Dodatek_IPN_do_Naszego_Dziennika_2008-3.pdf

VIII Nasz Dziennik Piàtek, 28 marca 2008

DODATEK HISTORYCZNY IPN 3/2008 (10)

Dodatek historyczny IPN

3/2008 (10)

SYLWETKI NIEZ¸OMNYCH

Czes∏aw Zajàczkowski

„Ragnar”

(1917-1944) – ppor.,

jeden z najs∏ynniej-

szych oficerów AK

na Kresach Pó∏noc-

no-Wschodnich

azyjne oÊrodki, nale˝y traktowaç jako bezprawne

wtràcanie si´ do spraw naszego kraju... Wszelkimi

sposobami zwalczaç oddzia∏y i grupy nacjonali-

styczne”. Uchwa∏a ta ustanawia∏a monopol party-

zantki radzieckiej na obszarach pó∏nocno-wschod-

nich by∏ej Rzeczypospolitej. Wkrótce te˝ zacz´to jà

skrupulatnie wype∏niaç.

W swoich wspomnieniach komendant Okr´gu

pp∏k Janusz Prawdzic-Szlaski podaje, ˝e od 1

stycznia 1942 do lipca 1944 stoczono 83 potyczki z

oddzia∏ami partyzantki sowieckiej i ró˝nego rodza-

ju bandami rabunkowymi na ogó∏em 185 wymie-

nionych. Teoria „dwóch wrogów” sta∏a si´ faktem.

twa ze zgrupowaniem sowieckim pod Olchówkà 18

maja. W wyniku walk oddzia∏y AK straci∏y 23 zabi-

tych. By∏ to te˝ jedyny wypadek, kiedy nie uda∏o si´

„Ragnarowi” zabraç z pola bitwy swoich poleg∏ych.

Nast´pnym zadaniem, któremu przysz∏o spro-

staç IV batalionowi 77. pp AK by∏a operacja „Ostra

Brama”. Wymarsz pod Wilno nastàpi∏ 4 lub 5 lipca.

Po drodze stoczono kilka potyczek z oddzia∏ami

niemieckimi. 7 lipca batalion zostaje otoczony przez

frontowe jednostki sowieckie. Cz´Êci oddzia∏u uda-

je si´ wydostaç spod „opieki” sowieckiej. Po roz-

brojeniu oddzia∏ów AK „Ragnar” wraz z kilkoma

partyzantami wraca na tereny Lidy. W sierpniu 1944

Sàsiedzkie

ludobójstwo

Urodzi∏ si´ w Wilnie, przed wojnà by∏ urz´dnikiem

powiatowym w Lidzie. Ukoƒczy∏ Szko∏´ Podchorà-

˝ych ¸àcznoÊci w Zegrzu. W 1939 r. walczy∏ jako

plut. pchor. w kompanii ∏àcznoÊci 19 DP. W poczàt-

kowym okresie okupacji hitlerowskiej by∏ przeci´t-

nym, niewyró˝niajàcym si´ szefem ∏àcznoÊci Obwo-

du Lida AK (Okr´g AK Nowogródek). Jego sytuacja

zmieni∏a si´ w lutym 1943, kiedy to uzyska∏ zezwole-

nie od komendanta okr´gu na utworzenie oddzia∏u

partyzanckiego. W koƒcu marca 1943 na terenie ko-

lonii Falkowicze (po∏udniowe tereny powiatu Lida,

placówka 311) zorganizowany zostaje pod jego do-

wództwem 4-osobowy patrol samoobrony. Jego za-

daniem by∏a przede wszystkim obrona ludnoÊci cy-

wilnej przed napadami rabunkowymi partyzantki so-

wieckiej. 16 maja 1943 r. nast´puje pierwsza kon-

centracja oddzia∏u, który otrzymuje nazw´ oddzia∏

partyzancki (OP) 312.

Po∏o˝enie pol-

skich oddzia∏ów

partyzanckich na

Nowogródczyê-

nie by∏o w tym

czasie bardzo

niekorzystne.

Zmuszone by∏y

walczyç, by prze-

trwaç, zarówno z

wojskami nie-

mieckimi, jaki i

sowieckimi. Do-

datkowo oddzia∏y

AK broni∏y ludno-

Êci cywilnej n´ka-

nej przez grabie-

˝e i mordy party-

zantki sowieckiej.

22 czerwca

1943 r. na ple-

num w Moskwie KC KP (b) Bia∏orusi podj´∏o

uchwa∏´ „O przedsi´wzi´ciach w zakresie dalsze-

go rozwijania ruchu partyzanckiego w zachodnich

obwodach Bia∏orusi”. W piÊmie tym rozes∏anym do

dowództwa sowieckich oddzia∏ów partyzanckich

na Nowogródczyênie zawarto nast´pujàce dyrekty-

wy: „Zachodnie obwody radzieckiej Bia∏orusi sta-

nowià integralnà cz´Êç Republiki Bia∏oruskiej. Na

zaj´tym przez Niemców terytorium Bia∏orusi do-

puszczalna jest tylko dzia∏alnoÊç grup, organizacji i

oddzia∏ów, które kierujà si´ interesami mas pracu-

jàcych paƒstwa radzieckiego. Istnienie ró˝norod-

nych organizacji, kierowanych przez polskie bur˝u-

W po∏owie 1943 OP 312 wraz z 2 innymi oddzia-

∏ami wszed∏ w sk∏ad Zgrupowania Nadniemeƒskie-

go. W drugiej dekadzie lipca 1943 roku zgrupowa-

nie zagro˝one niemieckà akcjà antypartyzanckà ru-

szy∏o na pó∏noc pod Wilno, a nast´pnie do Pusz-

czy Rudnickiej, staczajàc podczas przemarszu sze-

reg walk z oddzia∏ami niemieckimi i sowieckimi.

Podczas powrotu na stare miejsca postoju tak o

oddzia∏ach AK pisa∏ w meldunku dowódca sowiec-

kiej Brygady im. Kirowa „Te bia∏e bandy majà zada-

nie jednoczeÊnie z Niemcami zniszczyç i nasze od-

dzia∏y partyzantów sowieckich”.

Na prze∏omie 1943 i 1944 r. ze Zgrupowania Nad-

niemeƒskiego zostajà utworzone bataliony 77. pp

AK. Dowódcà IV batalionu zostaje ppor. Czes∏aw

Zajàczkowski „Ragnar”. W marcu 1944 r. w celu u∏a-

twienia dowodzenia ca∏oÊcià si∏ partyzanckich Ko-

manda Okr´gu z oddzia∏ów AK tworzy Zgrupowa-

nia. Batalion „Ragnara” staje si´ cz´Êcià Zgrupowa-

nia Nadniemeƒskiego, którego dowódcà zostaje

mjr Maciej Kalenkiewicz „Kotwicz”. Najwi´kszà ope-

racjà wojskowà, w której uczestniczy∏ batalion Za-

jàczkowskiego w pierwszej po∏owie 1944 r., by∏a bi-

r. nawiàzuje z nim kontakt nowy komendant Pod-

okr´gu Nowogródek mjr „Kotwicz”, nakazujàc mu,

by wznowi∏ dzia∏ania partyzanckie jako dowódca

Zgrupowania Po∏udniowego. Z wielkà determinacjà,

pomimo niespotykanej skali represji ze strony so-

wieckiego okupanta, Zajàczkowski prowadzi akcj´

organizacyjnà i wojskowà. Nazywany przez Sowie-

tów „czortem w okularach” utrzymuje si´ w terenie

do grudnia 1944 roku.

W piàtek, 1 grudnia 1944 r., oddzia∏y Wojsk We-

wn´trznych NKWD przystàpi∏y do likwidacji pol-

skiego oddzia∏u „Ragnara”. Do akcji wyznaczono

1410 ludzi. Jednostki sowieckie uzbrojone by∏y w

3 czo∏gi, 8 ci´˝kich karabinów maszynowych, 58

r´cznych karabinów maszynowych, 100 automa-

tów, 140 rewolwerów i 1110 karabinów. Transport

zabezpiecza∏o 25 samochodów. W dwa dni póêniej

dosz∏o do starcia...

3 grudnia trzy pierÊcienie ˝o∏nierzy NKWD otoczy-

∏y jego niespe∏na 30-osobowy oddzia∏. W potyczce

zgin´∏o 7 partyzantów, w tym Czes∏aw Zajàczkowski.

Reszta oddzia∏u przebi∏a si´ z okrà˝enia.

Rafa∏ Sierchu∏a (IPN Poznaƒ)

Pogrzeb ofiar UPA w Ko∏odence (pow. rówieƒski) na Wo∏yniu – lato 1943 r.

Porównujemy dokonane przez

Niemców, Rosjan i Ukraiƒców

zbrodnie na Polakach, skupiajàc

uwag´ na tych ostatnich, które

wcià˝ sà mniej znane: przybli˝amy

okolicznoÊci tragedii polskiej lud-

noÊci, która szuka∏a schronienia w

Hucie Pieniackiej, oraz kulisy na-

padu UPA na Baligród. Prezentuje-

my kresowe biografie – bohater-

skà i ubeckà.

Prof. Ryszard Szaw∏owski

Trzy

ludobójstwa

Wzory sowieckie

Chronologicznie najwczeÊniej – na d∏ugo przed II wojnà

Êwiatowà – ludobójstwo wystàpi∏o w Sowietach. Noblista

Aleksander So∏˝enicyn, sam wieloletni wi´zieƒ sowieckich

∏agrów i póêniejszy badacz tej problematyki, na poczàtku II

tomu swego 3-tomowego dzie∏a „Archipelag Gu∏ag” symbo-

licznie stwierdza, i˝ Gu∏ag narodzi∏ si´ ze strza∏ami krà˝ow-

nika „Aurora” – a wi´c z wybuchem rewolucji bolszewickiej

w paêdzierniku 1917 roku. Pierwsze ∏agry zacz´∏y powsta-

waç ju˝ w 1918 r., w atmosferze terroru i masowych zbrodni

okresu rewolucji i wojny domowej w Rosji.

Polacy w okresie II wojny Êwiatowej stali si´ ofiarami trzech

ludobójstw – ze strony dwóch sàsiednich imperiów z∏a: na-

zistowskich Niemiec i komunistycznego Zwiàzku Sowieckie-

go, oraz ze strony opanowanych zbrodniczà ideologià Don-

cowa i przest´pczo rozagitowanych polskich Ukraiƒców na

terenie Wo∏ynia i Ma∏opolski Wschodniej. W artykule tym

uka˝´ ludobójstwo ukraiƒskie na tle porównawczym.

Ciàg dalszy na s. II

II Nasz Dziennik Piàtek, 28 marca 2008

DODATEK HISTORYCZNY IPN 3/2008 (10)

Piàtek, 28 marca 2008 Nasz Dziennik VII

Prof. Ryszard Szaw∏owski

w g∏odzie i pragnieniu, w prze∏adowanych zaplombowanych wagonach. W

miejscach zsy∏ki ÊmiertelnoÊç przybra∏a jeszcze wi´kszà skal´.

Kiedy wreszcie latem 1941 r. og∏oszono tzw. amnesti´ dla Polaków (do wielu

miejsc wiadomoÊç dotar∏a z wielkim opóênieniem), fala zwolnionych wyn´dznia∏ych

Polaków ruszy∏a pod skrzyd∏a tworzàcej si´ w ZSRS armii polskiej – tysiàce umiera-

∏y w d∏ugiej i trudnej drodze. Ju˝ po obj´ciu opiekà polskà zmar∏o 93 tysiàce ludzi.

Niemieccy naÊladowcy

TWARZE BEZPIEKI

Trzy

ludobójstwa

Micha∏ Doƒski (1919-2001)

– cz∏onek PPR i GL, wspó∏pracownik

NKWD/MGB/MWD, funkcjonariusz UB,

dzia∏acz ∏emkowski

niàdze z „¸emko-Sojuzu” na dzia∏alnoÊç politycznà. Z tego powodu wzbudzi∏ za-

interesowanie funkcjonariuszy S∏u˝by Bezpieczeƒstwa – jako dzia∏acz nacjonali-

styczny. W grudniu 1959 r. Doƒski stanà∏ na czele Zarzàdu Sekcji ds. Rozwoju Re-

gionalnej Kultury ¸emkowskiej ZG Ukraiƒskiego Towarzystwa Spo∏eczno-Kultural-

nego (UTSK). Wszed∏ te˝ w sk∏ad redakcji „¸emkiwÊkiego S∏owa”, dodatku do or-

ganu UTSK „Nasze S∏owo”.

W paêdzierniku 1964 r. zast´pca komendanta KW MO ds. SB pp∏k W∏odzimierz

Zwierchanowski zwróci∏ si´ do pierwszego sekretarza KW PZPR o zgod´ na aresz-

towanie Doƒskiego, lecz ten odmówi∏. W zwiàzku z „dzia∏alnoÊcià nacjonalistycz-

nà” Doƒski znalaz∏ si´ w polu zainteresowania Wydzia∏u III S∏u˝by Bezpieczeƒstwa

KW MO w Rzeszowie. W grudniu 1966 r. SB KW MO w Rzeszowie za∏o˝y∏a spra-

w´ operacyjnego rozpracowania pod kryptonimem „Aktywny”, by zbadaç szcze-

gólnie kontakty Doƒskiego z „¸emko-Sojuzem” oraz kontakty z dalszym kuzynem

Johnem Denisem, który zosta∏ konsulem USA w Poznaniu. SB podejrzewa∏a go

o zainspirowanie petycji delegatów zjazdu „¸emko-Sojuza” do rzàdu PRL z wrze-

Ênia 1967 r. domagajàcej si´ powrotu ¸emków wysiedlonych w trakcie akcji „Wi-

s∏a”. Od tego momentu zbierano systematycznie informacje o jego dzia∏alnoÊci.

Gdy wraca∏ z ZSRS we wrzeÊniu 1967 r., na granicy w Medyce celnicy skonfisko-

wali mu notatki, zapiski oraz gazety wydane w ZSRS.

Wraz z innymi ¸emkami Doƒski by∏ autorem petycji wys∏anej do uczestni-

ków V Zjazdu PZPR w listopadzie 1968 r., domagajàcej si´ naprawienia „krzywd

moralnych i materialnych” spowodowanych w wyniku akcji „Wis∏a”. W tym celu

Doƒski próbowa∏ bezskutecznie uzyskaç audiencj´ u Gomu∏ki. SB KW MO ostrze-

ga∏a I sekretarza KW PZPR w Rzeszowie o szkodliwej dzia∏alnoÊci nacjonalistycz-

nej Doƒskiego. Doprowadzi∏a do zwolnienia go z dotychczasowej posady. Nieza-

le˝nie od tego Doƒski na zebraniu Zespo∏u ds. NarodowoÊciowych przy KW PZPR

domaga∏ si´ m.in. wycofania z listy lektur szkolnych powieÊci Henryka Sienkiewi-

cza „Ogniem i mieczem” jako antyukraiƒskiej, ograniczenia rozmachu uroczysto-

Êci upami´tniajàcych Êmierç Karola Âwierczewskiego, by nie wywo∏ywaç nastro-

jów antyukraiƒskich.

W 1970 r. SB KW MO w Rzeszowie postanowi∏a zneutralizowaç Doƒskiego.

Usuni´to go z prezydium UTSK, a nast´pnie tak˝e z PZPR pod zarzutem szkalo-

wania partii oraz Narodu Polskiego. Postanowiono skompromitowaç Doƒskiego

w jego Êrodowisku poprzez anonimy do „Karpackiej Rusi” i informacje rozg∏asza-

ne przez tajnych wspó∏pracowników, ˝e jest karierowiczem i spekulantem. Za∏o˝o-

no mu pods∏uch telefoniczny i kontrolowano jego korespondencj´.

W koƒcu 1971 r. rozwiàzano Klub Mi∏oÊników Kultury ¸emkowskiej przy ZP

UTSK w Gorlicach. W odpowiedzi w listopadzie m.in. z inspiracji Doƒskiego lokal-

ne ogniwa UTSK wystosowa∏y pismo do VI Zjazdu PZPR domagajàce si´ równo-

uprawnienia ludnoÊci ukraiƒskiej. Nie otrzymali oni naƒ odpowiedzi, natomiast

w paêdzierniku 1972 r. Doƒski zosta∏ zwolniony z pracy. By∏ inwigilowany przez SB.

Na poczàtku 1974 r. Doƒski podjà∏ starania o wyjazd na sta∏e do USA. KW MO

w Rzeszowie postanowi∏ pozyskaç go w charakterze tajnego wspó∏pracownika

– do inwigilacji Êrodowisk ∏emkowskich w USA. Pomimo braku materia∏ów archi-

walnych poÊwiadczajàcych, i˝ podjà∏ wspó∏prac´ agenturalnà, wyjecha∏ do USA.

W latach 1975-1987 Doƒski mieszka∏ w Yonkers w USA, gdzie aktywnie dzia∏a∏

w organizacji skupiajàcej tamtejszych ¸emków. Powróci∏ do Polski, zamieszka∏

w PrzemyÊlu, nast´pnie przeniós∏ si´ do Gorlic.

W 1987 r. KW MO w PrzemyÊlu za∏o˝y∏a na Doƒskiego kwestionariusz ewiden-

cyjny pod kryptonimem „¸emek”. W 1988 r. SB nawiàza∏a z Doƒskim kontakt ope-

racyjny. 26 stycznia 1990 r. zaniechano prowadzenia kwestionariusza ewidencyj-

nego Micha∏a Doƒskiego. Po upadku komunizmu Doƒski organizowa∏ pierwszà

∏emkowskà Watr´. Zaanga˝owa∏ si´ tak˝e w tworzenie organizacji Zjednoczenie

¸emków. Zmar∏ w Gorlicach.

Ludobójstwo niemieckie rozpocz´∏o si´ ponad dwadzieÊcia lat po sowieckim. Hitler

w „Mein Kampf”, wydanym w latach dwudziestych, ju˝ oskar˝y∏ bolszewików-˚ydów

o wymordowanie lub wyg∏odzenie oko∏o 3 milionów ludzi. Po przej´ciu w∏adzy w

Niemczech w 1933 r. naziÊci zacz´li szybko tworzyç obozy koncentracyjne. Ale do

1939 r., choç by∏o to przedsi´wzi´cie przest´pcze, nie by∏y to jeszcze obozy ludobój-

cze, zaÊ liczba wi´êniów, w porównaniu z ∏agrami sowieckimi, by∏a niezbyt wielka.

Niemniej np. prominentny wi´zieƒ Carl von Ossietzky, publicysta, dziennikarz, wybit-

ny dzia∏acz pacyfistyczny, laureat Pokojowej Nagrody Nobla z 1935 r., pobyt i trakto-

wanie w obozie w latach 1933-1936 przyp∏aci∏ przedwczesnà Êmiercià w 1938 roku.

