Proza polska XVI wieku.doc

9. Proza łacińsko- i polskojęzyczna w XVI wieku (gatunki, formy, tematy i funkcje – parenteza) Postyllografia. Kazania. Literatura filozoficzno – polityczna. Retoryka humanistyczna. (genera dictendi, dziedziny wiedzy).

1. Ramy czasowe.

Panowanie Aleksandra Jagiellończyka (konstytucja „Nihil novi” 1505), Zygmunta Starego (1506-48, wystąpienie Lutra 1517, Kalwina 1536, sobór trydencki 1545-63), Zygmunta Augusta (sejmy egzekucyjne 1562-69, unia lubelska 1569), dwa bezkrólewia rozdzielone „panowaniem” Henryka Walezego (1573-74), panowanie Stefana Batorego (1576-86, ważną osobą w państwie również kanclerz Jan Zamojski), część panowania Zygmunta III Wazy (1587-1632, wzrost znaczenia jezuitów).

Zatem proza tej epoki jest wyrazem i świadectwem dwu ważnych konfliktów nie tylko ideowych – reformacji oraz walki średniej szlachty o przewagę nad innymi stanami.

2. Dwujęzyczność polsko – łacińska[1].

a) łacina renesansowa – humanistyczna, odmienna od średniowiecznej (zafascynowanie literaturą antyczną upowszechnioną dzięki drukowi i reformacji), jest wyrazicielką ideologii i światopoglądu renesansowego, zawiera praktyczny wykład poetyki prozy renesansowej, posługują się nią pisarze reprezentujący środowiska mieszczańsko – kupieckie.

b) około połowy XVI wieku zmienia się wymowa ideowa prozy łacińskiej, jej tematyka (polemika religijna i tematyka krajowa, rodzima, dzięki której proza nabiera charakteru narodowego, co nie pozwala na całkowite wyobcowanie się z całości piśmiennictwa, ale nie ocala przed ekspansją języka nowożytnego) i posługujący się nią pisarze – dołączają przedstawiciele stanu szlacheckiego.

c) w związku z b) około połowy XVI wieku następuje starcie pomiędzy zwolennikami klasycznej łaciny i kształtującego się języka narodowego (szersze rzesze[2] czytelników nie posługiwały się łaciną, do przegranej łaciny przyczynili się także drukarze niemieccy),

d) proza nowołacińska stanowiła podłoże dla rozwoju języka narodowego, sprzyjała powstawaniu słownictwa specjalistycznego, ale także umożliwiała prezentację dorobku na forum europejskim.

3. Literackość

- jako testy literackie rozumiane są również kazania, traktaty[3], listy[4].

- literatura zajmuje się różnymi dziedzinami – religią, polityką, obyczajami…[5]

- literatura jako narzędzie walki i jej świadectwo (nie tylko rejestruje zachodzące w świecie przemiany, ale chce na nie wpływać).

- jednocześnie nie można mówić, iż jedynie obecna w tym okresie była proza humanistyczna – można zaobserwować dużą popularność prozy wywodzącej się ze średniowiecza, głównie proza powieściowa, ale także nurty średniowieczne można odnaleźć w prozie obyczajowej u Reja czy historiograficznej Bielskiego. „Klasyczna zaś proza humanistyczna przejawia się głównie w dziełach przeznaczonych dla elity kulturalnej”[6],

4. Retoryka renesansowa[7]

- założenia renesansowe: wytworne słownictwo – copia verborum, słownictwo dobieranie staranne, aby osiągnąć precyzję myśli i wyrazistość obrazu, piękny styl, wyrażanie danej treści w odpowiedniej jej formie i gatunku, sentencje moralno – filozoficzne, imitacja,

- postawa pisarza: pouczyć, zabawić i wzruszyć (docere, delectare, permovere),

- wzory antyczne: kompozycja przemówień i listów – Cyceron, historiografia – Liwiusz, również naśladowanie składni Cycerona,

- rodzaje stylów (od Cycerona)

5. Podział prozy XVI wieku na bloki tematyczno – gatunkowe[8]:

a) historiografia, biografistyka, proza naukowa?,

b) proza publicystyczna,

c) proza dydaktyczna i parenetyczna (specula),

d) proza religijna,

e) proza fabularna (romanse, facecje, przypowieści, apoftemagata).

Ad a) Historiografia

Wpływ na rozwój miały założenia humanistyczne epoki, ożywienie życia politycznego, rozbudzenie świadomości narodowej, poszukiwanie własnej genealogii, zainteresowanie antykiem wysoko ceniącym historiografię, wpływ Kronik Długosza.

Dzieło Długosza nie było wydane drukiem, ale dostępne jedynie w odpisach rękopiśmiennych, z których korzystali „kompilatorzy” Długosza. Ich prace były dość mocno oparte na Kronikach, często stanowiły ich powtórzenie uzupełnione jedynie o czasy, o których Długosz pisać już nie mógł. Można jednak zauważyć postępy metodologiczne, naukowe – zauważenie wzajemnego warunkowania się wydarzeń historycznych, społecznych uwarunkowań. Należeli do nich:

- Maciej z Miechowa (Miechowita) autor między innymi Tractatus de duabus Sarmatiss, w którym obalił wiele fałszywych poglądów głoszonych przez geografów antycznych o ziemiach leżących nad Wołgą i na północy Europy, a jednocześnie starł się udokumentować teorię o pochodzeniu Polaków od Sarmatów. Jego bardziej obszerne dzieło – Chroniki, zawierające wiele szczegółów dotyczących życia na dworze Zygmunta Starego. zostało skonfiskowane przed wydaniem.

- Bernard Wapowski,

- Marcin Kromer O sprawach, dziejach i wszelakich inszych potocznościach koronnych polskich. Autor z pochodzenia mieszczanin, biskup warmiński, zwolennik kontrreformacji, w oparciu o Długosz i Miechowitę doprowadził historię do czasów Zygmunta I. Pragnął ukazać wielkość i wspaniałość narodu polskiego czytelnikom obcym. Pozbawiony megalomanii robił to w sposób umiarkowany, jednak jego narracja jest raczej beletrystyczna niż naukowa a opisy barwne. Odkrył pochodzenie Galla Anonima (tzn. od jego czasów mówi się o tym kronikarzu jako o Gallu). Cechuje go krytycyzm w rozważaniach na temat pochodzenia Polaków, które inni pisarze wywodzili od Noego, jego potomka Assarmota.

- Ambicje takie były charakterystyczne dla szerokich mas szlacheckich, ich reprezentantem był np. Matys Stryjkowski autor polskojęzycznej kroniki litewsko – ruskiej (1582). Pragnął dać zarys przeszłości ludów bałtyckich i ruskich wchodzących w skład Rzeczypospolitej, jako pierwszy zainteresował się skomplikowaną sytuacją we wschodniej części państwa.

- Współtwórcą swoistej kultury szlachecko – sarmackiej był również Bartosz Paprocki, autor nawiązujący do Długosza, tworzący po polsku historię polskiej heraldyki. Jego dzieła Gniazdo cnoty (1578) i Herby rycerstwa polskiego (1584) są szkicami dziejów rodów magnackich i szlacheckich, czyli splotem fantastycznych baśni i udokumentowanych faktów.

Z dokonań Długosza, ale także Wapowskiego korzysta Marcin Bielski i jego Kronika wszystkiego świata (…) wydana w Krakowie w 1551 i jako szczególnie odpowiadająca na zapotrzebowanie społeczne - wielokrotnie wznawiana. Jak wskazuje tytuł była to próba ogarnięcia szerszego obszaru niż Rzeczpospolita i było to najrozleglejsze dzieło historyczne XVI wieku. Bielski chce działać wg zasady „przeciw prawdzie rozumu nic [nie ma]”, jednak ciekawość intelektualna, pragnienie dotarcia do prawdy i zrozumienia często zderzały się z (średniowieczną) łatwowiernością w cuda i dziwy np. relacja o „samojedach” tj. ludożercach z krajów podówczas odkrywanych, informacje o osobliwościach w rodzaju dwugłowego cielęcia; wypowiedzi w duchu reformacyjnym mieszają się z zabobonami średniowiecznymi. Pochodzenie Polaków tłumaczy rodowodem biblijnym (od Assormota, syna Jektanowego z księgo Genesis). Tekstem podchodzącym bardziej krytycznie do wszelakich wywodów genealogicznych jest Jana Kochanowskiego O Czechu i Lechu historyja naganiona. Odrzuca on rodowody biblijne i skupia się na pokrewności ludów słowiańskich oraz pochodzeniem nazw państw i narodowości.

Pisarze polscy zajmowali się również dziejopisarstwem wydarzeń bieżących. Do tej grupy można zaliczyć Łukasza Górnickiego napisane po polsku Dzieje w Koronie Polskiej. Ukazuje on stosunki magnacko – szlacheckiej społeczności z Zygmuntem Augustem, zachowania podczas sejmów oraz analiza przyczyn i skutków wydarzeń, opisywane chronologicznie – rok po roku, przy czym wydarzenia, które opisuje wybrane są subiektywnie, często drobne, drugorzędne, podczas gdy istnieje potrzeba mówienia o wydarzeniu „dziejowym” odsyła do innych autorów lub dokumentów. Jednakże osobowość autora nie jest najistotniejsza jak to stanie się w XVII-wiecznych pamiętnikach. Cechą charakterystyczną tej prozy jest przytaczanie (tzn. rekonstruowanie) mów. Sprawia to, iż tekst jest niejednorodny, „chwilami relacja właściwa robi wrażenie tekstu pobocznego, potrzebnego dla wprowadzenia części najważniejszej – mowy.”[9]

Warto wspomnieć także o Pamiętnikach Janczara – opowieść pochodząca z połowy XV wieku, anonimowo przetłumaczona. Autorem jest Serb poturczeniec, który snuje opowieść na temat potęgi „Porty Ottomańskiej”, organizacji państwa, ale także obyczajów w nim panujących. Próbuje również zwrócić uwagę na słabe punkty państwa i na możliwe sposoby jego pokonania. Tekst był dość popularny ze względu na ciągłe zainteresowanie sprawami tureckimi, na modę upowszechnianą przez publicystykę i poezję do połowy wieku.

Dziejopisarstwo wydarzeń bieżących na charakter na poły pamiętnikarski, na poły publicystyczny. Brak odpowiedniej perspektywy umożliwia kronikarzom wprowadzenie mnóstwa szczegółów, anegdot, plotek obok informacji naprawdę doniosłych, uniemożliwia zaś ujęcie w całość i poprawną ocenę długich i trudnych do wyjaśnienia procesów dziejowych. Prace te nastawione są na osiągnięcie doraźnych celów politycznych, wytworzenia atmosfery korzystnej dla przeprowadzenia wysuwanych zadań – twórczość ta jest pomostem pomiędzy historiografią a publicystyką.

Biografistyka

Rozwinęła się z założeń renesansowych wysuwania jednostki na pierwszy plan i przebogatej tradycji biografistyki antycznej oraz przekonania, iż historyk zapewnia pamięć wydarzeniom i ludziom opisywanym. Dobrze napisana biografia gwarantowała względy u mecenasa (nacechowanie panegiryczne polegało m.in. na pomijanie wszystkiego, co mogłoby rzucić cień na charakter i postępowanie bohatera), natomiast paszkwile były opłacane przez przeciwników opisywanych. Często pochwalna biografia była wdzięcznością okazaną magnatowi za opiekę już po jego śmierci. Żywoty przedstawiano w różnych odmianach gatunkowych: mowa pogrzebowa (np. Orzechowskiego na pogrzeb Zygmunta Starego – łac.), nekrolog, samodzielny szkic literacki czy rozdział specjalny w większym dziele literackim.

Stanisław Orzechowski Żywot i śmierć Jana Tarnowskiego. Autor - klient Tarnowskiego, wynosi jego czyny wojenne i politycznych, ale także opowiada o życiu rodzinnym, o wychowaniu syna, posyłaniu go do służby w różnych dworach czy wreszcie zaplanowaniu mu małżeństwa. Całość ujęta jest w formie apostrofy do Jakuba Górskiego tzn. jakby odpowiada na hipotetyczne pytania jakie Górski mógłby zadać.

[Andrzej Trzecielski] Żywot i sprawy poćciwego ślachcica polskiego Mikołaja Reja z Nagłowic. Żywot ukazał się wraz z utworami Reja w Źwierciadle... i jest stylizowany na modłę Rejowską, co skłania do poddawania w wątpliwość prawdziwego autora utworu. Ukazuje nie tyle pisarza, ale rzekomo „prostaczego apostoła <prawdziwej> wiary”[10]. Biografia bogata jest w szczegóły, żywa i plastyczna w przeciwieństwie do szablonowej i suchej relacji Jana Januszewskiego o Janie Kochanowskim dedykowanej Janowi Myszkowskiemu.

Zachowało się niewiele tekstów tego typu, być może z racji większej popularności panegiryków wierszowanych.

Ad b) Proza publicystyczna

Obejmuje zarówno pisana drobne, ulotki na bieżąco komentujące rzeczywistość, ale równie szybko odchodzące w niepamięć, jak i dzieła większe, wykładające całe systemy polityczne[11]. W Polsce, gdzie na wiek XVI przypadła dwa ważne ruchy – walka szlachty o przywileje oraz reformacja, proza publicystyczna stała się narzędziem walki w jednym lub drugim ruchy, niekiedy jednak oba zjawiska się przenikają i wtedy trudno mówić o wyraźnym podziale nawet pod względem tematu. Zatem to skomplikowana sytuacja polityczno – społeczna stała się przyczyną rozwoju tej gałęzi literatury: stosunki wewnątrzustrojowe i rozwój parlamentaryzmu, idealizacja (przez szlachtę) własnego państwa, jego organizacji (dla Orzechowskiego Polska to Sancta Sactorum), ale także ostrzeżenia przed zbytnią ufność we własną siłę oraz napływające z zachodu prądy odrodzeniowe.

Walecki wyróżnia trzy etapy prozy społeczno – politycznej:

- czasy Zygmuntowskie – dominuje nurt społecznej naprawy Rzeczypospolitej i szlacheckiej egzekucji praw,

- bezkrólewia – piśmiennictwo agitacyjne o charakterze politycznym,

- lata batoriańskie i czasy panowania Zygmunta III Wazy – motywy ratowania mocarstwowości przed zagrożeniami tak zewnętrznymi jak i wewnętrznymi.

Gatunkiem, który dominuje w tej kategorii jest mowa skomponowana wg zasad retoryki, jednak w pełni renesansu nie było to już ścisłe trzymanie się wzorców wymowy, przystosowanych do odpowiednich okoliczności.[12] I w tym wypadku daje o sobie znać indywidualizm – mówca jest uprawniony do głosu, gdyż występuje zarówno w poczuciu dobra wspólnego jak i własnego wolnego sumienia obywatelskiego. Zachowane teksty mów mogły być faktycznie wygłoszone, ale równie dobrze mogły z założenia powstać tylko do odczytu, wiele z nich jest rekonstrukcją zasłyszanego wystąpienia (sermocinatio). Często również mowa przyjmuje postać dialogu[13], aby powołać odbiorcę – obiekt perswazji. Zamiłowanie do mów wynosili Polacy jeszcze ze szkół i szeroko wykorzystywali swoje umiejętności na sejmikach czy sejmach. Znakomitymi mówcami byli: podkanclerz Jan Myszkowski, kanclerz Jan Zamojski, ale i król Zygmunt August. Często mowa była wkładana w usta autorytetu (np. Łaski, czyli o karze za mężobójstwo).

Andrzej Frycz Modrzewski  m.in. Łaski, czyli o karze za mężobójstwo[14] – traktaty w formie mów lub listów otwartych skierowanych do obu Zygmuntów, domaga się jednolitego kodeksu karnego dla morderców z różnych stanów, jednak natrafia na duży opór szlachty, która była zdecydowana bronić swoich przywilejów, ściągnęło to na niego dużą uwagę i niechęć, ale nie zmieniło stanowiska szlachty. Była to część programu opartego na przemyślanych poglądach filozoficzno – religijnych[15] wyłożonych później w Commentariorum de Republica emendanda libri quinque[16]. Dzieło nie miało przedstawiać schematu wzorcowego dla ustroju państwa polskiego, ale obserwacje tegoż były punktem wyjścia. „Miał na myśli dobrze zorganizowane państwo wczesnokapitalistyczne”[17]

Modrzewski był osamotniony w swoich sądach, miał trudności z wydaniem wszystkich ksiąg a zwłaszcza części o Kościele i szkolnictwie. Początkowy zwolennik utworzenia kościoła narodowego, kiedy natrafił na opór króla i prymasa oraz po podróżach po Europie, zaczął skłaniać się ku radykalnemu stanowisku ariańskiemu. W kwestii natury ludzkiej jego poglądy zbliżone są do poglądów Erazma z Rotterdamu, odmienne od Machiavellego. Pisze łaciną cyceroniańską.

Stanisław Orzechowski – kanonik przemyski, przyjaciel – wróg Modrzewskiego. Opowiedział się za kontrreformacją i jak twierdzi Krzyżanowski: przyczynił się do jej zwycięstwa. Wcześniej idąc za przykładem wielu księży, którzy przechodzili na protestantyzm, ożenił się, jednak nie porzucił katolicyzmu, ale rozpoczął walkę przeciwko celibatowi duchownych. Dwujęzyczny. Jego głównymi tematami były: niebezpieczeństwo tureckie i sprawa wolności szlacheckiej zagrożonej przez tyranię panującego – np. Wierny poddany rozprawa – zwierciadło dedykowana Zygmuntowi Augustowi (1543).

System polityczny wyłożył w 3 dialogach polskich Rozprawa albo dialog około egzekucyej (1564), Policyja Królestwa Polskiego i Quincunx, czyli ostrosłup czworoboczny, którego wierzchołkiem jest papiestwo a w narożnikach podstawy znajdują się król, prymas, Pismo św. i Eucharystia. Dowodzi, iż władza królewska pochodzi od Kościoła i na nim się wspiera. Poglądy te oparte na bullach papieskich z XIII wieku. W gruncie rzeczy chodziło mu o przywrócenie duchowieństwu stanowiska politycznego i ekonomicznego, które odebrała mu szlachta. Pod koniec życia rozpoczął walkę za szlachtą litewską, którą uważał za niższą od koronnej (bo księstwo niższe od królestwa) oraz przeciwko Kościołowi prawosławnemu.

Buduje swoją publicystykę wg wszelkich zasad klasycznej literatury:

a) część wstępna – pozyskanie życzliwości odbiorcy, rozbudzenie jego uwagi i wprowadzenie problematyki rozważań,

b) narratio – określa sytuację i przedstawia podstawowe kwestie,

c) argumentatio – gromadzi najważniejsze dowody i odpiera zarzuty,

d) zakończenie – podsumowuje wywody i podkreśla motywy natury emocjonalnej.

Piotr Skarga – bardziej umiarkowany od Orzechowskiego, poruszał najrozmaitsze zagadnienia aktualne. W Kazaniach chce przekonać magnaterię, iż konieczne jest wzmocnienie władzy królewskiej, jego stanowisko jest zbliżone do „monarchomachów” francuskich zapowiadających rozwój w stronę „światłego absolutyzmu”. Mimo ostrożności wywody Skargi ukazały się w postaci ocenzurowanej. Pierwsze kazanie O mądrości potrzebnej do rady jest zrębem rozważań ujętych jako opis chorób, które toczą i rujnują ustrój państwowy. Ostatnia mowa – retoryczny finał Niekarności grzechów jawnych stylizowany na proroctwo biblijne.

Nieukończony traktat polityczny Wróżki Jana Kochanowskiego był wymierzony częściowo w Orzechowskiego.

W recepcji społecznej proza publicystyczna miała zawężone kręgi odbiorców, zwłaszcza w zestawieniu z innymi dziełami prozy dydaktycznej czy fabularnej.

Ad c) Proza dydaktyczna i parenetyczna

W oparciu o systemy greckie i rzymskie, pisma Platona i Cycerona stwarzano typologię pewnych zawodów (często zupełnie abstrakcyjną, ale także realistyczną tj. uwzględniającą odmienną rzeczywistość XV i XVI wieku). Tworzono typy wzorcowe, wysuwano postulaty wychowawcze, powstawały wizerunki lub zwierciadła – specula dla praktycznie każdego:

v     Król – Fidelis subditus albo O stanie królewskim Orzechowskiego (1543) pouczający króla „młodego” na czym polegają jego obowiązki, nieco złośliwy,

v     Społeczeństwo - De Republica emendanda Modrzewskiego,

v     Kanclerz Heidensteina modelowany na Zamojskim,

v     Senator Goślickiego,

v     Dyplomata (De legato) Warszewickiego,

v     Hetman albo Własny konterfekt hetmański ...