Hoffman E.T.A. - OPOWIEŚCI FANTASTYCZNE - tom1.rtf

E.              T. A. HOFFMANN

POWIEŚCI FANTASTYCZNE

Do najmniej uprawianych u nas w lite­raturze dziedzin należy fantastyczność. Henryk Rewuski w pewnej seryi traktuje historye o duchach, ale po prostu jako baj­ki dla starych 'dzieci; Jan Potocki swą bardzo bujną opowieść “Rękopis znalezio­ny w Saragosie“, pełną przygód dziw­nych, na arabski sposób zakrojonych, koń­czy racyonalistycznym wykładem, który wszystkie czarnoksięstwa opowiadania tlomaczy w sposób naturalny; Bohdan Dziekoński, najbardziej skłonny do fanta- styczności—występuje jako okultysta, nie zaś jako marzyciel i wizyoner, odczuwa-

Powieści Fantastyczne. Tom I.              1

jący tajemnicze analogie zjawisk — nie­zależnie od doktryny.

Stworzyć świat nowy, barwniejszy od rzeczywistości, a jednak rzeczywisty jako marzenie, jako wizya, jako opętanie du­szy — oto jest motyw istotny literatury fantastycznej. Nie jest ona ani dydakty­czną, ani symboliczną, ani allegoryczną: to kraina odmienna, choć styczna do czy­stej fantasmagoryi. W świecie wyobraźni jest pewna prawda o kolorycie specyal- nym — prawda psychologiczna. Czasami, jak u E. A. Poego fantastyczność przybie­ra cechy, rzekłbyś, matematyki; czasami kaprys nieskończony, bezustanne poszuki­wanie rozmaitości, samoironia, wreszcie wprost igraszka — kieruje fantastą; rze­czywistość go nie zadowala, na tle rze­czywistości codziennej — tworzy on in­ną, niekoniecznie doskonalszą i wyższą, ale odmienną, szczególną, barwniejszą; w tragiczności — tragiczniejszą, w rado­ści — radośniejszą; prawa natury są prze­stawione albo raczej ulegają jakimś wyż­

szym, poza naturą bytującym, prawom: bezład pozorny zdarzeń, które się ukazu­ją oku fantastyka, ma w sobie utajoną lo­gikę, że tak powiemy, innej płaszczyzny.

Takim fantastykiem byl Ernest Teodor Amadeusz ’) Hoffmann (1776—1822), pi­sarz niemiecki, największy fantasta z fan- tastów; nawet w owym okresie romanty­cznym, kiedy to w Niemczech żyli i pi­sali: Jean Paul, Tieck, Novalis i inni tego typu autorzy — odznaczał się najbujniej­szą pomysłowością i kolorowością fan- tazyi.

E. T. A. Hoffmann ur. się w Królewcu w r. 1776 d. 24 Stycznia. Ojciec jego był sądownikiem i nie zbyt dobrze żył ze swą żoną, córką Doerfera, kobietą chorą, choć nader zacną. Rodzice rychło się rozeszli, zwłaszcza, gdy ojciec otrzymał stanowi­sko w Insterburgu (Instruciu) i przeniósł

*) Właściwie trzecie imię Hoffmanna było Wil­helm, ale w późniejszych latach przybrał on sobie, ku czci Mozarta, — imię Amadeusz.

się do tego miasta. Matka z dzieckiem po­została w Królewcu. Brat jej, również są- downik — mieszkał z nią razem i pierw­szy zajmował się wychowaniem dziecka. Był to pedantyczny dziwak, który nie ma­ło tyranizował chłopca, ale zato uczył go początków muzyki, co bardzo wpłynęło na rozwój jego talentu. Pociechą dość smutnych pierwszych lat życia Hoffmanna

—              była jego ciotka, osoba stosunkowo młoda, pełna dobrego humoru—oraz brat jego babki, stary justycyaryusz Vótóry, którego Hoffmann później odmalował w powieści “Majorat“. Dziad ten był, jak to widać z nazwiska, pochodzenia wę­gierskiego—i w ten sposób, Hoffmann, jak większość ludzi wybitnych, nie był czy­stej krwi jednorasowej: był pół-Niemcem, pół-Węgrem.

W ósmym roku życia zaczął chodzić do szkoły, której rektorem był Wannowski, mąż uczony, a którego Emanuel Kant za­szczycał swą przyjaźnią. Hoffmann począ­tkowo nie należał do najlepszych uczniów,

zwłaszcza łacina i grecki szły mu nie­szczególnie; chętnie natomiast oddawał się muzyce, której go uczył organista Podbielski oraz malarstwu, w czem mi- strzował mu niezgorszy malarz królewie­cki Seeman. Tu w szkole znalazł również przyjaciela: był to nieco starszy młodzie­niec, Teodor Hippel, który później został towarzyszem ministra v. Hardenberga i nieraz w ciężkich okazyach ratował Hoffmanna. Jeszcze w szkole będąc, do­pomagał Ernestowi w nauce języków kla­sycznych. Z innych kolegów godni uwagi: Faber — muzyk oraz malarz, Matuszew­ski, później emigrant w Paryżu.

W r. 1793 wstąpił Hoffmann za poradą rodziny na fakultet prawny, co go stra­szliwie nudziło; słuchał też Kanta, ale wyznawał, że nic go nie rozumie. — Probował pisać powieści, romanse awan­turnicze, jak “Cornaro" (w 3 tomach) lub “der Geheimnissvolle", które zaginęły. Na te czasy przypadła pierwsza jego miłość

—              do zamężnej uczennicy swej Kory

Hatt, co stanowiło dramat jego życia aż do małżeństwa w r. 1802.

Te wspomnienia rodzinnego miasta znaj­dujemy później w jego opowieściach np. miłość do Kory w “Nocy Sw. Sylwestra“ i t. d. — Jako t. zw. auskultator sądowy pojechał do drugiego brata swej matki, Doerfera w Głogowie, na praktykę sądo­wniczą. Dom tego urzędnika w małem, ci- chem mieście stanowił oazę życia umy­słowego i artystycznego: zamiłowanie li­teratury i muzyki kwitło tu w pełni; — tu Hoffmann miał okazyę rozwinąć zwłasz­cza swój talent muzyczny i nawet pierw­sze kompozycye zaczął układać. Jedno­cześnie dużo pracował nad malarstwem; ponieważ miał w sobie pewien zmysł ironii

—              nęciła go karykatura na wzór Hogar- tha lub znów fantasmagorye Jakóba Cal- lota. Ten ostatni rysownik oddziałał bar­dzo silnie na wyobraźnię Hoffmanna — i pierwsze swoje utwory literackie Hof­fman określał jako Fantasiestiicke in Cal- lot's Manier.

W czasie swego pobytu w Głogowie młody jurysta odbył podróż do Drezna i do Pyrmont, gdzie w domu gry stracił znaczną sumę w opowiadaniu “Szczę­ście w grze“—zachowało się wspomnie­nie tej podróży. — W r. 1798 pierwszy raz był w Berlinie, gdzie zdał egzamin asesor­ski i gdzie się spotkał z Hippelem. — Po­czerń wyznaczono go do służby w nowo- nabytych terytoryach pruskich, mianowi­cie w Poznaniu. Tu Hoffmann, dzięki swo­im talentom i dowcipowi, stał się ulubień­cem towarzystwa. Miał też niemało sto­sunków w domach polskich; zwłaszcza zbliżył się z rodziną Trzcińskich. W roku 1802, w kwietniu poślubił Maryę Teklę Michalinę Trzcińską, której nazwisko przełożył na niemiecki: Rörer; i krewni jej też się przezwali Rörer-Trzynsky. Z opowiadań żony swej ułożył nowelę: Das Gelübde (Ślub).

