Piotrowski T., Leksykografia w Polsce w latach 1990-2002.pdf

Tadeusz Piotrowski,

Leksykografia w Polsce w latach 1990-2002

W: Współczesna sytuacja językowa w Polsce i w Słowenii / Sodobni jezikovni položaj na

Poljskem in v Sloveniji . (Red. St. Gajda, A. Vidovič-Muha), ss. 225-250. Uniwersytet

Opolski/Univerzita v Ljubljani: Opole

Uwa gi ws tę p ne

W niniejszym artykule przedstawiam przemiany, jakie zaszły w leksykografii polskiej

od roku 1990 do roku 2002. Koniec tego okresu – to rok pisania tego artykułu, w roku 1990

zaś zakończył się okres przymusowego zrzeszenia – w orbicie ZSRR – większości krajów

słowiańskich, okres zwany komunizmem, zaś rozpoczął się okres całkowitej niezależności

politycznej i gospodarczej tych krajów.

Nie sposób omówić dokładnie wszystkich słowników, które licznie ukazały się w

omawianym okresie, postaram się przedstawić je syntetycznie. Tekst składa się z dwóch

czę ś c i . Pie r w sz a, pr obl em owa , zawi e r a o g ól n y opis zaszł y c h i z a c hodzą c y c h z mian. W cz ęśc i

drugiej, typologicznej, omówię najważniejsze publikacje. W końcowych wnioskach postaram

się sformułować postulaty co do kierunków rozwoju 1 . Opis obejmować będzie jedynie

słowniki jednojęzyczne, pominę zaś słowniki dwujęzyczne, niezwykle licznie wydawane w

omawianym okresie: przykładowo, pod względem liczby wydawanych słowników z językiem

a ng i e lskim i polskim Polska n al eż y c h y b a do c zołówki e u rope j ski ej. Cho ć o cz y wi ś c i e ar t y k u ł

traktuje zarówno o leksykografii naukowej jak i „popularnej”, tym ostatnim poświęcę więcej

miejsca; nowych istotnych dokonań w zakresie słowników naukowych w omawianym okresie

nie było, natomiast to przede wszystkim słowniki popularne kształtują poglądy ogółu na

leksykografię. Opis leksykografii polskiej oparty będzie na publikacjach własnych autora

(zwłaszcza Piotrowski 2001), a także na pracach Mirosława Bańki oraz Piotra Żmigrodzkiego.

Zmiany w leksykografii polskiej ogólnie

1 Pewnego rodzaju egzemplifikację ogólnych wywodów znaleźć można w artykule Wojciecha Chlebdy w

niniejszym tomie, w którym jeden z rodzajów słowników, frazeologiczny, został omówiony w sposób bardzo

szczegółowy.

Nowe zjawiska w leksykografii polskiej najostrzej można zapewne ukazać przez

skontrastowanie ich z okresem wcześniejszym, obejmującym lata 1950-1990 2 . Poniższa

tabelka, opracowana na podstawie zestawienia przedstawionego w referacie Żmigrodzkiego z

2002 roku, syntetycznie ukazuje różnice między słownikami obu okresów.

Tabela 1 Zmiany w leksykografii polskiej

Leksykografia polska przed i po 1990 roku

Okres 1950-1990 r. Okres po 1990 r.

Finansowanie

Finansowanie prac nad słownikami z

budżetu państwa w sposób uznaniowy.

Brak racjonalizacji wydatków na prace

słownikowe.

Z budżetu państwa finansowane są tylko

najważniejsze słowniki naukowe, na

podstawie decyzji suwerennego

gremium uczonych (Komitetu Badań

Naukowych). Wydatki na prace

słownikowe komercyjne są

racjonalizowane, podlegają rachunkowi

ekonomicznemu.

Słownik może wydać każdy chętny.

Pojawiają się w związku z tym liczni

wydawcy słowników, wśród których

wyłaniają się wydawnictwa

specjalistyczne.

Wydawnictwa

Słowniki wydawane w sposób

zmonopolizowany przez ściśle

określone wydawnictwa.

Metodologia

Dominacja koncepcji leksykograficznej

Witolda Doroszewskiego w słownikach

języka współczesnego.

Odchodzenie od koncepcji Witolda

Doroszewskiego, która jednak nadal jest

obecna w słownikowym opisie (zwł. w

definicjach).

Technologia

Słowniki przygotowywane metodami

tradycyjnymi.

Technika komputerowa staje się coraz

istotniejszym narzędziem pracy w fazie

prz y go t o w a n i a s ło w n i k a do dr uk u .

Najwięcej wydawanych słowników

naukowych, niewiele zaś słowników dla

niespecjalistów, w zasadzie po jednym z

każdego rodzaju.

Podaż

Skokowy wzrost ilościowy słowników;

przewaga słowników popularnych.

