nale�y do Peloponezu) i o wyspach znajduj�cych si� w okolicy Krety, w�r�d kt�rych godne wspomnienia s� CykJady i Sporady, ponadto i te o mniejszym znaczeniu. 2. Teraz jednak�e powiedzmy najpierw o Krecie. Eudoksos2 m�wi tedy, �e le�y ona na Morzu Egejskim. Nie tak nale�a�oby powiedzie�, ale raczej, i� Kreta le�y mi�dzy Cyrenajk� a t� cz�ci� Hellady, kt�ra ci�gnie si� od [przyl�dka] Sunion a� do Lakonii, od zachodu na wsch�d r�wnolegle na ca�ej d�ugo�ci w stosunku do tych miejsc. Kreta jest oblana od p�nocy Morzem Egejskim i Krete�skim, od po�udnia za� Libijskim ��cz�cym si� z Morzem Egipskim. Spo�r�d obu kra�c�w wyspy zachodni znajduje si� w okolicy Falasarny3, ma szeroko�� oko�o 200 stadi�w i rozdziela si� na dwa przyl�dki (z kt�rych po�udniowy nazywany jest �Czo�em Barana"4, p�nocny za� � Kimaros); wschodnim za� kra�cem jest Samonion, wystaj�cy niewiele dalej na wsch�d w stosunku do Sunionu5. 3. Rozmiary Krety definiuje Sosikrates6, o kt�rym Apollodor7 m�wi, �e dok�adnie opisuje t� wysp�; d�ugo�� ma ona wi�ksz� ani�eli dwa tysi�ce trzysta stadi�w8, szeroko�� za� nieznaczn� w stosunku do jej wielko�ci, tak i� jej linia 1 Strabon ma tu na my�li Wyspy Jo�skie i Echinady, opisane przeze� wcze�niej (Geographica X.2,8-20) 2 Eudoksos z Rodos, autor licznych pism historycznych i geograficznych, dzia�a� w trzecim wieku p.n.e., a do opracowania Strabona trafi� zapewne za po�rednictwem Eratostenesa. 3 Falasarna, port na zachodnim wybrze�u Krety, kt�ry przesta� istnie� w po�owie VI wieku n.e. na skutek wypi�trzenia si� Zachodnich kra�c�w wyspy i odci�cia zatoki portowej od morza. 4 Antyczny przyl�dek �Czo�o Barana" (gr .. ..... .......) obecnie nosi miano Krios(dos�ownie �Baran"). 5 Przyl�dek Samonion jest faktycznie skierowany na p�nocny wsch�d, a z kolei przyl�dek Sunion le�y na wysoko�ci obecnej Chanii (wschodnia Kreta). Strabon albo przej�� b��dn� informacj� z innego �r�d�a, albo korzysta� z jakiej� niedok�adnej mapy, na kt�rej przyl�dki by�y zarysowane w prowizoryczny spos�b, a sama Kreta by�a umiejscowiona nieco bardziej na zach�d w stosunku do jej rzeczywistego po�o�enia. 6 Historyk Sosikrates (z pochodzenia Rodyjczyk) dzia�a� w drugim stuleciu p.n.e. 7 Strabon powo�uje si� tu na jednego ze swych podstawowych informator�w, historyka greckiego � Apollodora Artemit� (l wiek p.n.e). Poniewa� �w Apollodor komentuje dokonania Sosikratesa (II wiek p.n.e.), zatem nie mo�e tu wchodzi� w rachub� historyk Apollodor z Erytrei, dzia�aj�cy zapewne w trzecim stuleciu ery przedchrze�cija�skiej. 8 Rzeczywista d�ugo�� wyspy wynosi oko�o 1400 stadi�w (250 km), zatem wielko�ci podane przez staro�ytnych s� przesadzone. brzegowa mog�aby liczy� nieco wi�cej ni� pi�� tysi�cy stadi�w. Artemidor9 m�wi wszak�e o czterech tysi�cach stu stadiach [obwodu]. Hieronim10 za�, stwierdziwszy d�ugo�� dw�ch tysi�cy, szeroko�� natomiast nieregularn�, m�g�by powiedzie�, i� linia brzegowa jest d�u�sza ani�eli ta podana przez Artemidora. Na trzeciej cz�ci d�ugo�ci [wyspy] znajduje si� zw�enie licz�ce oko�o stu stadi�w", po jednej stronie kt�rego nad morzem p�nocnym znajduje si� osada Amfimalla, po drugiej � nad morzem po�udniowym Fojniks przynale�na do Lampejczyk�w12. Kreta jest najszersza po�rodku. St�d za� znowu brzegi morza zbiegaj� si� ku zw�eniu cia�niejszemu od poprzedniego i licz�cemu sze��dziesi�t stadi�w13, kt�re rozci�ga si� od Minoa, miasta Lyktyjczyk�w14, do Morza Libijskiego i Hierapytny. To miasto le�y nad zatok�15. Potem ci�gnie si� Kreta a� do ostrego przyl�dka zwanego Samonion, zwr�conego w kierunku Egiptu i wysp nale��cych do Rodyjczyk�w. 4. Wyspa za� jest g�rzysta i lesista, ale obfituje w urodzajne w�wozy. Spo�r�d g�r te le��ce na zachodzie nazywaj� si� �G�rami Bia�ymi" [Leuka]; nie ust�puj� one Tajgetowi co do wysoko�ci i rozpo�cieraj� si� na d�ugo�ci oko�o trzystu stadi�w16, tworz�c grzbiet, kt�ry ko�czy si� gdzie� w pobli�u przew�enia. W centralnej za� i najrozleglejszej cz�ci wyspy wznosi si� G�ra Idajska, najwy�sza spo�r�d tamtejszych g�r, a kulista w obwodzie na sze��set stadi�w. Otaczaj� j� najdorodniejsze miasta. Pozosta�e wzniesienia s� prawie r�wne G�rom Bia�ym, jedne na po�udniu, inne ko�cz�ce si� na wschodzie. 9 Przyjmuje si� powszechnie, �e dan� posia� nale�y kojarzy� z geografem Artemidorem z Efezu (U wiek p.n.e.). Identyfikacja z historykiem Artemidorem z Askalonu (dzia�aj�cym przed 1 stuleciem p.n.e.) wydaje si� mniej prawdopodobna. 10 Strabon nie precyzuje, czy chodzi tu o Hieronima z Kardii (III wiek p.n.e.), czy o p�niejszego o dwa stulecia Hieronima z Egiptu 11J.D.S. Pendlebury, The Archaeology of Crete. An introduction, London 1939, s. 21, podkre�la, �e ten istmus liczy w linii prostej 18 km, co do�� dok�adnie odpowiada 100 stadiom. Natomiast odleg�o�� drogowa mi�dzy Amfimalla i Fojniks jest nieco wi�ksza, chocia� oba miasta le�� niemal w jednej linii Nale�y jednak powiedzie�, �e te dwa toponimy okre�laj� raczej po�o�enie zw�enia, nie za� konkretne punkty, mi�dzy kt�rymi liczono odleg�o��. 12 Kojniks (obecnie Frangokastello) by�a portem miejscowo�ci zwanej Lampa lub Lappa. Wi�kszo�� badaczy umiejscawia osiedle portowe Fojniks nieco bardziej na zach�d poza obszarem istmusu, co ws/ak�e u �wietle �wiadectwa Strabona nie wydaje si� uzasadnione. 13 Odleg�o�� ta wynosi 12 km, co odpowiada�oby szeroko�ci istmusa w linii prostej. Droga z Hierapylny do Minoa liczy�a faktycznie nieco wi�cej (70 stadi�w). 14 Minoa. port przynale�ny do Lyktos. Strabon poprzez odpowiedni kwalifikator pragnie odr�ni� dane miasto od innej Minoa. le��cej w zachodniej po�aci wyspy w okolicy Aptery. 15 Staro�ytna Hierapytna jest identyczna z dzisiejszym portem handlowym lerapetr�. Dok�adna lokalizacja miejscowo�ci Minoa jest niepewna, ale nie ma w�tpliwo�ci, �e le�a�a ona gdzie� w okolicy Pachyammos (tam bowiem ko�czy�a si� minojska droga przecinaj�ca istmus Hierapytny). A mo�e nale�a�oby nawi�zywa� Minoa (polis) czyli �miasto minojskie" do le��cej opodal, prastarej osady na terenie dzi�. Gournia? 16 Obie informacje s� poprawne: najwy�szy szczyt �G�r Bia�ych" liczy 2453 m n.p.m., podczas gdy Tajgetu 2409. D�ugo�� pasma g�rskiego liczy faktycznie oko�o 55 km. 5. Podr� morska z Cyreny do �Czo�a Barana" trwa dwa dni i dwie noce, za� od Kimarosu [do Peloponezu] jest siedemset stadi�w (po�rodku znajduje si� Kythera); natomiast od [p�wyspu] Samonion do Egiptu �egluga trwa cztery dni i noce, inni wszak�e m�wi�, �e trzy. Jedni twierdza , �e dystans wynosi pi�� tysi�cy stadi�w, drudzy za�, �e jeszcze mniej. Eratostenes orzeka natomiast, i� odleg�o�� od Cyrenajki a� do �Czo�a Barana" wynosi dwa tysi�ce stadi�w, st�d za� do Peloponezu troch� mniej17. 6. ,,R�ne w�r�d nich j�zyki pomieszane", m�wi Poeta18; �S� i Achajowie, i dumni Eteokreci, i Kidonowie, Dorowie podzieleni na trzy szczepy, i boscy Pelazgowie". O tych [ludach] Stafylos19 m�wi, i� cz�ci� na wschodzie w�adaj� Dorowie, zachodni� Kydonowie, po�udniow� Eteokrete�czycy, do kt�rych nale�y miasteczko Prasos wraz ze �wi�tyni� Dzeusa Diktajskiego20. Inni za�, maj�cy wi�cej przewagi, zamieszkiwali r�wniny. Najprawdopodobniej Eteokrete�czycy i Kydonowie byli autochtonami, pozostali za� przybyszami, o kt�rych Andron21 opowiada, i� przyw�drowali z Tesalii, z cz�ci uprzednio zwanej Doryd�, teraz za� Hestiajotis. Z tej krainy wyruszyli, jak m�wi, owi Dorowie, kt�rzy mieszkali w okolicy Parnasu; za�o�yli oni Erineos, Bojon i Kytinion, i z tego powodu nazywani s� przez Poet� �tr�jdzielnymi" [trichaikes]22. Zwykle nic akceptuje si� wypowiedzi Androna, dowodz�cego, �e czteromiejska Doryda jest jakoby tr�jmiejska, metropolia za� Dor�w przedstawia koloni� Tessal�w. Przyjmuje si� raczej, i� epitet �trichaikes" pochodzi albo od he�mu z trzema kitami [trilophia], albo od pi�ropuszy wykonanych z w�osia [trichinos]23. 17 Podane odleg�o�ci s� do pewnego stopnia zgodne ze stanem faktycznym. 18 Poeta czyli Homer (Odyseja XIX, 175-177). Przek�ad Jana Parandowskiego. 19 Stafylos z Naukratis (dzia�aj�cy przed II stuleciem p.n.e.) napisa� prace historyczne o Tesalii, Atenach, Eolii i Arkadii. Do naszych czas�w dosz�y tylko nieliczne fragmenty z jego dzie�. 20 Slrabon pomiesza� ze sob� dwa miasta krete�skie Priansos oraz Praisos. Pierwsze z nich le�a�o w centralnej cz�ci Krety w pobli�u masywu Lasithi (zwanego dawniej Dikte), drugie we wschodniej cz�ci wyspy, gdzie tak�e znajdowa� si� szczyt o tej samej nazwie (obecnie Pelsophas). Oba miejsca by�y �ci�le zwi�zane z kultem Dzeusa. Poniewa� nazwa Dikte odnosi�a si� do r�nych oronim�w, nie mamy pewno�ci, do kt�rej miejscowo�ci krete�skiej odnosi si� doniesienie o �wi�tyni Dzeusa Diktajskiego. Wydaje si�, �e w czasach rzymskich do znaczenia dosz�a �wi�tynia po�o�ona we wschodniej Krecie w okolicy dzisiejszego Palaikastro. 21 Przypuszczalnie Strabon odwo�ywa� si� tu do Androna z Halikarnasu (dzia�aj�cego zapewne w IV stuleciu p.n.e.), kt�ry napisa� dzie�ko, po�wi�cone genealogicznym zwi�zkom miedzy plemionami i miastami greckimi. Ale w rachub� mog� te� wchodzi� geograf Andron z Tei (IV stulecie p.n.e.) lub Andron z Aleksandrii (II-I wiek p.n.e.). 22 Homer. Odyseja XIX,177 23 Obja�nienie Androna, przyj�te w t�umaczeniu przez Jana Parandowskiego, nale�y uzna� za etymologi� ludow�. Nazw� ....-..... nale�y raczej t�umaczy� jako 'potrz�saj�cy w�osami' (por. gr. ..., gen. sg. ...... 'w�os, czub, kita' oraz gr. .....). Lucjan Siemie�ski u�ywa w swym t�umaczeniu epitetu �bujnow�osi". kt�ry chyba lepiej oddaje sens pierwotny. 7. Wiele jest miast...
kopara1