Na balu maskowym r. 1803 Hoffmann wypuścił cały szereg b. zabawnych kary­katur, ośmieszających różne osobistości

miasta Poznania, między innemi zaś ów­czesnego gubernatora, generała v. Za- strow. Ponieważ tajemnica autorstwa tych karykatur rychło się wydała — rząd miej­scowy postanowił ukarać Hoffmanna i przeniósł go na gorsze stanowisko, do Płocka. Brak towarzystwa wcale dobrze oddziałał na młodego artystę, który jesz­cze nie wybrał sobie zawodu.

W Płocku Hoffmann głównie uprawiał muzykę; mianowicie dla sąsiedniego opa­ctwa (w Czerwińsku?) komponował msze, oratorya, sonaty. Dzieła te są dziś niezna­ne; ponieważ jednak archiwum opactwa Czerwińskiego znajduje się w bibliotece Zamoyskich w Warszawie, możliwem jest, że te dzieła muzyczne spoczywają tam śród innych pamiątek i byłoby to wdzięcz­ne zadanie dla którego z naszych arty- stów-muzyków wydobyć te utwory z py­łu zapomnienia.

W r. 1804, z tytułem radcy Hoffmann z żoną i małą córeczką oraz dwunastole­tnią kuzynką z Poznania (później żoną

Leczyckiego?) przybył do Warszawy, przydzielony do komisyi rządowej.—War­szawa uczyniła na Hoffmannie kolosalne wrażenie, jako pełne ruchu i ożywienia, piękne i bogate miasto stołeczne. Referen­darz komisyi rządowej, zwierzchnik Hoffmanna, Hitzig okazał się dla niego bardzo życzliwym: otworzył mu swoją bi­bliotekę i popierał różne jego dążenia, głó­wnie zaś zamiar stworzenia w Warszawie Towarzystwa Muzycznego. Pierwiastko- wo Towarz. mieściło się w pałacu Ogiń­skich, później jednakże przeniesiono je do pałacu Mniszków, gdzie Hoffmann sam ornamentował sale al fresco. D. 3 sierpnia r. 1806 Warszawa, dzięki Hoffmannowi, pierwszy raz usłyszała dzieła Glucka, Mozarta, Haydna, Cherubiniego.

Niedługo jednakże trwało panowanie pruskie w Warszawie. Wkrótce po bitwie pod Jeną — wkroczyła do Warszawy ar­mia francuska, z ks. Józefem i Wybickim na czele. Imieniem cesarza Napoleona rząd pruski został rozwiązany. Założono

księstwo Warszawskie. Sądy oddane zo­stały w ręce polskie. — Urzędnicy pruscy musieli kraj opuścić. Hoffmann jednakże tak polubił Warszawę, że jeszcze w niej pozostał; póki miał pieniądze (z indemni- zacyi francuskiej), siedział w stolicy: oglądał rewje napoleońskie, śpiewał u Ber­nardynów, dalej pracował nad Towar z. muzycznem.

W końcu jednak doszedł do ostatecznej nędzy — skorzystał więc z okazyi, że skarb pruski wysyłali Francuzi pod eskor­tą swego wojska i wraz z tą ekspedycyą udał się do Poznania, a potem do Berlina.

Rodzina jego przedtem już była w Po­znaniu, ale spadły z etatu Hoffmann nie miał środków utrzymania. Okres berliń­ski z r. 1807 był najnieszczęśliwszy w je­go życiu.

Raz nawet zmuszony był przyjąć pięć talarów zapomogi w towarzystwie “dla królewskich urzędników rządowych w Po­znaniu i Warszawie“. Nadto ówczesny AUgemeiner Anzeiger der Deutschen

(urzędowy) ogłosił liryczne “wezwanie do przyjaciół ludzkości z powodu surowe­go położenia urzędników niemieckich w Warszawie“.

Ostatecznie Hoffmann znalazł posadę dyrektora orkiestry w teatrze w Byd­goszczy. Pensyi miał 30 flor. miesięcznie, ale i tę wypłacano mu nieregularnie. Wów­czas jednak poraź pierwszy zaczął druko­wać swoje utwory muzyczne; nadto wy­dał album kolorowe p t. Wojsko polskie. Uzyskał w mieście liczne lekcye śpiewu. Skomponował Requiem i Miserere. Pisy­wał do Leipziger Musik-Zeitung oraz do Elegante Welt. W r. 1810 umarła mu cór­ka, a prawie jednocześnie umarł jego wuj, Otto Doerfer, z Królewca, po którym otrzymał 500 talarów. Na r. 1812 przypa­da początek jego działalności literackiej. Były to głównie studya muzyczne lub opowiadania na tle muzycznem (Ritter Gluck, Don Juan, Kreisleriana i t. d.). Rze­czy te wraz z innemi wyszły później pod ogólnym tytułem: Fantasiestiicke in Cal-

lot's Manier. Blätter aus dem Tagebuche eines reisenden Enthusiasten — z przed­mową Jean Paula Richtera.

Odtąd, ciągle jeszcze pracując jako dy­rektor muzyki i kompozytor ł), przeważ­nie jednak poświęcił się literaturze* Do dzieł muzycznych bardzo ważnych Hof­fmana należy opera Undine podług poe­matu de la Motte Fouque; opera ta miała średnie powodzenie, ale kilka lat temu wznowiona—obudziła wielkie zaintereso­wanie: Hoffmann okazał się tu niezrozu­mianym poprzednikiem Ryszarda Wagne­ra. Opuściwszy Bydgoszcz, Hoffman prze­niósł się do Drezna i Lipska, które miały wspólny teatr pod dyrekcyą Secondy. Z owych czasów pochodzi ciekawy opis oblężenia Drezna przez armię francuską.

') Griesebach zaznacza, że w ciągu maja, czerwca i łipca 1808 r. Hoffmann ułożył Canzoni per Quatro voci alla capella, a mianowicie 1) Ave maris Stella w F dur, 2) De profundis clamavi w E moll, 3) Qloria patri w C dur, 4) Salve re- demptor w A moll, 5) O Sanctissima w F dur, b) Salve regina w D moll.

Tu były napisane Zloty garnek, Magne- tyzer, Automaty, Prinzessin Blandina i i. nowele — wreszcie pierwsza większa powieść: Eliksiry dyabelskie.

Opuściwszy Saksonię, Hoffmann prze­niósł się do Berlina, (1814), gdzie Hitzig otworzył księgarnię. Tu — na przemiany już to zamożny, już w nędzy—Hoffmann zaczął się oddawać pijaństwu; alkohol zwolna go przeżerał. Otrzymał zresztą po­sadę rządową, jednakże wieczory i noce przepędzał głównie po szynkowniach i wi­niarniach. W Berlinie stworzył sobie Hoffmann kółko przyjaciół, do którego na­leżał księgarz Hitzig, de la Motte Fouqué, Chamisso, Contessa, Tieck, aktor De- vrient i i. Tu powstawały różne projekty literackie, jak np. wydanie zbiorowej ksią­żki dla dzieci, którą ułożyli razem: de la Motte Fouqué, Contessa i Hoffmann. Ten ostatni dał tu śliczną powiastkę p. t. My­si król i dziadek do orzechów, którą Alex. Dumas, ojciec, przerobił na francuski. — Ponieważ kółko to zebrało się po raz pierw­

szy, w winiarni u zbiegu Charlottenstr. i Französischeste (Lutter i Wegener) d. 14 listopada, w dzień św. Serapiona—człon­kowie klubu nazwali się Serapionsbrüder. Mieli oni za obowiązek opowiadać sobie rozmaite historye. Nadto Hoffmann malo­wał i z kartonu wycinał różne figurki, wy­stępujące w tych opowiadaniach.

Zaznaczę tu mimochodem, że Hoffmann, jak wogóle romantycy niemieccy, był zu­pełnie obojętny w rzeczach politycznych. Mimo to w r. 1815 wypuścił broszurę bez­imienną p. t. Der Dev von Elba in Paris,

o              ucieczce Napoleona z Elby; broszura ta jednak zaginęła tak, że dotąd jej nie odna­leziono i nie przedrukowano.

W winiarni Luttera i Wegenera powstał cały szereg opowiadań, znanych pod ogól­nym tytułem: Serapions-briider. Tu nale­żą t. zw. Nachtstücke, Majorat, Ślub, Czło­wiek z Piasku, Meister Floh, Prinzessin Brambüla, Klein Zaches, wreszcie długą powieść Kater Murr i t. d.

W r. 1821 Hoffmann był pełny najle­

pszych nadziei, ale w r. 1822 rozchorował się śmiertelnie; skutkiem życia bezładne­go i nadużyć alkoholicznych nastąpiło wycieńczenie organizmu i paraliż niemal całkowity.

Jakiś czas jeszcze humor i fantazya mu dopisywały: dyktując, ułożył kilka osta­tnich fragmentów, jak Narożne okno, Wy­zdrowienie oraz krótki urywek Naiwność. Kilka opowiadań, jak Neueste Schicksale eines abenteuerlichen Mannes oraz Der Feind — pozostało nie wykończonych.

Umarł w Berlinie d. 25 Czerwca 1822 r.

Na grobowcu jego, który mu wystawili przyjaciele, zaznaczono, że był znakomi­ty jako pisarz, jako muzyk, jako malarz.

Istotnie we wszystkich tych trzech kie­runkach wykazał Hoffman talent niepo­spolity, ale najświetniejszy był w opowia­daniu fantastycznem; chociaż miał w tym rodzaju poprzedników, to jednak sam w tym typie stworzył własny odcień fan- tasmagoryi, która słusznie zowie się hoffmannowską.

Francuzi, bardzo wrażliwi na piękno li­terackie, pierwsi wcześniej niż sami Niem­cy, ocenili wartość Hoffmanna, który nale­ży do t. z w. auteurs francisés, t. j. choć cudzoziemców, zaliczonych jednak do li­teratury francuskiej. — Zachwycał się nim Alfred de Musset, G. de Nerval, Teofil Gautier, Honoryusz Balzac, Georges Sand, Baudelaire i i. — Tłomaczyli go różni, a między innemi Alex. Dumas, ojciec, przerobił jego Dziadka do orzechów. Rów­nież b. upowszechniony jest Hoffmann we Włoszech, a na język angielski tłomaczył go nie byle kto, bo Tomasz Carlyle.

Po polsku Hoffmann mało jest znany dotychczas; brak zmysłu fantastyczności sprawił, że pierwszy zbiór tłumaczeń tego autora, wydany p. t. Powieści E. T. A. Hoffmanna, tłom. z oryg. M Er. Were- szczyński, Warszawa, nakład H. Natan- sona, 1859 — zawiera właśnie te utwo­ry, w których, mimo piękność, istota hoffmannowskiego talentu — fantasty- czność — występuje słabiej. (Dola gra-

czy, Fermata, Signor Formica, Doża i Dogaressa). Dopiero w Kłosach (r. 1867) drukuje Józef Pracki przekład Majoratu, a Felicyan Faleński przekład noweli Sandmann P. t. Człowiek w pia­sku. Przed kilku laty wyszły w Bibl. Dzieł Wyborowych Dyable Eliksiry, a w Bibl. Złoczowskiej tomik zawie­rający Panną de Scudery oraz Kopalnie Faluńskie. Wreszcie wydany został Zlo­ty Garnek w przekładzie J. Kleczyńskie- go (1907). Kilkakrotnie też wychodziła Historya Dziad...