Ostra walka konkurencyjna na rynku.

Popyt

Trudny dostęp do słowników, słownik

towarem poszukiwanym, nabywcy

zdobywają słowniki.

Łatwy dostęp do słowników, słownik

towarem masowym, wydawnictwa

zdobywają nabywców.

Komercjalizacja

Być może najbardziej uderzającą cechą najnowszych dziejów leksykografii,

odnotowaną w tabeli, jest sposób traktowania w niej słowników – jako towaru komercyjnego.

Skomercjalizowanie leksykografii w Polsce akcentuje też większość badaczy. Słowniki w

ciągu swej historii zwykle były traktowane jako produkt komercyjny, dlatego podkreślanie ich

obecnej komercjalizacji, traktowanie tego zjawiska jako novum, najlepiej świadczy o tym, w

jak skrajnej mierze nie były one traktowane w sposób rynkowy w okresie poprzedzającym.

2 Ten okres nie zacznie się w roku 1945, gdy komuniści przejęli władzę w Polsce, ale właśnie w roku 1950, w

którym władza komunistów została ugruntowana w formie autorytarnej władzy monopartii. Odbicie tego stanu

rzeczy znajdziemy w historii leksykografii: lata 1945-1950 to okres przede wszystkim przedrukowywania dzieł

starszych, przedwojennych. Co prawda lata 1990-1992 to także raczej okres wydawania dzieł znanych, jednak

zobaczymy, że dla słowników naukowych rok 1990 był znaczący.

Komercyjne podejście do leksykografii niewątpliwie będzie w sposób coraz istotniejszy

wpływało na stan leksykografii w Polsce (w tym także na leksykografię naukową, ponieważ

znalezienie źródła finansowania produktu nie będącego pokupnym towarem będzie zapewne

coraz trudniejsze).

Oczywiście nie wszystkie słowniki zaliczają się do komercji, nie wszystkie bowiem

stanowić mogą łatwo sprzedający się masowy towar. Do takich dzieł należą te publikacje,

które od użytkownika wymagać będą posiadania wiedzy niepotocznej, specjalistycznej, o

języku, choć oczywiście wydawca pełen inwencji może spróbować wylansować takie dzieło 3 .

Takie są słowniki naukowe, dokumentacyjne-historyczne, ale też takie, które opisują w

sposób bardziej rygorystyczny, sformalizowany, mniej oczywiste dla laika – lub

nieuświadamiane – aspekty języka, np. składnię czy fonetykę.

Słowniki bardziej popularne stanowić mają masowy towar, ich treść więc ulega

„popularyzacji”, z czym łączy się najczęściej uproszczenie zakresu informacji. Słowniki

można traktować jako element kultury masowej, w której schlebia się gustom najszerszym –

czyli słowniki tworzy się dla najmniej wymagających odbiorców, występuje też typowa

pozorna innowacyjność – jednak bardziej w sferze haseł (reklamy) niż realiów, co za tym

idzie, pozoruje się zmiany słowników – poprzez zmianę opakowania, wyglądu zewnętrznego,

słownika, nie zaś zawartości, treści dzieła. Nie należy do rzadkości oferowanie tego samego

tekstu w trzech-czterech wersjach, o zróżnicowanych cenach.

Paradoksalnie, komercjalizacja niesie za sobą także często unifikację produktów.

Producent, czyli wydawca, stara się bowiem oferować produkty tego samego typu, które

produkuje jego konkurent. Boi się natomiast wystąpić z produktem nowym, ponieważ, jeżeli

inni takiego produktu nie mają w ofercie, oznacza to, że trudno na nim zarobić. Produkty

nowe oferuje natomiast wydawca, który czuje się na tyle pewnie na rynku, dominuje na nim,

że może sobie pozwolić na niezwracanie uwagi na poczynania innych wydawców. Przez

dłuższy czas taką dominującą pozycję zajmowało Wydawnictwo Naukowe PWN, które, gdy

3 W pewnej mierze PWN usiłuje tak wylansować mocno indywidualny słownik etymologiczny Andrzeja

Bańkowskiego.

inni wydawcy zaczęli produkować dobrze sprzedające się słowniki, bacznie zaczęło

przyglądać się rynkowi, obniżając ceny i oferując podobne produkty co i inni.

Stąd bierze się też niepokojący fakt petryfikowania struktury leksykografii – przez

strukturę rozumieć będę typy słowników – różni wydawcy publikują te same rodzaje

słowników, unifikując nawet ich nazwy. Ich zróżnicowanie odbywa się właśnie poprzez

zmianę elementów zewnętrznych, np. graficznych. O tym wspomnimy za chwilę, przechodząc

do typologicznego omówienia słowników.

Technologizacja

Różnica, odnotowana w tabelce, między oboma okresami, jest w gruncie rzeczy

pozorna i nie dotyczy leksykografii, ale zmiany powszechnego narzędzia do profesjonalnego

opracowywania tekstów, zwłaszcza zaś przygotowania ich do druku — zamiast maszyny do

pisania i maszyn zecerskich obecnie używa się komputera. Jednak niezbędne jest odnotowanie

tej różnicy między oboma okresami, bowiem użyteczność komputerów w leksykografii

wykracza daleko poza ich funkcjonalność jako narzędzia do pisania tekstu. W odróżnieniu od

maszyny do pisania, która jedynie standaryzuje formę tekstu, komputer potrafi teksty – czy w

ogóle dane, zwłaszcza duże ich ilości – przetwarzać, czyli poddać je obróbce, ułatwiającej ich

analizę. Komputer dlatego nadaje się znakomicie do pisania słowników, np. ułatwia

wykonywanie mechanicznych czynności, jak sortowanie danych, można też przy jego pomocy

sprawdzać spójność opisu leksykograficznego. Wreszcie w przypadku słowników

elektronicznych komputer zmienia zarówno formę istnienia słownika jak i sposób

posługiwania się nim. Słownika przybiera postać bardzo abstrakcyjną, zdematerializowaną,

zaś przy korzystaniu z niego użyteczniejsza staje się umiejętność posługiwania się

oprogramowaniem, bazami danych lub internetem, niż skomplikowanymi konwencjami

metaleksykograficznymi. Należy sądzić, że słowniki elektroniczne zaczną w niedalekiej

przyszłości dominować na rynku 4 .

4 Interesujące jest zwłaszcza udostępnianie słowników, na razie dwujęzycznych, w sieciach telefonii

komórkowych w Polsce. Stwarza to fascynujące możliwości stworzenia środowiska „leksykograficznego”, w

którym użytkownik jest otoczony słownikami dostępnymi na każde zawołanie w każdym miejscu,

uruchamiającymi się automatycznie w zależności od potrzeb.

W Polsce komputerów używa się niestety przede wszystkim w fazie przygotowania

słownika do druku 5 , nie zaś w fazie obróbki danych językowych dla leksykografa. Innymi

słowy, największe korzyści może odnotować wydawca, nie zaś leksykograf. Wydawca

otrzymał narzędzie do efektywniejszego wytwarzania produktu na sprzedaż, produktu, w

którym dość łatwo można dokonywać powierzchownych zmian. Leksykograf zaś nie używa

komputera, by efektywniej opisywać język, z czego skorzystałby użytkownik. Ten stan

wynika z niewielkiego zainteresowania sprawami technicznymi wśród językoznawców, czyli

możliwościami przetwarzania 6 tekstu przez komputery. To zaś wyjaśnia, czemu brak narzędzi

komputerowych dostosowanych w pełni do analizy polskiego tekstu. Nastawienie

językoznawców zmienia się, ale bardzo wolno 7 .

Niepokojące jest, że prace w zakresie leksykografii komputerowej są w Polsce w fazie

zastoju. Należy zaś wspomnieć, że zasadniczym elementem wielu językowych narzędzi

komputerowych są uporządkowane listy danych dotyczących jakiegoś języka, czyli słowniki.

Opracowano już podstawowe narzędzia dla polskiego, jak programy korekcyjne

(sprawdzające poprawną pisownię) do popularnych edytorów, pojawiły się dość liczne

elektroniczne słowniki dwujęzyczne, a także, nieliczne, słowniki jednojęzyczne. Te ostatnie

zatrzymały się jednak na pewnym etapie, a wręcz cofają się: symptomatyczne jest zastąpienie

bardzo dobrego programu udostępniającego tekst (i umożliwiającego dokonywanie dość

zaawansowanego wyszukiwania danych) dwóch słowników pod nazwą Słownik komputerowy

języka polskiego PWN — oprogramowaniem znacznie prostszym, o znacznie mniejszych

możliwościach, w późniejszych jego wersjach. Warto jednak wspomnieć, że niebagatelny jest

problem nielegalnego kopiowania słowników w Polsce. Cena gorszej wersji została

skalkulowana na poziomie ceny nieprawnego skopiowania płyty oryginalnej.

5 Tak wynika z kontaktów piszącego te słowa z innymi autorami oraz z wydawnictwami.

6 To obejmuje elektroniczne korpusy tekstów, jak i narzędzia do ich obróbki.

7 Piszący te słowa nie kryje swego – pozytywnego – zdumienia, gdy środowisko językoznawcze, raczej

konserwatywne, opowiedziało się za stworzeniem korpusu języka polskiego na zebraniu Komitetu

Językoznawstwa Polskiej Akademii Nauk w listopadzie 2002 roku.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: