Asceza w doświadczeniu duchowym bł. Elżbiety od Trójcy.pdf

Ks. Marek Chmielewski

ASCEZA W DOŚWIADCZENIU DUCHOWYM

BŁ. ELŻBIETY OD TRÓJCY ŚWIĘTEJ 1

Każdy, kto sięgnie po pisma bł. Elżbiety od Trójcy Świętej,

szybko przekona się, że oto ma w ręku opis doświadczenia mi-

stycznego najwyższej klasy, które śmiało można postawić obok

dzieł mistycznych takich karmelitańskich mistrzów duchowo-

ści, jak św. Teresa z Avila czy św. Jan od Krzyża, choć pod

względem objętości pisma naszej mistyczki są nieporówny-

walnie skromniejsze. Skoro jest wybitnym mistykiem, to czy

zasadnym jest mówienie o ascezie w jej życiu duchowym?

Problem tylko pozornie wydaje się sztuczny, podobnie jak

sztuczne jest przeciwstawianie ascezy i mistyki. Od chwili,

kiedy krakowski franciszkanin Stefan Chryzostom Dobrosiel-

ski († 1676) w dziele pt. Summarium asceticae et misticae the-

ologiae z 1655 roku po raz pierwszy w teologii dokonał rozróż-

nienia na ascezę i mistykę, te dwa aspekty duchowej drogi

chrześcijanina zaczęto traktować jako samoistne, a nawet

opozycyjne względem siebie. Za przykład mogą posłużyć sze-

roko znane w XVIII w. dwa dzieła włoskiego jezuity Giovan-

niego Battisty Scaramellego († 1752) pt. Direttorio ascetico

wydane pośmiertnie w Wenecji w 1762 roku i Direttorio misti-

co , wydane trzy lata później również w Wenecji. Tej dysjunkcji

sprzyjały ścierające się w XVII i XVIII w. dwa heterodoksyjne

nurty: kwietyzm i jansenizm. Nie wchodząc w historyczne

subtelności, przypomnijmy, że według propagatorów kwiety-

———————

1 Odczyt w ramach VI Karmelitańskiego Tygodnia Duchowości nt.

„Uwielbienie chwały” w Karmelitańskim Instytucie Duchowości w Krako-

wie, 5-8 V 2003, opublikowany w: Uwielbienie chwały (seria „Karmel żywy”,

t. 6), red. J. W. Gogola, Kraków 2004, s. 139-154.

zmu, takich jak: Michel Molinos († 1696), François de Solignac

de la Mothe Fénelon († 1715) i Maria Bouvier de la Motte

(Madame Guyon † 1717), człowiek w dążeniu do zjednoczenia

z Bogiem nie powinien podejmować żadnego wysiłku asce-

tycznego, lecz ma się biernie poddać działaniu Ducha Święte-

go w nim i w ten sposób niezależnie od swojej zasługi osiągnąć

doskonałość 2 . Z kolei jansenizm, wywodzący się od bp. Corne-

liusa Jansena († 1638), był nurtem w duchowości bardzo pe-

symistycznym. Zwolennicy jansenizmu, a wśród nich m.in.

słynny Blaise Pascal († 1662), głosili pogląd, że po grzechu

pierworodnym natura ludzka jest do tego stopnia zepsuta, że

człowiek sam ze siebie nie może nic dobrego uczynić i przez to

nie jest zdolny do żadnej nadprzyrodzonej zasługi. Jest nie-

godny nieba, toteż nawet z sakramentów świętych, zwłaszcza

Eucharystii, może korzystać jedynie rzadko i to pod specjal-

nymi warunkami. Jednym z nich była praktyka rygorystycz-

nej, surowej ascezy 3 .

Potępienie kwietyzmu, który redukował chrześcijańską

duchowość praktycznie do elitarnej mistyki, uznawanej za

rzeczywistość nadzwyczajną, wystudziło zainteresowanie mi-

styką i sprzyjało szerzeniu się poglądów jansenistycznych. Ich

echa dostrzegalne są jeszcze w klimacie epoki, w której żyła

bł. Elżbieta od Trójcy Świętej. Radykalnym sprzeciwem wobec

tych antyhumanistycznych tendencji w duchowości była idea

dziecięctwa duchowego zgłoszona przez najmłodszą Doktor

Kościoła — św. Teresę z Lisieux, której pismami fascynowała

się bł. Elżbieta od Trójcy Świętej. Ona również potrafiła zdy-

stansować się wobec jansenistycznego rygoryzmu ascetyczne-

go i wielkodusznie otworzyć na udzielony jej dar doświadcze-

nia mistycznego. Analiza jej pism pokazuje, że tam, gdzie jest

autentyczne doświadczenie integrującej miłości Bożej, tam nie

———————

2 Zob. M. Chmielewski, Kwietyzm , w: Leksykon duchowości katolickiej ,

Lublin-Kraków 2002, s. 459-460.

3 Zob. J. M. Popławski, Jansenizm , tamże, s. 373-374.

ma przeciwstawienia ascezy i mistyki. Przeciwnie, asceza w

jakimś sensie warunkuje doświadczenie mistyczne, przygoto-

wując człowieka na suwerenne obdarowanie ze strony Pana

Boga samym Sobą, i w tymże doświadczeniu znajduje swój

sens oraz witalne siły do ponoszenia wszelkich trudów.

Zanim jednak przejdziemy do charakterystyki ascezy w

szeroko pojętym doświadczeniu duchowym Elżbiety Catez,

wypada kilka zdań poświęcić doprecyzowaniu pojęcia „asceza”,

a następnie ukazać, że asceza w jej krótkim życiu nie była po-

dyktowana jansenistycznym pesymizmem, lecz — przeciwnie

— mistycznym pragnieniem zjednoczenia z Bogiem.

1. Pojęcie ascezy

Słowo „asceza” oraz pochodne od niego „ascetyka”, „asce-

tyzm” itp., funkcjonuje niemal wyłącznie w obszarze języka

religijnego. Jeżeli pojawia się poza nim, to prawie zawsze ma

wydźwięk negatywny. Tymczasem w starożytności greckiej

źródłosłów współczesnego pojęcia „asceza” — askein miał

pierwotnie sens czysto fizyczny i oznaczał „obrabiać”, „upra-

wiać”, „ćwiczyć” itp. Toteż terminem tym określano uprawia-

nie sztuki (Herodot), oddawanie się czemukolwiek z pasją

(Ksenofont), metodyczny wysiłek, jaki stosuje wobec ucznia

nauczyciel gimnastyki (Platon — Republika ), a także ćwicze-

nia atletów i żołnierzy w celu osiągania fizycznej sprawności

(Tukidydes), a nawet zwyczajną pracę na roli.

Nieco później, w dobie rozkwitu filozofii, pojęcie to posłuży-

ło do scharakteryzowania wysiłku intelektu w zdobywaniu

mądrości. O ile bowiem ćwiczenie fizyczne jest niezbędne dla

sprawności ciała, tak samo dla rozwoju ducha konieczne jest

ćwiczenie filozoficzne. W takim znaczeniu o ascezie mówili

głównie sofiści i środowisko skupione wokół Sokratesa. Eklek-

tycy, a zwłaszcza Filon, ascezę rozumieli na sposób religijny,

jako systematyczny wysiłek na rzecz moralnego oczyszczenia

duszy oraz intelektualnego ubogacenia, przygotowującego ją

bezpośrednio do kontemplacji Boga. Takie rozumienie ascezy

rozwinęli pitagorejczycy 4 .

Słownictwo Filona i pitagorejczyków przejęli Ojcowie Ko-

ścioła ze wszystkimi obciążeniami filozofii neoplatońskiej, dla-

tego już u Klemensa Aleksandryjskiego asceza utożsamiana

jest z życiem doskonałego chrześcijanina. Podobnie Orygenes

nawiązując do pitagorejczyków mianem àsketai nazywał tych,

którzy zobowiązali się do życia w doskonałej wstrzemięźliwo-

ści. W tym duchu kodeks cesarza Justyniana I przez asceteria

( àsketería ) rozumiał środowiska osób zakonnych i klasztory.

Odtąd asceza, jako surowy tryb życia, kojarzona była niemal

wyłącznie z życiem monastycznym 5 .

Takie starożytne, a poniekąd jednostronne rozumienie

ascezy przetrwało do dziś, wzbudzając w hedonistyczno-

konsumistycznej mentalności współczesnego człowieka rady-

kalny sprzeciw. Tymczasem zwykła obserwacja życia potwier-

dza, że usystematyzowany wysiłek samoograniczania się jest

niezbędnym warunkiem rozwoju wszelkich potencjalności

człowieka. Doskonale o tym wiedzą artyści, ludzie sztuki

i sportu, którzy tylko na drodze narzuconego sobie rygoru sys-

tematycznych i długotrwałych ćwiczeń, zwanego także trenin-

giem, dochodzą do szczytów doskonałości. Nie inaczej jest w

dziedzinie moralności i życia duchowego.

Asceza we właściwym, religijnym znaczeniu jest to więc

systematyczny i długotrwały wysiłek duchowy oraz fizyczny,

wsparty łaską Bożą, obejmujący wszystkie obszary życia

chrześcijanina, w celu osiągnięcia doskonałości moralnej,

zjednoczenia z Bogiem i zbawienia, przez opanowywanie na-

miętności, samozaparcie, ograniczanie potrzeb życiowych, wy-

rzekanie się przyjemności, rezygnację z wygód itp. W sensie

———————

4 Zob. H. Wójtowicz, Asceza w hellenizmie , w: Asceza odczłowieczenie czy

uczłowieczenie („Homo meditans”, 3), red. W. Słomka, Lublin 1995, s. 59-68.

5 Zob. M. Olphe-Galliard, Ascèse, ascètisme , w: Dictionnire de spirituali-

tè ascetique et mystique , t. 1, red. M. Viller, Paris 1937, k. 936-941.

szerszym jest to jakakolwiek forma współpracy człowieka z

Bogiem w dziele swego uświęcenia, a więc osobiste zobowią-

zanie, świadome i dobrowolne, wynikające z miłości 6 . Można

powiedzieć, że jest to stała forma religijnego samowychowania

z uwzględnieniem wszystkich pozytywnych i negatywnych

dyspozycji podmiotu 7 . Z tego wynika, że asceza jako czynnik

integrujący osobowość człowieka, ma na wskroś wartość hu-

manistyczną i „uczłowieczającą”.

Mając na względzie formalny aspekt ascezy, czyli pewną

faktyczną sprawność, jak i jej aspekt treściowy, to znaczy mo-

tywy, dla których jest ona podejmowana, należy rozróżnić

ascezę negatywną i ascezę pozytywną, jak również ascezę

czynną i bierną. Rozróżnia się także ascezę wewnętrzną i ze-

wnętrzną. We wszystkich tych przypadkach zachodzi ścisła

komplementarność. Życie ascetyczne porównać można bowiem

do wahadła, którego rytm warunkuje funkcjonowanie zegara,

albo do lotu ptaka, który wzbijając się musi używać obydwu

skrzydeł. Otóż w ascezie negatywnej uwaga skoncentrowana

jest na pokonywaniu wad i unikaniu wszelkich okazji do grze-

chu, aby stworzyć odpowiednią przestrzeń dla cnoty. Nato-

miast w ascezie pozytywnej akcent przesuwa się w kierunku

dobra i miłości, która jest „więzią doskonałości” (por. Kol 3,

14). W zależności od nastawienia podmiotu i stopnia jego za-

angażowania, w obydwu przypadkach może zachodzić zarów-

———————

6 Zob. R. Niparko, Asceza , w: Encyklopedia katolicka , t. I, red. F. Gry-

glewicz, R. Łukaszyk, Z. Sułowski, Lublin 1985, k. 988-992; E. Ancilli, Asce-

si , w: Dizionario enciclopedico di spiritualità , red. E. Ancilli, Roma 1990, s.

211-212.

7 Zob. A. Żynel, Asceza , w: Katolicyzm A — Z , red. Z. Pawlak, Poznań

1982, s. 18-20; Kard. K. Wojtyła pisze, iż „asceza nie oznacza bynajmniej

czegoś nadzwyczajnego, ale jest ona, przynajmniej w dużej swej części, nor-

malnym koniecznym współczynnikiem życia moralnego człowieka. Oznacza

po prostu tylko rzetelne i bezkompromisowe zaangażowanie się człowieka w

pracę nad sobą, w dzieło moralnego doskonalenia się i dojrzewania”. — Aby

Chrystus się nami posługiwał , Kraków 1979, s. 163.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: