UKŁAD DOKREWNY
( UKŁAD GRUCZOŁÓW WYDZIELANIA WEWNĘTRZNEGO )
Gruczołami wydzielania wewnętrznego nazywamy takie gruczoły, które nie mają przewodów wyprowadzających a ich wydzieliny, zwane HORMONAMI, przedostają się bezpośrednio do krwi.
Rolą hormonów jest regulowanie i koordynowanie czynności narządów oraz utrzymywanie stałości składu środowiska wewnętrznego.
Do gruczołów dokrewnych należą:
- przysadka mózgowa
- szyszynka
- grasica
- gruczoł tarczowy
- gruczoły przytarczyczne
- gruczoły nadnerczowe
- aparat wyspowy trzustki (wyspy Langerhansa)
- gruczoły płciowe: jajniki i jądra
Podwzgórze nie będące typowym gruczołem hormonalnym bierze udział w regulacji hormonalnej wydzielając neurohormony uwalniające i hamujące działanie przedniego płata przysadki mózgowej.
PRZYSADKA MÓZGOWA -leży na podstawie mózgu, w zagłębieniu siodła tureckiego, składa się z płata przedniego, części pośredniej i płata tylnego,stanowi ogniwo łączące układ nerwowy z układem dokrewnym.
Płat przedni przysadki wydziela:
Hormon wzrostu (somatotropinę STH))-najwięcej w dzieciństwie i w okresie dojrzewania płciowego. Nadczynność przysadki przed zakończeniem okresu rośnięcia prowadzi do nadmiernego wzrostu (gigantyzm);po zakończeniu rośnięcia do akromegalii (powiększeniu ulega język, warga, żuchwa, ręce i stopy).
Prolaktynę (hormon laktotropowy)- wpływa na wzrost gruczołów sutkowych, pobudza laktację a u kobiet karmiących blokuje owulację i menstruację.
Hormon pobudzający tarczycę (tyreotropowy TSH)- jeżeli we krwi jest wysoki poziom tyroksyny to przysadka wydziela mało TSH, a jeżeli poziom tyroksyny maleje to pobudza to przysadkę do produkcji TSH (sprzężenie zwrotne).
Hormon adrenokortykotropowy ACTCH- pobudza korę nadnerczy do wydzielania hormonów ( także na zasadzie sprzężenia zwrotnego).
Hormony gonadotropowe: folikulostymulina (FSH)- u kobiet powoduje wzrost i dojrzewanie pęcherzyka jajnikowego (Graffa) oraz wydzielanie estrogenów, a u mężczyzn pobudza spermatogenezę. Lutropina (LH)- u kobiet wpływa na produkcję progesteronu, powoduje owulację; u mężczyzn (ICSH)- pobudza jądra do wydzielania testosteronu.
Część pośrednia przysadki wydziela hormony melanotropowe (MSH)- odpowiadają one za rozmieszczenie barwnika melaniny w skórze. Nadmierne wydzielanie melanotropiny może powodować przebarwienia skóry.
Płat tylny przysadki- uwalnia do krwi dwa neurohormony syntetyzowane w podwzgórzu:
Oksytocyna- powoduje skurcze macicy w czasie porodu, kurczy mięśnie przewodów wyprowadzających z gruczołów mlekowych przyczyniając się do wydzielania mleka (ssanie brodawki sutkowej pobudza uwalnianie oksytocyny na drodze odruchowej).
Wazopresyna (ADH)- kurczy mięśnie naczyń krwionośnych przez co podwyższa ciśnienie krwi, zwiększa resorpcję zwrotną wody w nerkach- zatrzymuje wodę w organizmie i ogranicza wydalanie moczu (hormon antydiuretyczny). Jego niedobór powoduje moczówkę prostą (wydalanie dużych ilości moczu- do 10 litrów na dobę).
SZYSZYNKA- leży w śródmózgowiu. Wydziela melatoninę, która kontroluje wydzielanie gonadotropin (FSH i LH) i opóźnia dojrzewanie płciowe. Poza tym wpływa ona na ośrodki snu i czuwania.
GRASICA- leży w śródpiersiu, tuż za mostkiem. Jej hormony indukują różnicowanie i dojrzewanie limfocytów T a tym samym wpływają na mechanizmy obronne organizmu.
TARCZYCA- leży w szyi, przed chrząstką tarczowatą i tchawicą. Rola jej polega na:wychwytywaniu jodu z krwi, oraz syntezie hormonów (trójjodotyroniny- T3 i tyroksyny -T4) i uwalnianiu ich do krwi.
Brak jodu w pokarmie lub w wodzie (okolice górskie) powoduje powiększenie tarczycy i powstanie wola.
T3 i T4- są niezbędne do prawidłowego wzrostu, pobudzają przemianę materii, pobudzają syntezę białek, zmniejszają poziom cholesterolu ( przyspieszają jego rozpad w wątrobie), przyspieszają wydalanie wody z organizmu.
Nadczynność tarczycy- przyspieszenie metabolizmu ( zwiększona pobudliwość nerwowa, przyspieszenie pracy serca, pocenie się, podwyższona temperatura-ciężką postacią jest choroba Basedowa).
Niedoczynność tarczycy- zwolnienie metabolizmu; u dzieci- zahamowanie wzrostu, niedorozwój fizyczny i umysłowy (kretynizm), u dorosłych- obrzęk śluzowaty; senność, osłabienie, spowolnienie czynności, zwolnienie akcji serca, obniżenie temp. ciała, wypadanie włosów, obrzęki.
PRZYTARCZYCE- występują w liczbie dwóch par drobnych gruczołów, leżą na tylnej powierzchni tarczycy. Hormony przytarczyc regulują gospodarkę wapniowo- fosforanową:
Parathormon- zwiększa stężenie wapnia we krwi (poprzez uwalnianie wapnia z kości, zwiększenie wchłaniania w jelitach), obniża poziom fosforanów we krwi (zwiększa ich wydalanie z moczem).
Kalcytonina- obniża poziom wapnia we krwi (przesunięcie z krwi do kości).
HORMONY TRZUSTKI- powstają w wyspach Langerhansa:
Insulina- obniża stężenie glukozy we krwi (ułatwia transport glukozy do komórek i przyspiesza jej utlenianie, hamuje glukoneogenezę i zwiększa odkładanie glikogenu w wątrobie), obniża poziom kwasów tłuszczowych we krwi.
Niedobór insuliny we krwi powoduje hiperglikemię prowadzącą do cukrzycy i wydalanie glukozy z moczem.
Nadmiar insuliny obniża poziom glukozy we krwi-może spowodować śmierć na skutek wstrząsu hopoglikemicznego (jeśli p. glukozy spadnie poniżej 50mg%)
//norma fizjologiczna średnio 90mg%, a pierwsze objawy hipoglikemii już przy obniżeniu p. glukozy poniżej 60mg%- niepokój, bladość lub zaczerwienienie skóry, drżenia, poty, zamroczenie, utrata przytomności//
Glukagon- powoduje wzrost stężenia glukozy we krwi (poprzez rozkład glikogenu w wątrobie i uwalnianie glukozy)- działa antagonistycznie do insuliny.
NADNERCZA- gruczoły nadnerczowe leżą na górnych biegunach nerek. Ich tkanka składa się z zewnętrznie położonej kory i z części wewnętrznej- rdzenia.
Kora nadnerczy produkuje trzy grupy hormonów steroidowych:
- glikokortykoidy
- mineralokortykoidy
- hormony płciowe
Glikokortykoidy- kortyzol i kortykosteron- wpływają na metabolizm cukrów, białek i tłuszczów w tkankach całego organizmu. Podwyższają poziom glukozy we krwi.
Mineralokortykoidy- głównym przedstawicielem jest aldosteron. Mają wpływ na zatrzymanie sodu w organizmie. W mięśniach i komórkach nerwowych zwiększają zawartość potasu.
Przewlekła niewydolność kory nadnerczy- choroba Addisona- szybkie męczenie się, nudności, wymioty, chudnięcie, przebarwienie skóry i błon śluzowych, obniżenie RR, utrata sodu i wody z organizmu a wzrost stężenia potasu w komórkach.
Nadczynność kory nadnerczy- ( przyczyną może być gruczolak przysadki powodujący zwiększenie wydzielania ACTH lub guz nadnerczy)- pojawiają się objawy nazwane chorobą Cushinga- otyłość tułowia przy smukłych kończynach, nadciśnienie tętnicze, zmniejszenie odporności na zakażenia oraz na zrzeszotnienia kości (osteoporoza).
Hormony płciowe- kora nadnerczy wydziela męskie hormony płciowe- androgeny.
Typowym przedstawicielem androgenów kory nadnerczy jest dehydroepiandrosteron (DHEA).
W warunkach prawidłowych, w nieznacznych ilościach jest również wydzielany inny androgen- testosteron i żeński hormon płciowy- estradiol.
Androgeny nadnerczowe powodują wzrost organizmu i rozwój drugorzędowych męskich cech płciowych. Przy zwiększonej ich ilości- u chłopców dochodzi do przedwczesnego dojrzewania płciowego, a u dziewczynek pojawiają się męskie drugorzędowe cechy płciowe np. niski głos.
Rdzeń nadnerczy produkuje aminy katecholowe: w 80% adrenalinę (A) i w 20% noradrenalinę (NA).
Pobudzenie ich wydzielania następuje głównie pod wpływem bodźców stresowych takich jak: ból, strach, zimno, gorąco.
Inne bodźce pobudzające ich wydzielanie to: obniżenie RR, obniżenie poziomu glukozy, obniżenie temp. ciała, obniżenie pO2 we krwi tętniczej.
Adrenalina- (uwalniana w reakcji „walcz lub uciekaj”) powoduje: rozszerzenie naczyń krwionośnych w mięśniach szkieletowych a zwężenie ich w skórze, przyspieszenie akcji serca, wzrost RR, rozszerzenie oskrzeli, podwyższenie poziomu glukozy we krwi, rozkurcz mięśni gładkich przewodu pokarmowego, pęcherza moczowego i oskrzeli, rozszerzenie źrenic, poprawę przytomności umysłu.
Noradrenalina- głównie podwyższa ciśnienie krwi.
W nadczynności rdzenia nadnerczy (guz chromochłonny) występują napadowe zwyżki RR, nasilenie metabolizmu i cukrzyca.
Niedoczynność występuje rzadko a jeśli wystąpi to objawia się hipoglikemią.
MĘSKIE HORMONY PŁCIOWE WYDZIELANE PRZEZ JĄDRA:
Jądro- parzysty gruczoł, w którym oprócz produkcji hormonów wytwarzane są gamety męskie czyli plemniki.
Jądro ma kształt spłaszczonego orzecha włoskiego, jest zawieszone luźno na powrózku nasiennym w worku mosznowym. Wewnątrzwydzielniczą część jądra stanowią komórki śródmiąższowe Leydiga. Produkują one testosteron (należący do męskich hormonów płciowych- androgenów). Produkcję testosteronu kontroluje podwzgórze oraz przysadka.
Największa produkcja testosteronu (i innych androgenów) występuje u mężczyzn ok. 20 r. ż., później spada aż do śmierci, najszybciej między 40 a 50 r. ż. (przekwitanie męskie).
Działanie testosteronu:
- u mężczyzn pobudza rozwój zewnętrznych narządów płciowych, wzrost gruczołu krokowego i pęcherzyków nasiennych, determinuje męską sylwetkę oraz owłosienie i zachowanie typu męskiego
- zwiększa syntezę białek , zatrzymuje wodę i elektrolity
ŻEŃSKIE HORMONY PŁCIOWE WYTWARZANE PRZEZ JAJNIKI I ŁOŻYSKO
Jajnik- parzysty gruczoł wielkości małego orzecha włoskiego, leży w miednicy mniejszej, umocowany na więzadłach.
Produkcja żeńskich hormonów płciowych pozostaje w ścisłym związku z czynnością pęcherzyka jajnikowego i ciałka żółtego.
W jajnikach powstają żeńskie hormony płciowe: estrogeny, progesteron i relaksyna.
Estrogeny- powstają w komórkach pęcherzyków jajnikowych (Graafa) i w łożysku.
Podstawowym przedstawicielem estrogenów jest estradiol.
Działanie estrogenów:
- powodują ostateczne wykształcenie i rozwój żeńskich narządów płciowych, powiększenie pochwy, wzrost gruczołów sutkowych i odkładanie barwnika w brodawkach sutkowych.
- intensywny rozwój błony śluzowej macicy w fazie pęcherzykowej cyklu jajnikowego przypadającej na pierwszą połowę cyklu oraz wydzielanie śluzu przez gruczoły macicy podczas owulacji i fazie lutealnej (ciałka żółtego) w drugiej połowie cyklu jajnikowego.
- przerost mięśni gładkich macicy i jajowodu oraz zwiększenie ich pobudliwości i ukrwienia
- wyzwolenie popędu płciowego w kierunku płci męskiej poprzez działanie na ośrodki motywacyjne O.U.N.
Progesteron- produkowany przez ciałko żółte powstające w jajniku w fazie lutealnej po owulacji ( mniej więcej w połowie cyklu). W przypadku zapłodnienia i zagnieżdżenia blastocysty w ścianie macicy progesteron jest nadal produkowany najpierw wyłącznie przez ciałko żółte ciążowe, a gdy począwszy od 3 m-ca ciąży zaczyna ono zanikać, głównie przez łożysko. Wczesny zanik ciałka żółtego prowadzi do obumarcia zarodka.
Działanie progesteronu:
- Pod wpływem progesteronu następuje przygotowanie śluzówki do przyjęcia blastocysty powstałej po zapłodnieniu.
- Progesteron zmniejsza pobudliwość błony mięśniowej macicy zwłaszcza na działanie oksytocyny ( działa antagonistycznie do estrogenów).
Relaksyna- wytwarzana przez ciałko żółte i łożysko. Hamuje skurcze mięśni macicy
( działa antagonistycznie do oksytocyny).
nozoko