Maria Rodziewiczówna
Kądziel
Słowniczek
admiratorka (z łac.) - wielbicielka
admonicja (z łac.) - upomnienie, nagana, pouczenie
Almae Matris (z łac.) - dopełniacz od Alma Mater, uroczystej nazwy nadawanej od średniowiecza szkołom wyższym, zwłaszcza uniwersytetom, dosłownie znaczącej Matka Żywicielka (tak starożytni Rzymianie nazywali wiele bogiń, szczególnie Ceres i Kybele). Tutaj znaczenie dosłowne jest też brane pod uwagę w następnych zdaniach, w których przy pomocy tzw. mowy ezopowej bohaterowie mówią o matce-ojczyźnie w niewoli.
alterować (z łac.) - przejmować się, niepokoić, trapić
anachronizm (z gr.) - tu: przestarzałe poglądy lub zwyczaje, przeżytek nie wiążący się ze współczesnymi warunkami życia
anewryzm (z gr.) - miejscowe rozszerzenie tętnicy wywołane zmianami lub uszkodzeniem jej ścianki; tętniak
antrakt (z gr.) - tu: przerwa w podróży
Augustyn Aureli, św. (354-430) - Ojciec Kościoła, filozof; najważniejsze dzieła to: “Wyznania”, “O Trójcy Świętej”, “O państwie Bożym”, listy oraz kazania
auskultacja (z łac.) - metoda badania lekarskiego polegająca na słuchowej ocenie szmerów oddechowych płuc, tonów i szmerów serca itp.
Bank Wzajemnego Kredytu - Towarzystwo Kredytowe ziemskie, stowarzyszenie właścicieli ziemskich Królestwa Polskiego z siedzibą w Warszawie, założone w 1825 r. z inicjatywy F. Lubeckiego-Druckiego w celu udzielania kredytu długoterminowego posiadaczom dużej własności rolnej, a od końca XIX w. także drobnym gospodarstwom
benedyktynka, benedyktyn - najstarszy likier, wyrabiany pierwotnie, od XVI w., przez benedyktynów w Fecamp (Francja), na nalewkach i destylatach z około czterdziestu ziół i korzeni.
bezik (z fr.) - gra w karty z początku XIX w. na dwie, trzy lub cztery osoby dwiema, trzema albo czterema taliami kart
biuro - tu: biurko, stół, stolik do pisania
bróg - pomieszczenie na siano lub zboże, składające się z czterech słupków i ruchomego dachu; stóg siana lub zboża przykryty daszkiem
cenzura - tu: świadectwo sprawowania się i postępów ucznia wydawane przez szkołę periodycznie
Chełmoński Józef (1849-1914) - polski malarz krajobrazów i scen rodzajowych, uczeń W. Gersona
chruściel - crex pratensis, derkacz, kiecak, kaspar, mały ptak zamieszkujący trawy i zboża
ciąg - tu: lot, przelot dzikich kaczek
cum laude (łac.) - z pochwałą; dawna forma oceny wyróżniającej na dyplomach
czworaki - budynek o czterech mieszkaniach przeznaczony dla służby folwarcznej
Darwin Charles Robert (1809-1882) - przyrodnik angielski, twórca teorii ewolucyjnego powstawania gatunków zwierzęcych i roślinnych w drodze doboru naturalnego; główne prace to “O powstawaniu gatunków drogą doboru naturalnego”, “O zmienności roślin i zwierząt w stanie udomowienia”, “O pochodzeniu człowieka”, “O doborze płciowym”. Dzieła Darwina uchodziły za niemoralne, pannom w XIX w. “nie wypadało” ich czytać.
Das ewig weibliche (niem.) - pogardliwie: wiecznie kobiece
de iure (łac.) - według prawa; prawnie; formalnie; zgodnie z prawem
dezenwoltura, dezynwoltura (z fr.) - zbyt swobodne zachowanie się
“Die Braut von Messina” (niem.) - “Oblubienica z Messyny” (1803, wyd. pol. 1843), tytuł dramatu fatalistycznego F. Schillera (1759-1805)
drapacz - narzędzie do kruszenia brył i spulchniania ziemi
ekspens (z łac.) - wydatek, koszt
ekstyrpator (z łac.) - gracownik, narzędzie rolnicze służące do wyrywania chwastów z korzeniami
ekwipować (z fr.) - wyposażać, zaopatrywać
elegia (z łac.) - tu: żale, smutne wyznania
elegijna (z łac.) - tu: smutna
eskulap (łac. Aesculapius, gr. Askl~epi~os) - lekarz; w mitologii greckiej Eskulap był bogiem sztuki lekarskiej; tu: żartobliwie.
Eupatoria - miasto na zachodnim wybrzeżu Półwyspu Krymskiego założone przez Mitrydatesa IV, było siedzibą chanów tatarskich, od 1783 r. należy do Rosji
faryzeusz - przenośnie: człowiek fałszywy, obłudny; udający pobożność, świętoszek, hipokryta (w starożytnej Judei członek sekty religijno-politycznej odznaczającej się ścisłym przestrzeganiem zewnętrznych przepisów religijnych)
faska - miara zboża odpowiadająca pojemności fasy, czyli stągwi, kadzi - dużego naczynia z klepek służącego do przechowywania produktów
fąfel (z fr.) - smarkacz, dzieciuch
fiksatka - przenośnie: dziwaczka, maniaczka
flinta (z niem.) - fuzja myśliwska, strzelba
fornalka - tu: typ gospodarstwa rolno-hodowlanego
funt - jednostka miary, od około 400 do 560 g
garniec - dawna polska miara pojemności cieczy i ciał sypkich dzieląca się na cztery kwarty i szesnaście kwaterek, licząca od 3,5 do 4 l
Gaudeamus igitur, iuvenes dum sumus! (łac.) - weselmy się więc, pókiśmy młodzi; międzynarodowa pieśń studencka; tekst wędrownego poety niemieckiego C. W. Kinderlebena (1781) oparty jest na hymnie pokutnym z XIII w., melodia J. G. G~unthera.
“Gazeta Warszawska” - najstarszy dziennik warszawski, założony w 1774 r. przez księdza S. Łuskinę jako pismo informacyjne zamieszczające przekłady artykułów zagranicznych. W 1794 r. “Gazeta Warszawska” przeszła na własność Lesznowskich, zmieniając okresowo nazwę na “Gazetę Krajową”, następnie na “Gazetę Wolną Warszawską”, w tym samym roku wróciła do starej nazwy; w latach 1841-1859 pod redakcją A. Lesznowskiego syna “Gazeta” podniosła swój poziom drukując w odcinkach m.in. powieści J. Korzeniowskiego, J. I. Kraszewskiego, T. T. Jeża i in., korespondencyjne J. I. Kraszewskiego, felietony A. Niewiarowskiego. W latach 1859-1889 redaktorem był J. Kenig, potem S. Lesznowski, który w 1906 r. przekazał prawa wydawnicze M. Zamoyskiemu, program “Gazety” poszedł w kierunku Narodowej Demokracji; po 1910 r. redagował ją nowy zespół z R. Dmowskim. Zlikwidowano ją w 1935 r.
gratis (łac.) - darmo, bezpłatnie
gumno - 1. stodoła; 2. plac w stodole z twardo ubitej ziemi, na którym młóci się zboże cepami; klepisko, boisko, tok; 3. podwórze gospodarskie wraz z budynkami gospodarskimi
homo sum (łac.) - człowiekiem jestem; właśc. homo sum, humani nihil a me alienum puto - człowiekiem jestem; nic, co ludzkie, nie jest mi obce; z Terencjusza (Heautontimorumenos, 1, 1, 25).
Jeśli pierś z lodu, namiętność ją spali,
A jeśli z głazu - roztrzaska!
- właśc. Jeśli pierś z drewna..., z W. Gomulickiego (Musisz kochać, w. 25-28).
jurysta (łac.) - znawca prawa; prawnik
kaleta (z tur.) - woreczek skórzany na pieniądze i drobiazgi, noszony przy pasie
kałamaszka (z białorus.) - wózek jednokonny, wybity łubem, bez budki i resorów, używany w XVII-XIX w. głównie na Litwie, Białorusi i Ukrainie
kaput (z niem.) - żartobliwie: koniec, po wszystkim, wszystko przepadło
karbol (z łac.) - roztwór fenolu używany do dezynfekcji
karbowy - nadzorca chłopów prowadzący rejestr ich pracy
kop., kopiejka (z ros.) - setna część rubla
korzec - słowiańska miara ciał sypkich; używano różnych korcy lokalnych, wg konstytucji z 1764 r. warszawski korzec skarbowy zawierał około 120 litrów, a korzec nowopolski około 128 litrów; korzec dzielono na 32 garnce.
Kosiński Julian (1833-1914) - profesor chirurgii w warszawskiej Szkole Głównej, potem na uniwersytecie
“Kraj” - tygodnik polityczno-społeczny ukazujący się w Petersburgu w latach 1882-1909, współzałożycielem (razem z W. Spasowiczem) i redaktorem był E. Piltz, od roku 1906 B. Kutyłowski. “Kraj” reprezentował ugodowe tendencje polityczne, głosił konieczność zbliżenia się do liberałów rosyjskich, popierał ruch panslawistyczny; w dziedzinie gospodarki opowiadał się za programem pozytywistycznym. Głównymi publicystami byli m.in. E. Piltz, W. Spasowicz, J. Tokarzewicz, współpracownikami E. Orzeszkowa i B. Prus.
krup (z ang.) - dławiec, błonica krtani
Księstwo - Księstwo Warszawskie utworzone przez Napoleona I w 1807 r. jako państwo niepodległe, w sojuszu z Francją, utworzone z ziem II i III zaboru pruskiego (bez Gdańska), po wojnie 1809 r. poszerzone o odebrany Austrii Kraków, Kieleckie i Lubelskie; w 1813 r. zajęte przez wojska rosyjskie, w 1815 r. zlikwidował je kongres wiedeński.
kuplet (z fr.) - zwrotka dowcipnej piosenki na tematy aktualne, zazwyczaj z refrenem
kursy - tu: wykłady, studia
lafirynda - tu: lekceważąco o przesadnej elegantce, strojnisi, kokietce, kobiecie modnej, niepraktycznej
legat (z łac.) - przeznaczenie przez spadkodawcę w testamencie określonego świadczenia majątkowego dla osoby nie będącej spadkobiercą; zapis
lejcowa kasztanka - chodząca w lejcach, przed dyszlowym albo obok dyszlowego konia
lik; nie w liku - nie liczy się
luminarz (łac. luminar - pochodnnia) - człowiek wybitny, przodujący w jakiejś dziedzinie, znakomitość
marka (z niem.) - tu: znaczek pocztowy
marszałkowskie zjazdy - zjazdy samorządu szlacheckiego pod przewodnictwem marszałka, od 1772 r. w zaborze rosyjskim marszałek obierany był na sejmikach powiatowych, od 1863 r. z nominacji
mentor (z gr.) - tu: nauczyciel, wychowawca; w mitologii greckiej imię wychowawcy Telemacha, syna Odyseusza
merynosy (z hiszp.) - owca pochodzenia hiszpańskiego o cienkiej wełnie, najbardziej przydatnej do przerobu przemysłowego
mir - tu: uznanie, poważanie, szacunek ogółu
mitygować (z łac.) - łagodzić, uspokajać, powstrzymywać
oficyna - skrzydło pałacowe lub budynek wolno stojący w pobliżu pałacu lub domu, zawierający kuchnię, piekarnię, mieszkania służby, czasem pokoje gościnne
ospa - tu: otręby ze zbóż, owies bardzo grubo mielony
ostracyzm (z gr.) - tu: bojkot towarzyski; w starożytnych Atenach sąd skorupkowy, czyli głosowanie zgromadzenia ludowego za pomocą skorupek. Każdy z członków zgromadzenia wypisywał na skorupce imię obywatela, którego działalność uważał za szkodliwą dla równości demokratycznej, ten, na którego padło co najmniej sześć tysięcy głosów, zostawał wygnany z kraju na lat dziesięć, nie tracąc majątku ani praw obywatelskich
partykularz (z łac.) - miejscowość odcięta od środków życia umysłowego; zapadły kąt, głucha prowincja
patent - tu: świadectwo ukończenia szkoły, uzyskania tytułu naukowego lub zawodowego; dyplom
patriarchowie - w Starym Testamencie wylicza się dziesięciu praojców rodu ludzkiego od Adama do Noego; w ścisłym znaczeniu patriarchami są Abraham, Izaak i Jakub jako praojcowie narodu wybranego oraz synowie Jakuba jako praojcowie dwunastu pokoleń izraelskich
perorować (z łac.) - rozprawiać o czym, rozwodzić się nad czym; przemawiać
postponować (z łac.) - lekceważyć kogo, traktować z góry, ze wzgardą, pogardzać kim
prerogatywa (z łac.) - wyłączne prawo, przywilej, pierwszeństwo
prowent (z łac.) - dochód, zysk, przychód, urodzaj
pud - dawna miara wagi równa czterdziestu funtom (16,38 kg) używana w Rosji i Królestwie Polskim
reparować, reperować (z łac.) - naprawiać
rezonować (z fr.) - dowodzić, mówić z dużą pewnością siebie; rozprawiać, pouczać, mędrkować
rozchód - tu: spożycie, wydatek
roztargniona czupryna - tu: rozczochrana, potargana
sacki - prawdopodobnie chodzi o holenderską miarę zboża, zwaną po niemiecku Sack, równą 83,442 litrów
sankcja - tu: potwierdzenie, akceptacja
sensualny (z łac.) - tu: zmysłowy
sie sind doch Mensch (niem.) - pani jest przecież człowiekiem
simmentalery, bydło simentalerskie - rasa bydła pochodząca ze Szwajcarii, o sierści płowożółtej lub jasnoczerwonej w białe plamy. Odznacza się masywną budową ciała, hodowana ze względu na dużą mleczność i dobre mięso (Simmental - dolina rzeki Simme w Szwajcarii).
skandynawskie braterstwo - tzw. braterstwo krwi w mitologii skandynawskiej polegało na tym, że mężczyźni w trakcie składania przysięgi nacinali sobie żyły i mieszali krew w wgłębieniu śladów swych stóp. Obowiązywała ich wzajemna lojalność i służenie sobie w każdej potrzebie, tak jakby byli braćmi.
soliter - tu: diament większy oddzielnie oprawny
sowizdrzał - narwaniec, lekkoduch, trzpiot, postrzeleniec; od polskiej wersji imienia niemieckiego wieśniaka, który stał się najgłośniejszym w Europie wesołkiem, błaznem, uosobieniem mądrości i humoru ludowego, dzięki jego biografii, której pierwsza wersja ukazała się w 1515 r. w Strasburgu, najbardziej znane polskie tłumaczenie ukazało się w 1540 r. pt. “Sowiźrzał krotofilny i śmieszny”.
spektatorka (z łac.) - osoba oglądająca co, przyglądająca się czemu; widz
spencerek (z ang.) - tu: kaftanik lub kurteczka dla dziecka
stancja - tu: izba mieszkalna, pokój
“Stracone zachody miłosne” - tytuł komedii W. Szekspira (1564-1616)
szafarka (z niem.) - osoba zarządzająca spiżarnią, dozorująca gospodarstwa, mająca w swoim zarządzie klucze
sześć złotych - w zaborze rosyjskim złoty równał się piętnastu kopiejkom, rubel więc miał sześć złotych i dziesięć kopiejek Szyller zob. “Die Braut von Messina”
taratajka (ros.) - lekka bryczka, zwykle dwukołowa, bez resorów (pol. taradajka, taradejka)
Tebaida - jeden z trzech regionów starożytnego Egiptu, zwany także Górnym Egiptem, ze stolicą w Tebach; osiedlili się tam pierwsi pustelnicy chrześcijańscy
turbacja (z łac.) - trud, fatyga, kłopot
turbować (z łac.) - martwić, niepokoić
victoria! (łac.) - zwycięstwo
wasąg (z niem.) - w Polsce do pocz. X w. kosz pleciony wyściełający wnętrze czterokołowego wozu bezresorowego; wóz, bryka wysłane półkoszkami, używane jako pojazd gospodarski, podróżny i bagażowy
wibrujący - tu: podekscytowany, wzburzony
wint - gra w karty, prototyp brydża
zakarbowana grzywka - przenośnie: ufryzowana, ułożona, zakręcona
zbyć wiek - tu: przeżyć wiele lat
zerwane nerwy - tu: nadwyrężone, osłabione
zmyślała - tu: wyczerpywała się, suszyła, łamała sobie głowę
“Żem nie jest jako ów celnik” - słowa faryzeusza z przypowieści o tym, że kto się wywyższa, będzie poniżony, a kto się poniża, będzie wywyższony, według Ewangelii św. Łukasza (18, 9-14)
I
...
Chomiczki