IV RYNEK
Ukuty przez A. Smitha terminem niewidzialna ręka rynku określa grę siły ekonomiczne, które dziś nazwalibyśmy mechanizmem alokacji zasobów.
Dzięki rynkowym procesom ustalania ilości i cen równowagi w gospodarce dokonuje się proces alokacji czyli rozdysponowania zasobów pomiędzy alternatywne zastosowanie oraz podział wytwarzanych dóbr pomiędzy członków społeczeństwa.
Jeśli rynek nie potrzebuje tego, co oferuje sprzedający, lub potrzebuje w mniejszych ilościach, to otrzymają oni sygnał, że marnotrawią zasoby, że produkcji tego dobra należy zaniechać, albo przynajmniej ją ograniczyć. Jeśli rynek potrzebuje czegoś w większych niż dotychczas ilościach, to dostawcy dostaną sygnały, że tam właśnie należy skierować większą niż dotychczas ilość czynników. Z logiki gospodarki rynkowej wynika, że kierujący się zyskiem producenci muszą brać te informacje pod uwagę i dostosować swoją działalność produkcyjną do potrzeb odbiorców. Jeśli chcesz mieć korzyści i unikać strat, to powinieneś robić to, czego żąda od ciebie rynek. Robienie, czego innego nie ma sensu, chyba, że ktoś do ciebie dopłaca.
Fundamentem tego mechanizmu, koordynatorem decyzji ekonomicznych jest wolny od ingerencji państwa rynek, instytucja, dzięki której komunikują się ze sobą ci, co mają coś do zaoferowania (podaż), z tymi, którzy na oferowane dobra i usługi maja ochotę (popyt) i dogadują się co do ilości i cen po jakich dochodzi do wymiany między nimi.
Podstawą gospodarki rynkowej jest wynikająca z własności prywatnej swoboda wymiany, która polega na dobrowolnym zawierania transakcji kupna i sprzedaży, po wzajemnie uzgodnionych cenach. Do wymiany tej dochodzi na rynku. Jest to podstawowa kategoria w tej gospodarce. Rynek i wolna przedsiębiorczość to system ekonomiczny, w którym decyzje podejmowanie są przez wielu niezależnych od siebie kupujących i sprzedających.
Co to jest rynek?
Współczesna ekonomia jest nauką skoncentrowaną na rynku. Ale nie jest to pojęcie jednorodne. Istnieje wiele różnych rodzajów rynków. Każdy z nas jest w stanie przypisać temu terminowi wiele znaczeń: poczynając od miejsca położonego w centrum starego miasta, po wirtualne platformy wymiany
W literaturze ekonomicznej spotkać można różne określenia rynku. Najczęściej stosowane są dwie definicje.
Po pierwsze, rynkiem określa się miejsce, gdzie przy pełnej dobrowolności stron, co do relacji wymiennych (cen), dokonują się transakcje kupna i sprzedaży.
Po drugie, rynkiem określa się proces, za pomocą którego kupujący i sprzedający określają: co i ile chcą sprzedać i kupić, i na jakich warunkach dochodzi do transakcji wymiennych. Inaczej mówiąc, jest to proces pomagający sprzedającym (strona podażowa) i kupującym (strona popytowa) określić ceny i ilość dóbr, które mają być kupione i sprzedane. Istotą rynku jest zatem zetknięcie się popytu i podaży, czyli zapotrzebowania i oferty.[1]
Po trzecie pod pojęciem tym kryje się mechanizm rozdzielania (alokacji) zasobów (czynników produkcji) do wytwarzania potrzebnych nam dóbr stosownie do ujawnionych na rynku potrzeb. W wyniku jego działania zasoby zabierana są od produkcji dóbr mniej potrzebnych i kierowane do produkcji dóbr bardziej potrzebnych. Mechanizm ten został nazwany przez A.Smitha niewidzialną ręką rynku
Rynek to coś więcej niż miejsce transakcji kupna sprzedaży
Co to jest rynek? Miejsce? Rzecz? Ani jedno, ani drugie. Pojęcie to może się wydawać niezbyt jasne, dlatego zaczynamy ab ovo, czyli od początku
Pojęcie „rynek” wywodzi się od niemieckiego słowa „Ring” oznaczającego w średniowieczu okrągły plac, na którym dokonywano transakcje handlowe. A zatem pierwotnie rynek kojarzono z miejscem spotkań, gdzie dokonywano transakcji kupna i sprzedaży dóbr i usług.
W dzisiejszych czasach do rynków takich należy na przykład chicagowska giełda (Board of Trade), gdzie kupuje się i sprzedaje pszenicę, kukurydzę i inne dobra. Innym dobrze znanym przykładem miejsca jest giełda w Nowym Jorku, na której się kupuje i sprzedaje udziały wielkich przedsiębiorstw. Z czasem miejsce przestało odgrywać tak istną rolę.
Dziś obok rynków tradycyjnie zlokalizowanych, funkcjonują również takie, które nie posiadają swojej siedziby, i na których nie ma bezpośrednich fizycznych kontaktów pomiędzy nabywcami i sprzedawcami. Dobrym tego przykładem jest międzybankowy rynek pieniężny, na którym banki za odpowiednią opłatą pożyczają sobie, najczęściej na kilka godzin, niezbędne do zachowania płynności, czyli zdolności do realizowania wypłat, środki pieniężne. Ponieważ transakcje na tym rynku zawierane są najczęściej przez telefon, FAX, lub temu podobne techniczne środki komunikacji, nie ma tu ani stałego miejsca, ani fizycznego kontaktu pomiędzy kupującymi i sprzedającymi, a jednak transakcje i to duże dochodzą tu do skutku. Funkcje rynku pełni również internetowy portal Allegro czy eBay.
Jak z tego widać kontakty rynkowe mogą być nawiązywane za pośrednictwem różnego rodzaju środków technicznych i niekoniecznie muszą być zlokalizowane w jednym miejscu, dlatego definicja rynku oparta wyłącznie na miejscu zawierania transakcji jest zbyt wąska.
Patrząc na zjawisko wymiany rynkowej szerzej, za rynek można uznać proces, nawiązywania za pośrednictwem różnego rodzaju instytucji, stosunków wymiennych między dostawcami i odbiorcami, co znajduje wyraz w transakcjach kupna-sprzedaży dóbr i usług.
Rynek to całokształt transakcji wymiennych i umożliwiające je instytucje
W tym ujęciu pod pojęciem rynku rozumiemy swojego rodzaju (niekoniecznie zlokalizowaną w jakimś konkretnym miejscu), formę (dokonującą się w sposób ciągły i dobrowolny) kontaktów pomiędzy sprzedającymi (strona podażowa), a kupującymi (strona popytowa) znajdujący swój wyraz w zawieranych przez obie strony transakcjach kupna i sprzedaży. W wyniku wzajemne oddziaływania na siebie nabywców i sprzedawców (popytu i podaży) na rynku dochodzi do określenia ilości wymiany oraz cen, po jakich do tych transakcji dochodzi.
Rynek to mechanizm alokacji zasobów i podziału
Często pod pojęciem tym rozumie się nie tylko obrót, warunki i instytucje, ale również siły i mechanizmy dokonujące alokacji ograniczonych zasobów oraz podziału wytwarzanych z nich dóbr między członków społeczeństwa, czyli mechanizm rynkowy.
W tym ujęciu rynek rozumiany jest jako pewien szczególny mechanizm koordynacji zamierzeń (planów) i działań dostawców oraz odbiorców danego dobra, kiedy dochodzi do uzgodnień między nimi przy braku odgórnego szczegółowego kierowania i tylko dzięki temu, że takiego kierowania nie ma ile czego kiedy i jak powinno być wytwarzane. Jest mechanizmem współdziałania wolnych ludzi.
Rodzaje rynków
Współczesny rynek nie jest pojęciem jednorodnym. Podczas historycznego procesu rozwoju społeczeństw rynek przeszedł znaczną ewolucję. Dokonywała się ona w kilku wymiarach.
W wymiarze przestrzennym rynki rozszerzały się: od małych — lokalnych (np. targów) — po wielkie rynki światowe. W wymiarze branżowym — powstawały coraz to nowe rynki, co wynikało z jednej strony z pogłębiania się krajowego i międzynarodowego podziału pracy, z drugiej zaś — z obejmowania regulacją rynkową coraz to nowych dziedzin wiedzy (własność intelektualna, handel prawami własności, rozwiązań technicznych, organizacyjnych) oraz polityki.
Rynki można podzielić: wg kryterium przestrzennego, branżowego, zmian w czasie, wielkości obrotów, teorii ekonomii.
W zależności od przyjętego kryterium można wyróżnić wiele rodzajów rynku.
Rynki sformalizowane i nieformalne
Przyjmując jako kryterium stopień zorganizowania można podzielić rynki na sformalizowane i nieformalne.
Terytorium
Przyjmując za kryterium podziału aspekt przestrzenny, wyróżnia się rynki o znaczeniu lokalnym, regionalnym, krajowym, międzynarodowym, kontynentalnym i światowym.
Wielkość obrotów
Biorąc pod uwagę ilości produktów będących przedmiotem transakcji kupna i sprzedaży możemy wyróżnić rynek hurtowy, półhurtowy i detaliczny.
Zmiany w czasie
Według wielkości obrotów rynki dzielimy na: małe, średnie, wielkie według kryterium zmian w czasie na stabilne, sezonowe, rozszerzające się, (np. nowo wprowadzane wyroby, jak komputery), zwężające się (z reguły na wyroby przestarzałe, np. czarno-białe telewizory.
Rys 1 Podział rynków
RYNEK
Rynek finansowy
Rynek realny
Rynek czynników produkcji
Rynek dóbr i usług
Rynek surowców naturalnych
Rynek kapitału
rzeczowego
Rynek pracy
Rynek praw pochodnych
Rynek pieniężny
Rynek kapitałowy
Przedmiot wymiany
Rynek to także ogół operacji dotyczących konkretnej dziedziny. Można je, zatem klasyfikować w oparciu o zdefiniowanie przedmiotu wymiany. Stosując kryterium przedmiotu wymiany, można wyróżnić: rynki realne i finansowe.
W ramach rynków realnych istotny jest podział na rynek dóbr i usług oraz czynników wytwórczych. Z kolei w ramach rynków finansowych stosuje się podział na rynek pieniężny , kapitałowy oraz rynek praw pochodnych.
Rynki dóbr i usług a rynki czynników wytwórczych
Bardzo istotne jest rozróżnienie pomiędzy rynkiem dóbr i usług i rynkami czynników wytwórczych. Jeżeli przedmiotem obrotu handlowego jest dobro lub usługa, wówczas mamy do czynienia z rynkiem produktów. Jeżeli przedmiotem obrotu jest jakiś czynnik produkcji, do których tradycyjnie zalicza się pracę, kapitał i ziemię, wówczas mamy do czynienia z rynkiem zasobu (czynnika) produkcji. Takie podejście upoważnia nas do wyodrębnienia rynku:[2]
* dóbr i usług,
* czynników wytwórczych.
Zauważmy przy tym, że na rynku czynników, przedmiotem obrotu może być usługa świadczona w procesie produkcji przez wynajęty czynnik (rynek usług czynnika), bądź może być nim również sam czynnik (rynek czynnika).
Rynek dóbr konsumpcyjnych i inwestycyjnych
Jeśli przedsiębiorstwo chce dorównać konkurencji musi stale podnosić sprawność produkcyjną. Aby się rozwijać musi odkładać (akumulować) część zysków i inwestować je, czyli przeznaczyć na zakup dóbr odtwarzających zużyte środki produkcji i powiększających ich zasób.
Gospodarka jako całość musi się kierować podobnymi zasadami. Nie można w niej przeznaczać całego produktu na konsumpcję bieżącą, ponieważ w długim okresie możliwości takiej gospodarki byłyby coraz mniejsze. Obok środków konsumpcji muszą być, zatem wytwarzane środki produkcji. Obok rynku dóbr konsumpcyjnych musi, zatem działać rynek dóbr inwestycyjnych, a to oznacza, ze całkowity wytwarzany w gospodarce produkt musi być większy od wartości konsumpcji dóbr i usług.
Rynki czynników wytwórczych
W gospodarce rynkowej czynniki wytwórcze są zawsze czyjąś własnością. Ich właścicielami są gospodarstwa domowe. Oferują one ich usługi na rynkach czynników, gdzie przedsiębiorstwa zakupują potrzebne im ilości.
Za użytkowanie czynników trzeba płacić ustalone na rynku ceny. Ponoszone na ten cel wydatki pieniężne (ilość użytego czynnika - czyli nakład - przemnożona przez jego rynkową cenę) stanowią pieniężne koszty użycia danego czynnika. Wydatki jednych są zarobkami drugich, zatem ponoszone przez firmy na rzecz właścicieli czynników koszty stanowią ich dochody. Z kolei otrzymywane przez właścicieli czynników dochody w całości lub częściowo przekształcają się w wydatki, które tworzą finansujące koszty przychody firm.
Praca i płace
Jak pamiętamy to nie ludzie są czynnikiem produkcji, ale ich praca, czyli wysiłek, który wkładają w wykonanie czegoś. Ceną jednostki pracy jest stawka płac. Jeśli przemnożymy ilość godzin pracy przez godzinową stawką płacy, to dostaniemy dochód z pracy, czyli płacę. Płace to łączne wypłaty, które ludzie otrzymują za to, że sprzedają określone ilości swojej pracy.
Istnieje wiele rozmaitych rodzajów pracy. Niektóre z nich sprzedawane są po niskich cenach, niektóre po wysokich. Lekarze i prawnicy sprzedają swoją „wysoko wykwalifikowaną" pracę i otrzymują wysokie „płace". Praca niewykwalifikowanych robotników przemysłowych i imigrantów pracujących: w gospodarstwach rolnych jest opłacana według dużo niższych stawek. Jednak obydwie te grupy ludzi sprzedają swoją pracę – swój czas, energię i wysiłki - na rynkach pracy.
Ziemia i renta
Drugim czynnikiem produkcji jest ziemia. Ziemia dana jest nam przez przyrodę, a zatem istnienie dóbr wolnych i różnego rodzaju surowców nie jest w niczym zasługą człowieka. Ale musimy ciągle pamiętać, że ziemia, pochodzące z niej produkty i surowce są zawsze czyjąś własnością, a zatem za uzyskanie prawa do jej użytkowania lub prawa do użytkowania otrzymywanych z niej produktów i surowców trzeba właścicielom zapłacić odpowiednie wynagrodzenie.
Na przestrzeni dziejów społeczeństwa tworzyły różne formy własności ziemi i wynagrodzenia z tego tytułu. Dziś dochód otrzymywany przez jej właścicieli dochód, z tytułu dzierżawy to renta gruntowa. Jeśli jesteś właścicielem pola naftowego, terenów złotonośnych lub hektara ziemi rolnej na Bródnie, to renta, jaką uzyskasz dzierżawiąc ten grunt będzie wysoka. Jednak, jeśli posiadasz nieurodzajną działkę na odludziu, to renta z tytułu dzierżawy będzie raczej skromna.
Kapitał rzeczowy i czynsz dzierżawny
Trzecim czynnikiem produkcji jest kapitał. Podobnie jak w przypadku pracy i ziemi termin ten jest rozumiany bardzo różnie i mówiąc o kapitale każdy może mieć coś innego na myśli. Po pierwsze musimy rozróżniać kapitał rzeczowy i finansowy.
Kapitał rzeczowy definiujemy jako wyprodukowane dobra, które mają być użyte jako nakłady do dalszej produkcji. Nie są to, zatem dobra, które zostały wyprodukowane w celu bezpośredniego zaspokojenia czyichś potrzeb.
Jeśli wynajmujemy kapitał rzeczowy, to otrzymujemy wynagrodzenie zwane czynszem dzierżawnym. Jednostkowa stawek wynajmu, czyli czynsz dzierżawny, ustalana jest na rynku kapitału rzeczowego. Łączne dochody właścicieli z tego tytułu, to ilość wynajętego kapitału przemnożona przez czynsz średni.
Znamy już trzy czynniki produkcji - pracę, ziemię i kapitał. Wiemy też coś na temat powstawania trzech rodzajów dochodu, które zapewniają właścicielom czynników udział w całym wytworzonym produkcie. Są to płace, renty, czynsze i procenty. A co z zyskiem?
Zysk to wynagrodzenie za przedsiębiorczość
Poznaliśmy trzy czynniki produkcji - pracę, ziemię i kapitał. Wiemy też coś na temat powstawania czterech rodzajów dochodu, które zapewniają właścicielom czynników udział w całym wytworzonym produkcie. Są to płace, renty, czynsze i procenty. A co z zyskiem?
Wiemy już, że system rynkowy nie może działać bez zysku. Lecz czy zysk jest płatnością za jakiś czynnik produkcji? Jeśli tak, to, o który czynnik chodzi, i za co jest on opłacany? Aby rozwiać wątpliwości, ekonomiści wymyślili czynnik produkcji rodzący zysk. Jest nim przedsiębiorczość. Przedsiębiorca to dalekowzroczny właściciel, który organizuje produkcję łączy czynniki wytwórcze i na własne ryzyko decyduje, co produkować oraz ile i jakich nakładów użyć.
Nakłady przemnożone przez ceny czynników tworzą koszty produkcji. Płacę, rentę, procent i czynsz dzierżawny otrzymują właściciele czynników, jeśli dla wynajmujących je użytkowników - przedsiębiorców są one na tyle produktywne, by po opłaceniu kosztów ich użytkowanie, jeszcze im coś pozostało. Ta nadwyżka wartości sprzedaży (utargów, przychodów) ponad koszty wytworzenie, to właśnie zysk. Jest on wynagrodzeniem za przedsiębiorczość tych, którzy na własne ryzyko robią użytek z własnych lub cudzych czynników wytwórczych. Dostaje go za swoje umiejętności i wysiłek, za nielimitowany czas pracy, za użerania się z urzędnikami państwowymi. Zysk będziemy traktować jako dochód należny czwartemu czynnikowi produkcji: przedsiębiorcy
...
xXxxRuudaaxxXx