Niemcy rozpocz´li akcje ludobójcze na okupowanych obszarach Polski od

wrzeÊnia 1939 roku. Mi´dzy innymi dzia∏ano na podstawie przygotowanego

jeszcze przed wybuchem wojny „Przedsi´wzi´cia Tannenberg” i „Specjalnej listy

Ciàg dalszy ze s. I

Micha∏ Doƒski (w∏aÊciwie Cap; nazwisko na Doƒski

zmieni∏ w 1939 r.) urodzi∏ si´ w rodzinie ∏emkowskiej

w Woli Ciekliƒskiej. W 1936 r. ukoƒczy∏ Szko∏´ Przemy-

s∏owo-Handlowà w JaÊle i rozpoczà∏ praktyk´ piekarskà. W 1941 r. wspólnie

z braçmi otworzy∏ piekarni´ w Gorlicach. Od 1941 r. cz∏onek organizacji „Komuni-

Êci Podkarpacia” zrzeszajàcej g∏ównie ¸emków. Pod koniec czerwca 1942 r. bra∏

udzia∏ wraz z W∏adys∏awem Gomu∏kà w posiedzeniach Komitetu Podokr´gowego

PPR Podkarpacie w miejscowoÊci K∏opotnica. W podziemiu komunistycznym po-

s∏ugiwa∏ si´ pseudonimem „Staƒko”. Gomu∏ka, organizujàc struktury PPR na Pod-

karpaciu, kilkakrotnie przebywa∏ i nocowa∏ w piekarni Doƒskiego w Gorlicach.

W czerwcu 1943 r. Micha∏ Doƒski zosta∏ cz∏onkiem Komitetu Okr´gowego PPR

„Podkarpacie” oraz szefem sztabu Okr´gu GL Podkarpacie. 28 lipca zosta∏ zatrzy-

many przez policj´ niemieckà i osadzony w wi´zieniu w JaÊle.

WolnoÊç odzyska∏ ju˝ 9 sierpnia 1943 r. dzi´ki rozbiciu jasielskiego wi´zienia

przez oddzia∏ AK Zenona Soboty „Âwidy”. Doƒski zosta∏ wtedy tytularnym komen-

dantem Okr´gu GL „Podkarpacie”. Zorganizowa∏ ponownie rozbità wczeÊniej gru-

p´ partyzanckà GL im. Grzegorza Wodzika. W 1944 r. grupa ta przeprowadzi∏a kil-

ka akcji zbrojnych przeciwko Niemcom. Wspó∏pracowa∏a z sowieckimi oddzia∏ami

partyzanckimi. Po nadejÊciu Armii Czerwonej bra∏ udzia∏ w organizowaniu rad naro-

dowych, administracji i milicji obywatelskiej. By∏ wspó∏organizatorem i wiceprze-

wodniczàcym W∏oÊciaƒsko-Robotniczego Komitetu ¸emkowszczyzny w Gorlicach.

Komitet dzia∏a∏ w powiatach Nowy Sàcz, Gorlice i Jas∏o w oparciu o miejscowe

struktury PPR, w których by∏o wielu ¸emków. Organizowa∏ szko∏y z ukraiƒskim j´-

zykiem nauczania i agitowa∏ wÊród ¸emków za wst´powaniem do Armii Czerwonej.

Od 1 lutego do po∏owy lipca 1945 r. Doƒski s∏u˝y∏ w Powiatowym Urz´dzie Bez-

pieczeƒstwa Publicznego w Gorlicach. Jak twierdzi∏, wspó∏pracowa∏ równie˝ przez

trzy miesiàce z NKWD. W maju 1945 r. rodzice Doƒskiego wraz z jego ˝onà i dwój-

kà dzieci przesiedlili si´ do USRS. 2 wrzeÊnia 1945 r. rozpoczà∏ s∏u˝b´ w PUBP

w K∏odzku na stanowisku referenta gminnego. W styczniu 1946 r. zosta∏ wys∏any

do Centralnej Szko∏y MBP w ¸odzi. Po jej ukoƒczeniu z bardzo dobrymi wynikami

przeniesiony do centrali ministerstwa w Warszawie. W kwietniu 1946 r. rozpoczà∏

prac´ na stanowisku m∏odszego referenta Wydzia∏u I Departamentu III MBP, który

zajmowa∏ si´ m.in. mniejszoÊcià ukraiƒskà.

W po∏owie sierpnia 1946 r., po rozmowie z Gomu∏kà, z∏o˝y∏ raport z proÊbà

o zwolnienie z UB, motywujàc to koniecznoÊcià wzi´cia na utrzymanie rodziców

przebywajàcych na Ukrainie. W koƒcu sierpnia 1946 r. w stopniu porucznika zosta∏

zwolniony z MBP i w nast´pnym miesiàcu wyjecha∏ do USRS. Zamieszka∏ we Lwo-

wie. Wspó∏uczestniczy∏ w ramach pionu kolejowego NKWD/MGB/MWD w walkach

z OUN i UPA. Przy jego pomocy zlikwidowano w U˝horodzie na Zakarpaciu ca∏à or-

ganizacj´ OUN-UPA. Wed∏ug jego w∏asnych s∏ów, bra∏ nawet udzia∏ w naradach

polskich i sowieckich s∏u˝b specjalnych na temat wspólnego zwalczania podziemia

ukraiƒskiego. Wspó∏prac´ z NKWD mia∏ ponoç zakoƒczyç 1 sierpnia 1954 roku.

W sierpniu 1958 r. przeniós∏ si´ wraz z rodzinà z powrotem do Polski i zatrzyma∏

w PrzemyÊlu, a nast´pnie osiad∏ w Rzeszowie. Objà∏ stanowisko dyrektora Miej-

skiego Handlu Detalicznego, które piastowa∏ do 1966 roku. Wkrótce po przyjeê-

dzie zaanga˝owa∏ si´ w datujàce si´ od 1956 r. zabiegi dzia∏aczy ∏emkowskich

na rzecz poprawy sytuacji ludnoÊci ∏emkowskiej, m.in. umo˝liwienie powrotu

na dawne ziemie ¸emkom wysiedlonym w ramach akcji „Wis∏a” w 1947 roku.

Od 1959 r. zaanga˝owa∏ si´ w tworzenie fundacji ∏emkowskiej. Otrzymywa∏ pie-

Gdy Gu∏ag „kwit∏” ju˝ w ca∏ej pe∏ni, w latach 1932-1933 zbudowano w strasz-

nych warunkach, wykorzystujàc wi´êniów ∏agrów, Kana∏ Bia∏omorsko-Ba∏tycki o

d∏ugoÊci ponad 200 km, który poch∏onà∏ dziesiàtki tysi´cy istnieƒ ludzkich. Na-

tomiast stworzony w tym˝e okresie dla narzucenia niechcianej kolektywizacji rol-

nictwa „sztuczny g∏ód” na Ukrainie spowodowa∏ Êmierç milionów ludzi.

W latach 1937-1938 w ZSRS mia∏o miejsce wielkie, szczegó∏owo odgórnie za-

planowane i zarzàdzone z Moskwy ludobójstwo, w którym szczególnie ucierpie-

li Polacy na sowieckiej Bia∏orusi i Ukrainie. Bia∏oruski autor Jewgienij Gorelik na-

pisa∏ w po∏owie lat 90.: „DziÊ dla nikogo nie jest ju˝ sekretem fakt, ˝e aresztowa-

no, z regu∏y, grupami, bardzo cz´sto ca∏ymi rodzinami, wy∏àcznie z powodu pol-

skiego brzmienia imion lub nazwisk. Wystarczy∏o we wniosku o aresztowanie na-

pisaç s∏owo »Polak«, ˝eby wniosek by∏ natychmiast zatwierdzony przez naczel-

ników, nawet jeÊli nie by∏o w nim absolutnie ˝adnych argumentów, uzasadniajà-

cych win´ potencjalnego »wroga ludu«”.

Agresja sowiecka na Polsk´ z 17 wrzeÊnia 1939 r. oznacza∏a przeniesienie

w krótkim czasie bolszewickiego ludobójstwa na okupowane tereny polskie,

podzielone z grubsza po po∏owie pomi´dzy Niemcy a ZSRS. W pierwszych ty-

godniach przez ziemie te przesz∏a fala zbrodni wojennych i zbrodni przeciw

ludzkoÊci. Rozstrzeliwano polskich jeƒców wojennych, a nawet uczniów i har-

cerzy – ochotników, np. w Grodnie. Mia∏y miejsce liczne mordy Polaków-cywi-

lów, z motywów „klasowych” i rabunkowych przez ˝o∏nierzy i m∏odszych ofice-

rów sowieckich.

Ludobójstwo sowieckie rozpocz´∏o si´ od masowych aresztowaƒ i póêniej-

szego wymordowania polskich urz´dników paƒstwowych i wy˝szych samorzà-

dowych, s´dziów i prokuratorów, policjantów, dzia∏aczy politycznych i spo∏ecz-

nych, w ogóle du˝ej cz´Êci „elementu przywódczego”. Polaków przetrzymywa-

no i g∏odzono w nieludzko przepe∏nionych i nieogrzewanych wi´zieniach, gdzie

n´ka∏o ich robactwo; zn´cano si´ nad nimi, szanta˝owano, zmuszano do sk∏a-

dania inkryminujàcych ich zeznaƒ, stosujàc tak˝e bicie i tortury.

W wyniku „Êledztw” Polacy podlegali – w razie skazania na Êmierç – egzeku-

cji przez rozstrzelanie; albo zes∏aniu na liczb´ lat okreÊlonych w wyroku (okres,

w razie jego prze˝ycia, nieraz potem arbitralnie przed∏u˝ano) do ludobójczych

∏agrów. Szczególnie mordercze by∏y ∏agry po∏o˝one w strefie arktycznej, np.

Workuta, Norylsk czy Ko∏yma. Najogólniej bioràc, genocyd mia∏ miejsce przez

sta∏y wielki g∏ód, po∏àczony z niewolniczà kilkunastogodzinnà pracà ponad si∏y,

wielkimi mrozami, bez odpowiedniej odzie˝y oraz chorobami i masowymi od-

mro˝eniami. Zatem ÊmiertelnoÊç by∏a olbrzymia.

Niezale˝nie od tego mia∏o miejsce masowe rozstrzelanie, w Katyniu i gdzie in-

dziej, niemal 15 tysi´cy osób, g∏ównie jeƒców – oficerów polskich, ale równie˝

cywili, w trybie jednorazowej uchwa∏y Biura Politycznego KC WKP (b) z 5 marca

1940 roku. Uchwa∏a ta dotyczy∏a najpierw „sprawy znajdujàcych si´ w obozach

dla jeƒców wojennych 14.700 osób, by∏ych polskich oficerów, urz´dników, ob-

szarników, policjantów, agentów wywiadu, ˝andarmów, osadników i s∏u˝by wi´-

ziennej” i ich rozstrzelania. Nast´pnie ta sama uchwa∏a dotyczy∏a „sprawy aresz-

towanych i znajdujàcych si´ w wi´zieniach w zachodnich obwodach Ukrainy i

Bia∏orusi 11.000 osób, cz∏onków ró˝norakich k-r [kontrrewolucyjnych] szpiegow-

skich i dywersyjnych organizacji, by∏ych obszarników, fabrykantów, by∏ych pol-

skich oficerów, urz´dników i uciekinierów”.

Wreszcie ludobójstwo sowieckie na Polakach na du˝à skal´ mia∏o równie˝

miejsce w postaci masowych deportacji ludnoÊci. Ogólnà liczb´ deportowa-

nych, którà w literaturze emigracyjnej oceniano na nieco ponad milion, obec-

nie na podstawie sowieckich materia∏ów archiwalnych okreÊla si´ na „tylko”

trzysta kilkanaÊcie tysi´cy. Ludobójstwo zacz´∏o tu wyst´powaç ju˝ od mo-

mentu transportowania deportowanych w nieludzkich warunkach, zw∏aszcza w

lutym 1940 roku. Wywózka na Wschód odbywa∏a si´ w trzaskajàcym mrozie,

Polscy jeƒcy zamordowani przez ˝o∏nierzy Wehrmachtu pod

Ciepielowem (8 wrzeÊnia 1939 r.)

goƒczej”, zawierajàcej ponad 61 tysi´cy nazwisk.

Zorganizowano regionalne i lokalne (du˝e miasta) „akcje inteligenckie” oraz

„akcje specjalne”, z których pami´tna jest zw∏aszcza Sonderaktion Krakau z li-

stopada 1939 roku. Pod pretekstem niemieckiego odczytu Êciàgni´to profeso-

rów i docentów Uniwersytetu Jagielloƒskiego, aresztowano ∏àcznie 183 osoby i

pos∏ano je do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen. Niejeden z profeso-

rów zmar∏ w strasznych warunkach obozowych; pozostali na skutek interwencji

zagranicznych zostali zwolnieni w lutym 1940 roku. Niektórzy szybko potem

zmarli; innym pobyt o obozie mocno skróci∏ ˝ycie.

W okresie, kiedy zarzàd nad okupowanymi ziemiami polskimi sprawowa∏ We-

hrmacht, dokonano masowych mordów Polaków – nie tylko inteligencji – w set-

kach miejsc. Na przyk∏ad w Bydgoszczy, mszczàc si´ za fakt, i˝ w poczàtku

wrzeÊnia 1939 r. wojsko i ludnoÊç polska st∏umi∏y urzàdzone przez miejscowych

Niemców dywersyjne wystàpienia – zamordowano ok. pó∏tora tysiàca Polaków.

W Katowicach Niemcy zamordowali ok. 750 osób.

W okresie „administracji cywilnej” w Generalnym Gubernatorstwie mia∏a miej-

sce tzw. nadzwyczajna akcja pacyfikacyjna, znana jako akcja AB. W jej ramach wy-

mordowano ok. 3500 „przywódczych” Polaków. Na przyk∏ad w podwarszawskich

Palmirach w 1940 r. straci∏ ˝ycie b. marsza∏ek Sejmu M. Rataj, jeden z przywódców

PPS M. Mieczys∏aw Niedzia∏kowski, z∏oty mistrz olimpijski Janusz Kusociƒski i in-

ni, w sumie ok. 1700 osób, g∏ównie wi´êniów Pawiaka. Masowe egzekucje mia∏y

równie˝ miejsce w Firleju (woj. lubelskie) i w Wincentynowie ko∏o Radomia. Póê-

niej by∏ d∏ugi ciàg dalszych egzekucji (w tym masowych egzekucji ulicznych), lu-

dobójstwo na ludnoÊci cywilnej w okresie Powstania Warszawskiego 1944 r. itd.

Mariusz Krzysztofiƒski

Jan Pisuliƒski

DODATEK PRZYGOTOWUJE BIURO EDUKACJI PUBLICZNEJ IPN.

www.ipn.gov.pl

Redaktorzy:

dr Krzysztof Kaczmarski, krzysztof.kaczmarski@ipn.gov.pl (Rzeszów 017 860 60 25)

Romuald Niedzielko, romuald.niedzielko@ipn.gov.pl (Warszawa 022 431 83 73)

ADRES DO KORESPONDENCJI:

DODATEK IPN DO „Naszego Dziennika”

UL. TOWAROWA 28, 00-839 WARSZAWA

SPRZEDA˚ WYDAWNICTW IPN: TEL. (022) 581 88 72

VI Nasz Dziennik Piàtek, 28 marca 2008

DODATEK HISTORYCZNY IPN 3/2008 (10)

Piàtek, 28 marca 2008 Nasz Dziennik III

Artur Bro˝yniak

RównoczeÊnie Polacy byli wysy∏ani do obozów koncentracyjnych istniejàcych

ju˝ wczeÊniej na terenie Niemiec, m.in. do Buchenwaldu (ko∏o Weimaru) oraz do

Sachsenhausen (ok. 40 km na pó∏noc od Berlina). Eugen Kogon, aresztowany

jako przeciwnik nazizmu po Anschlussie Austrii w 1938 r. i uwi´ziony w obozie w

Buchenwaldzie, gdzie przebywa∏ do uwolnienia przez Amerykanów w 1945 r., au-

tor pierwszej monografii o niemieckich obozach koncentracyjnych, która ukaza-

∏a si´ w wielkich nak∏adach w szeregu wydaƒ, utrwali∏: „181 Polaków, których

umieszczono 15 paêdziernika 1939 w obozie w Buchenwaldzie, utraci∏o w ten

sposób (np. niosàc ci´˝kie kamienie, g∏odni i przemarzni´ci, musieli biec pod

gradem nahajek) w ciàgu dziesi´ciu dni ponad po∏ow´ swoich towarzyszy”.

W czerwcu 1940 r. rozpoczà∏ „dzia∏alnoÊç” najwi´kszy na ziemiach polskich

niemiecki obóz koncentracyjny w Auschwitz (OÊwi´cim); do po∏owy 1941 r. je-

go wi´êniami byli niemal wy∏àcznie Polacy. Obóz na Majdanku w Lublinie, bu-

dowany w wielkim poÊpiechu od po∏owy 1941 r., przyjà∏ pierwszych polskich

wi´êniów w poczàtkach 1942 roku. Pierwsze krematorium uruchomiono w

czerwcu 1942 r., betonowe komory gazowe dostosowane do u˝ycia cyklonu B

– w paêdzierniku 1942 roku. Niezale˝nie od tego w 1942 r. powsta∏y obozy na-

tychmiastowej zag∏ady dla ˚ydów w Be∏˝cu, Sobiborze, Treblince i Che∏mnie

nad Nerem. W ramach holokaustu niszczono wszystkich ˚ydów – od niemow-

làt po starców – i tym charakterem totalnym ludobójstwo na ˚ydach ró˝ni∏o si´

od ludobójstwa na Polakach.

Brak miejsca pozwala nam tylko zasygnalizowaç spraw´ stosowanego przez

Niemców „przymusowego przekazywania dzieci cz∏onków grupy do innej gru-

py”, a wi´c dzieci polskich do rodzin niemieckich celem ich germanizacji – takie

akcje Konwencja ONZ o zapobieganiu i karaniu zbrodni ludobójstwa z 9 grudnia

1948 r. równie˝ zalicza do genocydu. Podobne akcje, dodajmy, nie by∏y stosowa-

ne przez Sowietów.

Genocyd ukraiƒski

Poczàtki ludobójstwa ukraiƒskiego na Polakach objawi∏y si´ ju˝ w momencie so-

wieckiej agresji na Polsk´ 17 wrzeÊnia 1939 r. na terenie województw: lwowskie-

go, stanis∏awowskiego, tarnopolskiego i wo∏yƒskiego. Trwa∏o ono niewiele tygo-

dni, ale w sumie pociàgn´∏o za sobà, jak si´ szacuje, Êmierç 4-5 tysi´cy Polaków,

nie tylko miejscowych, ale zw∏aszcza licznych uciekinierów z terenów Polski Za-

chodniej i Centralnej na ówczesne Kresy, zw∏aszcza na terenie Ma∏opolski

Wschodniej. Sowieci, którzy najpierw pod˝egali Ukraiƒców do ludobójstwa (ma-

sowe ulotki dowódcy Frontu Ukraiƒskiego Siemiona Timoszenki: „Bronià, kosa-

mi, wid∏ami i siekierami bij odwiecznych swoich wrogów – polskich panów”), po-

tem po∏o˝yli temu kres, zaprowadzajàc „pax sovietica”.

Od wkroczenia na te ziemie pod koniec czerwca 1941 r. wojsk niemieckich Ukra-

iƒcy najpierw „zaj´li si´” ˚ydami. Przyk∏adem jest tu Lwów, gdzie pod koniec lipca

1941 r., w ramach tzw. Dni Petlury, wymordowali ich ponad 2 tysiàce. Gdy potem

Niemcy rozpocz´li totalne ludobójstwo, udzia∏ ukraiƒski w holokauÊcie by∏ po-

wszechny. By∏y te˝ egzekucje dokonywane przez Ukraiƒców samodzielnie.

W stosunku do Polaków trwa∏ najpierw okres pregenocydalny. Organizacja

Ukraiƒskich Nacjonalistów (OUN) dokona∏a olbrzymiej agitacji ludobójczo-pod-

burzajàcej. Wsz´dzie prowokacyjnie Êpiewano piosenk´ rozpoczynajàcà si´ od

s∏ów „Smert?, smert?, Lachom smert?”. Samo ludobójstwo rozpocz´∏o si´ na

wielkà skal´ na Wo∏yniu w 1943 r., zaÊ od 1944 r. obj´∏o Ma∏opolsk´ Wschodnià.

Polega∏o na totalnym mordzie na wszystkich Polakach, których uda∏o si´ dopaÊç,

w dodatku po∏àczonym ze straszliwymi torturami.

Przyst´pujemy do krótkiego – dyktowanego rozmiarami tego artyku∏u – porów-

nania ludobójstwa ukraiƒskiego na Polakach z ludobójstwem niemieckim i sowiec-

kim. Po pierwsze, ludobójstwo ukraiƒskie realizowa∏o si´ wy∏àcznie w postaci nie-

zw∏ocznej eksterminacji fizycznej (wymordowania) – „tam i wtedy” – wszystkich Po-

laków, od niemowlàt po starców. Pod tym wzgl´dem porównywalne jest ono jedy-

nie do niemieckiego totalnego ludobójstwa na ˚ydach, lecz nie na Polakach. ˚ad-

nych obozów koncentracyjnych u Ukraiƒców, si∏à rzeczy, nie by∏o. Tymczasem ta

forma ludobójstwa – szeroko stosowana przez Niemców i Sowietów – umo˝liwia∏a

jednak, jak si´ okaza∏o, doÊç licznym wi´êniom uratowanie ˝ycia.

Po drugie, ludobójstwo ukraiƒskie po∏àczone by∏o z regu∏y ze stosowaniem

najbardziej barbarzyƒskich tortur. Chodzi tu o si´gajàce XVII i XVIII w. tradycje

hajdamackie (powstania Chmielnickiego i koliszczyzn´), stosowane ju˝ wtedy rà-

banie ofiar siekierami, wrzucanie rannych do studzien, wleczenie koniem, wyd∏u-

bywanie oczu, wyrywanie j´zyków itp. Takich barbarzyƒskich czynów Niemcy, a

nawet Sowieci (z regu∏y) nie dokonywali. OczywiÊcie, by∏o bicie i cz´sto bestial-

skie zn´canie si´ w czasie Êledztw oraz w obozach koncentracyjnych, ale nie

mia∏o miejsca mordowanie po∏àczone z obcinaniem czy wyrywaniem cz´Êci cia-

∏a, przepi∏owywaniem, rozpruwaniem brzuchów i wywlekaniem wn´trznoÊci itp.

Po trzecie, o ile ludobójstwa niemieckie i sowieckie by∏y dokonywane wy∏àcz-

nie przez „wyspecjalizowane” zbrodnicze formacje mundurowe, inaczej by∏o, jeÊli

chodzi o ludobójstwo ukraiƒskie. W tym przypadku obok dominujàcej banderow-

skiej Ukraiƒskiej Powstaƒczej Armii, zw∏aszcza w wi´kszych ludobójczych ak-

cjach, uczestniczy∏y równie˝ w dziesiàtki tysi´cy lokalnych ukraiƒskich ch∏opów, w

tym tzw. SKW (formalnie wiejskie oddzia∏y „samoobrony”, które jednak w prakty-

ce stanowi∏y si∏y pomocnicze UPA w ludobójstwie na Polakach), sàsiedzi, bandy

uzbrojone w siekiery, wid∏y itp. W dodatku towarzyszy∏y im czasem kobiety, wy-

rostki, a nawet dzieci ukraiƒskie, zajmujàce si´ masowym rabunkiem mienia, pod-

paleniami i dobijaniem rannych Polaków. Dzia∏o si´ tak mimo wzajemnej rzekomej

przyjaêni czy istniejàcych w stosunku do pewnych Polaków d∏ugów wdzi´cznoÊci.

Po czwarte, osobnej wzmianki wymaga zjawisko szczególnie zbrodniczego

podejÊcia do ma∏˝eƒstw mieszanych polsko-ukraiƒskich. W takich mianowicie

przypadkach ukraiƒscy ludobójcy nierzadko mordowali ca∏e rodziny, ∏àcznie z

dzieçmi (!), lub dochodzi∏o do mordu na polskim wspó∏ma∏˝onku. Ma∏o tego, nie-

kiedy pod groêbà kary Êmierci zmuszali ukraiƒskiego m´˝a czy nawet ukraiƒskà

˝on´ do w∏asnor´cznego zamordowania polskiego wspó∏ma∏˝onka (!). Takie bar-

barzyƒstwo nie mia∏o, w podobnych sytuacjach ma∏˝eƒstw mieszanych (np. pol-

sko-rosyjskich), nigdy miejsca u Sowietów lub w przypadku ma∏˝eƒstw niemiec-

ko-˝ydowskich u Niemców. U tych ostatnich w przypadku ma∏˝eƒstw miesza-

nych niemiecko-˝ydowskich (mimo quasi-totalnej Ausrottung niemieckich ˚y-

dów) wi´kszoÊç owych par, choç mocno szykanowanych i doprowadzanych do

stanu g∏odowego, jednak przetrwa∏a do koƒca wojny.

Po piàte, w przypadkach ludobójstwa niemieckiego i sowieckiego na Pola-

kach chodzi∏o o zbrodnie dokonane przez okupantów. Tymczasem ludobójstwo

ukraiƒskie dokonane zosta∏o przez Ukraiƒców – obywateli polskich, mieszkaƒ-

ców tamtych terenów w okresie II RP (ten stan prawny trwajàcy tam nadal w okre-

sie II wojny Êwiatowej), którzy nie wykazali choçby minimalnej lojalnoÊci. Ale nie

przeszkadza∏o im to goràco powo∏ywaç si´ na obywatelstwo polskie, gdy „woja-

kom” z dywizji SS-Galizien grozi∏o po kapitulacji Niemiec w 1945 r. odes∏anie na

Wschód, gdzie zostaliby srogo ukarani. Albo wr´cz, pos∏ugujàc si´ zrabowany-

mi dokumentami osobistymi zamordowanych Polaków, „repatriowaç si´” pod ich

nazwiskami do Polski i tam otrzymywaç gospodarstwa rolne i prac´ – niejeden z

nich zosta∏ póêniej zdemaskowany.

Po szóste, Niemcy od dawna przyznajà si´ do swoich zbrodni i publicznie za

nie przeprosili. Jak np. prezydent RFN Roman Herzog, przemawiajàc w Warsza-

wie na uroczystoÊciach zwiàzanych z 50-leciem Powstania Warszawskiego 1

sierpnia 1994 r.: „Pochylam g∏ow´ przed bojownikami Powstania Warszawskiego,

jak te˝ przed wszystkimi polskimi ofiarami wojny. Prosz´ o przebaczenie za to, co

wyrzàdzili Niemcy”. 23 kwietnia 2003 r. w Gnieênie niemiecki ks. biskup Joseph

Homeyer, przewodniczàcy Komisji Episkopatów krajów Unii Europejskiej, przypo-

mnia∏ rozbiory Polski i polityk´ pruskiego zaborcy, która zniszczy∏a polskà paƒ-

stwowoÊç i g∏´boko upokorzy∏a Naród Polski. Dalej biskup niemiecki powiedzia∏:

„To, co w XX wieku w imi´ narodu niemieckiego w Polsce i Polakom zosta∏o nie-

sprawiedliwie uczynione, jest w swoich rozmiarach i w strasznym barbarzyƒstwie

nie do poj´cia. Dlatego czujemy si´ zmuszeni, tutaj, przy grobie Êw. Wojciecha,

zwróciç si´ do Was z proÊbà: prosz´, przebaczcie nam”.

Na przeproszenie zdoby∏ si´ równie˝ prezydent Rosji Borys Jelcyn, kiedy sk∏a-

dajàc 25 sierpnia 1993 r. ho∏d ofiarom Katynia na Powàzkach w Warszawie, poca-

∏owa∏ w r´k´ ksi´dza pra∏ata Zdzis∏awa Peszkowskiego i wyszepta∏ s∏owo „przepra-

szam”. Wieczorem pokaza∏a to ca∏ej Polsce telewizja. Niestety w 2004 r. prokura-

tura w Moskwie, która prowadzi∏a Êledztwo w sprawie katyƒskiej jako zbrodni lu-

dobójstwa, powiadomi∏a stron´ polskà, ˝e Êledztwo zosta∏o umorzone, poniewa˝

takich cech w tej zbrodni si´ nie dopatrzono. Ma∏o tego, oÊwiadczono, i˝ uzasad-

nienie tej decyzji jest tajne i nie podlega publikacji.

JeÊli chodzi o zachowanie strony ukraiƒskiej w odniesieniu do ludobójstwa

dokonanego przez OUN-UPA, demonstruje ona taktyk´ przemilczania bàdê

przeinaczania faktów, czasem wr´cz ich fa∏szowania. Demaskowanie zbrodni

UPA mo˝na nawet przyp∏aciç ˝yciem (kazus prof. Witalija Mas∏owskiego, zamor-

dowanego w paêdzierniku 1999 r. we Lwowie „przez nieznanych sprawców”).

Masowy mord w Baligrodzie

6 sierpnia 1944 r.

Ciàg dalszy ze s. V

cj´ przedostaç si´ na teren amerykaƒskiej strefy okupacyjnej w Niemczech.

Tam otoczony podda∏ si´ czechos∏owackiemu wojsku. Po przewrocie komuni-

stycznym w Czechos∏owacji w 1948 r. zosta∏ wydany polskim w∏adzom. W cza-

sie Êledztwa przyzna∏ si´ do kierowania mordem Polaków w Baligrodzie. W

uzasadnieniu do aktu oskar˝enia pojawi∏ si´ zarzut kierowania tà zbrodnià. Z

nieznanych powodów formalnie jednak nie postawiono mu tego zarzutu. Za

zbrodni´ w Baligrodzie nie zosta∏ osàdzony. Za przest´pstwa pope∏nione na

terenie Polski Szczygielski zosta∏ skazany na kar´ Êmierci. Wyrok wykonano

poprzez rozstrzelanie 7 kwietnia 1949 r. w wi´zieniu w zamku rzeszowskim.

Wasyl Szyszkanynec „Bir” zginà∏ w 1948 r. w walce z NKWD na terenie Ukra-

iƒskiej SRS. Los „Bohdana” i „Prosti∏a” jest nieznany.

W 1984 r. w Baligrodzie postawiono skromny obelisk upami´tniajàcy ofiary

pogromu. Na p∏ycie obok 42 nazwisk, daty i okolicznoÊci mordu widnieje napis:

„Wieczny pokój pomordowanym; Haƒba mordercom”. Tablic´ pamiàtkowà po-

siada równie˝ jeden z g∏ównych sprawców mordu, W∏odzimierz Szczygielski.

Znajduje si´ ona we Lwowie przy ul. Piekarskiej 19 na budynku szko∏y, do której

ucz´szcza∏. Pod p∏askorzeêbà wyobra˝ajàcà postaç „Bur∏aki” widnieje napis:

„Tu w filii ukraiƒskiego gimnazjum akademickiego uczy∏ si´ Wo∏odymyr Szczy-

helÊkyj »Bur∏aka« (1920-1949) – legendarny dowódca sotni »Udarnyki 4« prze-

myskiego kurenia UPA. Zginà∏ za wolnà Ukrain´. Chwa∏a bohaterom!”.

Równie˝ Iwan Harasymiw „Palij”, cz∏onek sotni „¸ysa”, nie wspomina∏ o napa-

dach, poda∏ tylko informacj´, ˝e mieszkaƒcy Baligrodu wspierali sowieckich

partyzantów, zaopatrujàc ich w ˝ywnoÊç. Modest Ripecki „Horys∏aw”, lekarz

kurenia „Rena”, wydawca „Litopysu UPA”, który w napadzie nie bra∏ udzia∏u,

uwa˝a, ˝e mord w Baligrodzie i atak na sowieckich partyzantów by∏y niepo-

trzebne. Podj´to je z polecenia miejscowego kierownictwa OUN, a przynios∏y

one podziemiu ukraiƒskiemu wi´cej szkody ni˝ po˝ytku.

Mord w Baligrodzie by∏ jednym z kilku, których dopuÊci∏o si´ ukraiƒskie

podziemie w Bieszczadach latem 1944 roku. Nale˝y przyjàç tez´, ˝e decyzj´ o

ataku podj´∏o miejscowe kierownictwo OUN najprawdopodobniej 5 sierpnia w

˚ernicy Wy˝nej. Za jej wydanie odpowiedzialni sà „Bohdan” i „Prosti∏”. Plano-

wano zastraszyç polskà spo∏ecznoÊç, mordujàc najbardziej szanowane osoby,

reszta mia∏a sama opuÊciç swoje domy. W ten sposób zamierzano pozbyç si´

Polaków z terenu Bieszczad. Mia∏ si´ powtórzyç scenariusz wo∏yƒski. Nale˝y

przypuszczaç, ˝e dowódcy sotni zagrzewali podw∏adnych do mordowania,

rozpowszechniajàc fa∏szywe wiadomoÊci o okrucieƒstwach dokonanych przez

Polaków wspólnie z Sowietami na Ukraiƒcach. Zapewne do tego celu wyko-

rzystano napad na St´˝nic´.

W∏odzimierz Szczygielski po operacji „Wis∏a” próbowa∏ przez Czechos∏owa-

Z kalendarza polskiego

Wielkanoc 1943 r. na Wo∏yniu

W ciàgu oko∏o dwóch tygodni – poczàwszy od

18 marca do pierwszych dni kwietnia 1943 r. – na Wo-

∏yniu zdezerterowa∏o ze s∏u˝by niemieckiej ponad

5000 policjantów ukraiƒskich. Zasilili leÊne zbrojne

oddzia∏y tworzone przez Organizacj´ Nacjonalistów

Ukraiƒskich (OUN) od jesieni 1942 r., nazwane póê-

niej Ukraiƒskà Armià Powstaƒczà (UPA). Wraz ze

zwi´kszeniem liczebnoÊci ukraiƒskiej „partyzantki”

nastàpi∏o nasilenie napadów na polskie pojedyncze

zagrody i ca∏e osiedla, trwajàcych z ró˝nym nat´˝e-

niem ju˝ od koƒca poprzedniego roku. Najbardziej

poszkodowane w marcu 1943 r. by∏y powiaty kosto-

polski oraz ∏ucki, gdzie mordy po∏àczone z rabun-

kiem mienia i paleniem zagród mia∏y miejsce ∏àcznie

w 81 miejscowoÊciach (na ca∏ym Wo∏yniu – w 181

miejscowoÊciach). W gminie Dera˝ne powiatu kosto-

polskiego przez ponad tydzieƒ w drugiej po∏owie

marca by∏y mordowane kolejno wszystkie polskie ko-

lonie. Zgin´∏o tam co najmniej 480 Polaków – m´˝-

czyzn, kobiet i dzieci, ocaleni zostali zmuszeni do

ucieczki. W sàsiedniej gminie Berezne tego powiatu

26 marca 1943 r. zosta∏a zniszczona ca∏kowicie kolo-

nia Lipniki, bojówki ukraiƒskie okrutnie wymordowa∏y

oko∏o 180 Polaków.

W kwietniu 1943 r. rzezie Polaków by∏y kontynu-

owane przez nacjonalistów ukraiƒskich z tà samà za-

ci´toÊcià. Polacy byli napadani w 207 miejscowo-

Êciach. Âwi´ta Wielkanocne przypada∏y wówczas na

25 i 26 kwietnia. Mo˝na by spodziewaç si´, ˝e te Âwi´-

ta zobowiàzujàce do rachunku sumienia i moralnej re-

fleksji spowodujà choçby czasowe opami´tanie na-

cjonalistów ukraiƒskich. By∏o wr´cz odwrotnie. Ukra-

iƒcy w Krzemienieckiem czynili z∏owró˝bne aluzje, ˝e

na Wielkanoc dla Polaków szykuje si´ coÊ niedobre-

go. W odleg∏ym od krzemienieckiego powiecie kosto-

polskim, w Janowej Dolinie, Ukraiƒcy mówili wprost o

„jajach wielkanocnych malowanych krwià Polaków”.

Przepowiednie te zosta∏y zrealizowane. W Wielkim

Tygodniu nastàpi∏ napad na osad´ Janowa Dolina,

zamieszkanà przez polskie rodziny pracowników ka-

mienio∏omów. O pó∏nocy z 22 na 23 kwietnia (Wielki

Piàtek) 1943 r. do osady wtargn´∏o ok. 1500 uzbrojo-

nych upowców uprzednio skoncentrowanych w oko-

licznych lasach oraz liczni Ukraiƒcy z sàsiednich wsi,

nawet kobiety i dzieci, które przy pomocy wiàzek sia-

na i s∏omy podpala∏y zabudowania ze Êpiàcymi ludê-

mi. Posuwajàc si´ w kierunku stacji kolejowej, w po-

bli˝u której stacjonowali Niemcy, napastnicy, wÊród

których by∏y dziewczyny ukraiƒskie, ostrzeliwali ulicz-

ki i podpalali drewniane budynki przy pomocy nafty i

benzyny, wrzucajàc jednoczeÊnie granaty do wn´trza

mieszkaƒ. Ludzie gin´li w p∏omieniach bàdê byli zabi-

jani, gdy ratowali si´ ucieczkà z p∏onàcych zabudo-

waƒ. Mieszkaƒcy, którzy nie zdà˝yli opuÊciç domów,

schronili si´ w murowanych piwnicach i z tych nikt nie

móg∏ si´ uratowaç. Albo podusili si´ od dymu, albo

spalili tam, gdzie upowcy wrzucali do piwnic butelki z

∏atwopalnym p∏ynem i p∏onàce ˝agwie, albo te˝ upie-

kli od ˝aru p∏onàcych domów. Z∏apani byli przywiàzy-

wani do drzew i podpalani lub pozbawiani ró˝nych

cz´Êci cia∏a. Niektórzy zostali powieszeni. Do ofiar nie

strzelano (ludzie byli mordowani siekierami, wid∏ami,

no˝ami, dràgami, a niemowl´ta brano za nogi i rozbi-

jano g∏owy o Êciany. Zgin´∏o oko∏o 600 Polaków.

Równie˝ w Wielkim Tygodniu pomi´dzy 19 a 23

kwietnia 1943 r. Ukraiƒcy zniszczyli przy pomocy ma-

teria∏ów wybuchowych barokowy koÊció∏ pod we-

zwaniem Êw. Kazimierza w Kazimierce, w powiecie

kostopolskim. Wi´kszoÊç Polaków z tej miejscowoÊci

uciek∏a ju˝ wczeÊniej, a trwajàcych na swych gospo-

darstwach kilku Polaków zamordowano w Wielki Pià-

tek 1943 roku.

Dok∏adnie w dni Êwiàteczne UPA napad∏a na sze-

reg miejscowoÊci w innych powiatach. W okolicach

Dubna zaatakowane zosta∏y w pierwszy dzieƒ Wiel-

kanocy 4 miejscowoÊci: Kiry∏ówka, Piàty Kwarta∏, Mi-

ko∏ajówka i Nosowica Nowa. W powiecie krzemie-

nieckim mordowano w Wielkanoc Polaków ˝yjàcych

w Weso∏ówce, Micha∏ówce, Medwedówce, D´bince,

Radoszówce, Woli Wilsona.

Czas poÊwiàteczny nadal sp∏ywa∏ krwià i jarzy∏ po-

˝ogà. Na ca∏ym Wo∏yniu w kwietniu zosta∏o wymor-

dowanych przez OUN i UPA oko∏o 3000 Polaków.

Ewa Siemaszko

Ciàg dalszy na s. IV

IV Nasz Dziennik Piàtek, 28 marca 2008

DODATEK HISTORYCZNY IPN 3/2008 (10)

Piàtek, 28 marca 2008 Nasz Dziennik V

Prof. Ryszard Szaw∏owski

byli zbrodniarze”. Zach´cony, poproszony – móg∏by on nawet odegraç rol´ po-

dobnà do wybitnego filozofa Karla Jaspersa w powojennych Niemczech, mó-

wiàcego swym rodakom ca∏à prawd´.

Wyraênie pozytywnà rol´ w tej kwestii zaczyna odgrywaç Instytut Pami´ci Naro-

dowej, choç dopiero od niedawna – pod nowym kierownictwem Janusza Kurtyki.

W ka˝dym razie wynik przeprowadzonej komparatystyki jest jednoznaczny:

ludobójstwo ukraiƒskie na Polakach pod wzgl´dem swej bezwzgl´dnoÊci i bar-

barzyƒstwa, a po jego dokonaniu – do dziÊ – ze wzgl´du na zaprzeczenia lub co

najmniej grubymi niçmi szyte relatywizowanie i wykr´ty – znacznie „przewy˝sza”

ludobójstwa niemieckie i sowieckie. Szczególnie obcià˝ajàce Ukraiƒców sà ma-

sowo stosowane na Polakach – jako „dodatek” do mordów – okrutne, sady-

styczne tortury. Dlatego ju˝ w 2003 r. wysunà∏em nowà koncepcj´ kwalifikowa-

nej formy ludobójstwa, proponujàc dla niej termin ∏aciƒski GENOCIDIUM ATROX

– genocyd okrutny, okropny, dziki, straszny. Zach´cam moich kolegów zachod-

nich, zajmujàcych si´ problematykà ludobójstwa, do uznania kwalifikowanej for-

my genocydu i wprowadzenia jej do literatury przedmiotu. Kategoria genocidium

atrox pasuje zresztà tak˝e do niektórych wydarzeƒ wspó∏czesnych, jak obecne

ludobójstwo w sudaƒskim Darfurze.

Bli˝ej zainteresowanych omawianà problematykà odsy∏am do moich obszer-

nych hase∏ „Ludobójstwo” oraz „Ludobójstwo porównawcze na Polakach 1939-

-1945/47” w tomie XI „Encyklopedii Bia∏ych Plam”, a tak˝e do tomu XI „Encyklo-

pedii katolickiej”.

dzi. M´˝czyzn zatrzymywano. Cz´Êç upowców rozesz∏a si´ po miasteczku.

Wchodzili do domów, pytajàc, czy mieszkajà tam Polacy czy Ukraiƒcy, m´˝-

czyzn legitymowano i zabierano. Kobiety zamykano w zabudowaniach gospo-

darczych. W polskich domach grabiono mienie ruchome.

Po godzinie ósmej rozstrzelano m´˝czyzn zgromadzonych w pobli˝u ko-

Êcio∏a w Baligrodzie. Pojedyncze osoby zabito na ulicach i na terenie ich w∏a-

snych posesji. Rzekomo zabójstw miano dokonywaç wed∏ug listy sporzàdzo-

nej przez „Prosti∏a”. Jednak nie zachowa∏o si´ Êwiadectwo, ˝e któregoÊ m´˝-

czyzn´ Polaka po wylegitymowaniu puszczono wolno. W tym kontekÊcie kwe-

stia istnienia listy proskrypcyjnej wymaga dalszych badaƒ. Kobiet nie mordo-

wano. Prze˝yli jedynie ci, którym uda∏o si´ uciec, mimo i˝ za nimi strzelano.

Uratowali si´ w ten sposób Franciszek Paszkiewicz i Stanis∏aw Pniak. Stanis∏aw

Pniak zezna∏, ˝e oko∏o godziny ósmej w drzwiach w∏asnego domu zosta∏ wyle-

gitymowany przez trzech umundurowanych i uzbrojonych osobników. Gdy

przeglàdajàcy kenkart´ stwierdzi∏, ˝e jest on Polakiem, strzeli∏ do niego. Pniak

zdà˝y∏ jednak odskoczyç i uciec na strych, gdzie si´ ukry∏ w przygotowanej

wczeÊniej kryjówce. Upowcy go nie znaleêli. Z kryjówki Êwiadek widzia∏ zabój-

stwo Tomasza G∏ogowskiego. Ksiàdz Józef Miezin po porannej Mszy nie wy-

szed∏ ze Êwiàtyni, dzi´ki czemu ocala∏, gdy˝ upowcy nie Êmieli naruszyç Êwi´-

toÊci koÊcio∏a. Wed∏ug innej wersji, zabroni∏ im tego miejscowy greckokatolic-

ki ksiàdz Olenko. Ocala∏ tak˝e adwokat Stanis∏aw Âmietana, którego ukryli

miejscowi Ukraiƒcy. WÊród mieszkaƒców Baligrodu byli równie˝ ranni. Jeden

ze Êwiadków wymienia Miros∏awa Wingrodzkiego, który zosta∏ zraniony w r´k´.

WÊród uczestników napadu miejscowa ludnoÊç rozpozna∏a: Romana –

urz´dnika skarbowego z Sanoka, Stolara – by∏ego policjanta ukraiƒskiego ze

St´˝nicy, Andrzeja Kremiƒskiego – wczeÊniej komendanta policji ukraiƒskiej w

Baligrodzie, i samego W∏odzimierza Szczygielskiego, który przyjecha∏ konno

do miasteczka. Mieszkaƒcy Baligrodu go znali, gdy˝ w 1940 r. przez kilka mie-

Trzy

ludobójstwa

Ciàg dalszy ze s. III

Tylko w tych warunkach mo˝na zrozumieç niedawnà fatalnà wypowiedê prezy-

denta Juszczenki (por. wywiad w „Naszym Dzienniku”, 8-9.12.2007 r.), który –

powo∏ujàc si´ na wnioski dwóch komisji w Kijowie, „historycznej” i „mi´dzyre-

sortowej” – stwierdzi∏, i˝ UPA „nie by∏a organizacjà przest´pczà”. Wykazujàc

niezrozumienie ustaleƒ procesu norymberskiego (na który si´ b∏´dnie powo∏a∏)

i lekko stwierdziwszy, ˝e „na wojnie prawych nie ma”, zadekretowa∏: „z tego po-

wodu temat wzajemnych uraz uwa˝am za zamkni´ty”. Nie mo˝e byç zgody Pol-

ski na takie oceny. Jedynym mo˝e w tej chwili m´˝em sprawiedliwym du˝ego

formatu na Ukrainie jest profesor filozofii Myros∏aw Popowycz z Akademii Kijow-

sko-Mohylaƒskiej w Kijowie. Objawi∏o si´ to m.in. w jego wystàpieniu w dysku-

sji panelowej na Uniwersytecie Wroc∏awskim 27 maja 2003 r. oraz w wywiadzie

dla „Rzeczpospolitej” (22-23.10.2005 r.) zatytu∏owanym „Dla Ukraiƒców to te˝

si´cy by∏ zast´pcà komendanta miejscowego posterunku. Przed odejÊciem

Ukraiƒcy zabrali z miasteczka leki i instrumenty medyczne, niezwykle cenne

dla tworzonych sotni UPA. Zabrano ze sobà miejscowych aptekarzy i lekarzy

Ukraiƒców. Wed∏ug Szczygielskiego, obawiali si´ oni odwetu ze strony Pola-

ków. Pakowanie lekarstw z aptek nadzorowali osobiÊcie „Bur∏aka” i „Prosti∏”.

Leki i sprz´t medyczny zdobyty w Baligrodzie pos∏u˝y∏y nowo utworzonemu

∏emkowskiemu kureniowi, cz´Êç przekazano dowództwu UPA Zachód.

Po napadzie grupa „Bur∏aki” wycofa∏a si´ pospiesznie z miasteczka. Byç

mo˝e przyczynà by∏o pojawienie si´ w pobli˝u w´gierskich ˝o∏nierzy. Odwrót

nastàpi∏ w kierunku wsi St´˝nica. W okolicy Radziejowej kureƒ „Bur∏aki” zaata-

kowa∏ sowieckich partyzantów. Rosjanie odparli atak Ukraiƒców. SzeÊciu ban-

derowców zosta∏o zabitych, reszta si´ rozpierzch∏a. Upowcy z kurenia „Bur∏a-

ki” zebrali si´ ponownie w ˚ernicy Wy˝nej. Tutaj 8 sierpnia przyby∏a równie˝

sotnia pod dowództwem „¸uhowego”, a z nià Wasyl Mizerny „Ren”, który prze-

jà∏ dowództwo nad kureniem. „Bur∏ace” pozostawiono dowództwo sotni.

Nast´pnego dnia po napadzie, 7 sierpnia, ksiàdz Józef Miezin pochowa∏

ofiary mordu na cmentarzu w Baligrodzie. Pogrzeb by∏ zabezpieczony przez

wojska niemieckie, które wesz∏y do miasteczka.

W sumie wed∏ug ksi´gi zgonów USC Baligród w napadzie 6 sierpnia 1944 r.

zgin´∏o 41 osób. Nazwiska i liczb´ ofiar potwierdzajà zeznania Êwiadków ze-

brane w marcu 1947 roku. Natomiast na tablicy pomnika poÊwi´conego ofia-

rom napadu widniejà 42 nazwiska. Dodatkowa osoba to Bronis∏aw Chorz´pa,

który wed∏ug innej wersji mia∏ zginàç 16 lutego 1945 r. w Cisnej. Liczba 42 za-

bitych funkcjonuje w literaturze przedmiotu. W∏odzimierz Szczygielski „Bur∏a-

ka” twierdzi∏, ˝e na liÊcie proskrypcyjnej by∏o oko∏o 40 nazwisk. Tylko Iwan Kry-

wucki „Arkadij”, uczestnik napadu, wàtpi∏ w to, ˝e w Baligrodzie zgin´∏y a˝ 42

osoby. Wed∏ug niego, tylu mieszkaƒców Baligrodu mog∏o zginàç w ca∏ym kon-

flikcie polsko-ukraiƒskim. PoÊród zabitych byli: s´dzia dr Stefan Schlarp, nota-

riusz Józef Tarzyƒski, czterech urz´dników, ziemianin, kupiec, leÊniczy, restau-

rator, student, emeryt. Pozostali to robotnicy, rzemieÊlnicy i rolnicy. PoÊród za-

bitych by∏ tak˝e grekokatolik Roman Wolaƒski, zapewne Ukrainiec lub Rusin.

Nie wiemy, czy zosta∏ on zabity przypadkowo, czy te˝ celowo, dla przyk∏adu,

za spoufalanie si´ z Polakami. Nale˝y zatem domniemywaç, ˝e atak wymierzo-

ny by∏ w polskà inteligencj´ zamieszka∏à w Baligrodzie. Teza Iwana Krywuckie-

go o tym, ˝e rozstrzelanie by∏o karà za czynne wystàpienie danej osoby wspól-

nie z sowieckimi partyzantami przeciw banderowcom w St´˝nicy, wydaje si´

ma∏o prawdopodobna, gdy˝ poÊród ukaranych rzekomo za ten napad Baligro-

dzian byli: s´dzia, ziemianin, trzech urz´dników. Najstarszy spoÊród zamordo-

wanych w Baligrodzie mia∏ 80 lat, a pozosta∏e dziewi´ç osób przekroczy∏o 60.

rok ˝ycia. Jest wi´c ma∏o prawdopodobne, by osoby te wspólnie z sowieckimi

partyzantami atakowa∏y St´˝nic´. Micha∏ Hryçko „Ciapka”, cz∏onek sotni „Bur∏aki”,

który równie˝ musia∏ braç udzia∏ w tych wydarzeniach, w swoich wspomnieniach

pominà∏ napad na St´˝nic´ i Baligród. Wspomnia∏ tylko, ˝e w czasie marszu w

Bieszczady po drodze widzia∏ spalone ukraiƒskie wsie, nie poda∏, przez kogo.

Artur Bro˝yniak

Masowy mord w Baligrodzie

6 sierpnia 1944 r.

W 1943 r. UPA na Wo∏yniu przeprowadzi∏a gigantycznà czystk´ etnicznà, jej

ofiary nale˝y liczyç w dziesiàtkach tysi´cy istnieƒ ludzkich. Rok póêniej krwa-

wy konflikt zap∏onà∏ na terenie Bieszczad. W niedziel´, 6 sierpnia 1944 r., na

ma∏e miasteczko Baligród w Bieszczadach napad∏a Ukraiƒska Armia Powstaƒ-

cza (UPA). Oddzia∏y UPA dokona∏y masowego mordu na polskich mieszkaƒ-

cach. Zamordowanie 41 osób w Baligrodzie by∏o jednà z wi´kszych zbrodni na

polskiej ludnoÊci cywilnej na tym terenie.

Istniejà dwie wersje t∏umaczàce przyczyny mordu. Wed∏ug cz∏onka UPA

Iwana Krywuckiego „Arkadija”, napad na mieszkaƒców Baligrodu by∏ formà re-

presji wobec „polskich bojówkarzy” z tej miejscowoÊci za atak, wspólnie z par-

tyzantami sowieckimi, na St´˝nic´ 4 sierpnia 1944 roku. Rozstrzelano wów-

czas rzekomo 16 aktywnych banderowców i spalono 40 domów. Wed∏ug pra-

cy „Stosunki polsko-ukraiƒskie po wybuchu II wojny Êwiatowej” ks. W∏adys∏a-

wa Pi´towskiego, „4 sierpnia w St´˝nicy pojawi∏a si´ sowiecka partyzantka

Wiaczes∏awa Kwityƒskiego, a poniewa˝ zastrzelono tam jednego z tych party-

zantów, Rosjanie spalili kilkanaÊcie domów i zastrzeli kilku Ukraiƒców”. Kry-

wucki uwa˝a, ˝e liczba ofiar w Baligrodzie zosta∏a zawy˝ona przez Polaków.

Druga z wersji zak∏ada, ˝e napad na St´˝nic´ by∏ tylko pretekstem do mordu

na Polakach w Baligrodzie. Ukraiƒskie podziemie zamierza∏o zmusiç polskich

mieszkaƒców do opuszczenia Bieszczad.

W lecie 1944 r. kierownictwo Organizacji Nacjonalistów Ukraiƒskich (OUN)

na terenie Bieszczad i Pogórza Przemyskiego tworzàcych wówczas okr´g

przemyski podj´∏o decyzj´ o sformowaniu oddzia∏ów UPA. Na miejsce kon-

centracji wybrano Bieszczady. W∏odzimierz Szczygielski, komendant poste-

runku policji ukraiƒskiej wspó∏pracujàcej z Niemcami w Medyce (ko∏o Przemy-

Êla), dosta∏ rozkaz dezercji i razem z za∏ogà posterunku podà˝y∏ w Bieszcza-

dy. Po drodze przy∏àczy∏a si´ do niego spora grupa by∏ych ukraiƒskich poli-

cjantów. 5 sierpnia w ˚ernicy Wy˝nej grupa Szczygielskiego po∏àczy∏a si´ z

dwiema sotniami (kompaniami) UPA. Pierwsza z nich sk∏ada∏a si´ z by∏ych

miejscowych ukraiƒskich policjantów (tzw. siczowników), a dowodzi∏ nià Wasyl

Szyszkanynec „Bir”, komendant policji w Komaƒczy. Drugà, powsta∏à w pobli-

˝u wsi Jamna Górna (ko∏o Ar∏amowa), dowodzi∏ „¸ys”. W sotni tej by∏o równie˝

sporo ukraiƒskich policjantów z powiatu przemyskiego i dobromilskiego. Z lu-

dzi przyby∏ych do ˚ernicy Wy˝nej sformowano kureƒ (batalion). Dowódcà z

nominacji miejscowych w∏adz OUN zosta∏ Szczygielski, który przyjà∏ pseudo-

nim „Bur∏aka”. Kureƒ sk∏ada∏ si´ z trzech sotni, po 70 ludzi ka˝da. Na dowód-

ców sotni wyznaczono: „Bur∏ak´”, „Bira” i „Puhacza” (W∏odzimierza Kaczora).

Wkrótce OUN wyda∏a odezwy nakazujàce Polakom opuszczenie „terenów

ukraiƒskich” pod groêbà Êmierci. Nie by∏y to pogró˝ki bez pokrycia. 30 lipca

1944 r. banderowcy uprowadzili i zamordowali 11 Polaków, mieszkaƒców

Âredniej Wsi. Pod wp∏ywem tych wiadomoÊci cz´Êç Polaków uciek∏a z Baligro-

du do Leska, pozostali szukali porozumienia ze spo∏ecznoÊcià ukraiƒskà. Ad-

ministrator miejscowej parafii ks. Józef Miezin, adwokat dr Stanis∏aw Âmietana

i s´dzia dr Stefan Schlarp udali si´ do przedstawiciela baligrodzkich Ukraiƒ-

ców aptekarza Osiadacza. Obieca∏ on, ˝e miejscowi Ukraiƒcy nie zaatakujà

swoich sàsiadów. Zastrzeg∏ przy tym, ˝e nie mo˝e r´czyç za zbrojne grupy

ukraiƒskiego podziemia, które nap∏yn´∏y na teren Bieszczad z zewnàtrz.

3 sierpnia delegatom polskiej spo∏ecznoÊci z Baligrodu uda∏o si´ nawiàzaç

rozmowy z grupà UPA w St´˝nicy, prawdopodobnie z sotnià „Bira”. Sotenny

„Bir” rzekomo przyjà∏ reprezentantów ˝yczliwie, a nawet r´czy∏ s∏owem hono-

ru, ˝e nie ma wrogich zamiarów wobec Polaków. Delegaci uspokojeni wrócili

do miasteczka, chocia˝ miejscowy lekarz Rusin, dr Kuêmak radzi∏ Polakom, by

nie wierzyli w te zapewnienia i mieli si´ na bacznoÊci. 3 lub 4 sierpnia zosta∏

uprowadzony i zamordowany przez UPA mieszkaniec Baligrodu Jan Szpot. 4

sierpnia 1944 r. Sowieci w odwecie za zabicie partyzanta zastrzelili kilku Ukra-

iƒców – mieszkaƒców St´˝nicy.

5 sierpnia nieznany z imienia i nazwiska, pos∏ugujàcy si´ ps. „Bohdan”, re-

ferent wojskowy wyznaczy∏ „Bur∏ace” zadanie rozstrzelania w Baligrodzie oko-

∏o 40 osób, których nazwiska znajdowa∏y si´ na liÊcie proskrypcyjnej. Sporzà-

dzi∏ jà prowidnyk rejonowy „Prosti∏” („Ihor”). „Bur∏aka” do zaj´cia Baligrodu

wyznaczy∏ dwie sotnie: „Bira” i „Puhacza”, natomiast jego sotnia mia∏a ubez-

pieczaç napad od strony wsi St´˝nica.

W niedziel´, 6 sierpnia, przed Êwitem banderowcy z kilku stron weszli do

miasteczka. Umundurowani byli w uniformy niemieckie i policji ukraiƒskiej, co

zmyli∏o mieszkaƒców, którzy nie spodziewali si´ niebezpieczeƒstwa. Upowcy

otoczyli koÊció∏ i po pierwszej porannej Mszy legitymowali wychodzàcych lu-

Ciàg dalszy na s. VI

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: