kurs_q_3.doc

LEKCJA TRZECIA

Liczba podwójna. Zmienność rdzeni.

LICZBA PODWÓJNA

W poprzedniej lekcji zajęliśmy się dwoma formami mnogimi - tajemniczą "liczbą mnogą cząstkową" z -li i "normalną" liczbą mnogą z -r albo -i (zależnym od formy wyrazu). Jak wiele "prawdziwych" języków, quenya posiada również liczbę podwójną, która nie ma swojego odpowiednika we współczesnym polskim. Liczba podwójna odnosi się do dwóch rzeczy, pary rzeczy. Formę podwójną tworzy się za pomocą końcówek -u albo -t.

Tolkien wyobrażał sobie, że w fikcyjnej chronologii te dwie końcówki miały początkowo trochę inne znaczenia, zatem nie były całkiem wymienne. Informacje na ten temat podaje przypis w Listach, s. 644. Końcówka -u (z praelfickiego -û) używana była początkowo w przypadku naturalnych par dwóch rzeczy czy osób będących logiczną parą. Na przykład zgodnie z VT39, s. 9, 11 słowo pé "warga" ma formę podwójną peu "wargi", co oznacza parę warg jednej osoby (a nie, przykładowo, górną wargę jednej osoby i dolną drugiej ,co byłoby po prostu "dwoma wargami", a nie naturalną parą). Rzeczownik veru znaczący "żonata para" jest formą podwójną. Wygląda na to, że w tym przypadku nie istnieje odpowiadający jej rzeczownik pojedynczy "małżonek" (natomiast mamy słowa verno "mąż" i vessë "żona" wywodzące się z tego samego rdzenia, patrz. LS, s. 352). Rzeczownik alda "drzewo" występuje w liczbie podwójnej w odniesieniu nie do jakiejkolwiek pary drzew, ale do Dwóch Drzew Valinoru: Aldu.

Należy zauważyć, że gdy końcówka -u dodawana jest do rzeczownika kończącego się na samogłoskę, samogłoska ta jest zastępowana - dlatego forma podwójna alda brzmi aldu a nie **aldau - chociaż słowa zacytowane w PM, s. 138 przedstawiające zarys Dodatków do WP sugerują, że Tolkien rozważał przez jakiś czas właśnie tę drugą formę. W jeszcze starszym źródle występuje Aldaru, najwyraźniej utworzone przez dodanie podwójnej końcówki -u do normalnej liczby mnogiej aldar "drzewa", lecz ten dawny eksperyment był najprawdopodobniej nieaktualny w czasie pisania WP. W formie podwójnej peu końcowa samogłoska z pé "warga" nie zostaje zastąpiona przez końcówkę -u. Quenejskie pé pochodzi jednak od praelfickiego peñe, natomiast forma podwójna peu od peñû (VT39, s. 9) - tak więc e z peu nie było z początku końcowe.

Jeśli chodzi o drugą końcówkę podwójną, -t, według Listów, s. 644 odpowiada ona dawniejszej cząstce ata. Miała ona, jak napisał Tolkien, "charakter czysto liczebnikowy" i jest rzeczywiście powiązana z liczebnikiem "dwa" atta. Pisząc "czysto liczebnikowy" Tolkien miał najpewniej na myśli to, że końcówka podwójna -t mogła oznaczać dwie rzeczy powiązane ze sobą jedynie przypadkowo. Na przykład ciryat, forma podwójna cirya "statek" mogło odnosić się do jakichkolwiek dwóch statków, mogło być używane jako skrót formy atta ciryar "dwa statki". Tolkien zapisał jednak, że  "w późniejszej q[uenyi]" formy podwójne "występowały zwykle tylko w odniesieniu do naturalnych par". Co dokładnie miał na myśli pisząc "późniejsza" nie da się określić. Może to odnosić się do quenyi jako do rytualnego języka Śródziemia w odróżnieniu od macierzystego języka Elfów z Valinoru. W każdym razie quenya z Trzeciej Ery, którą zajmujemy się w tym kursie, niewątpliwie zalicza się do quenyi "późniejszej", tak więc powinniśmy trzymać się reguły, że wszystkie formy podwójne mają odnosić się do naturalnej lub logicznej pary, a nie do dwóch przypadkowych przedmiotów. Innymi słowy końcówka -t ma takie samo "znaczenie" jak końcówka -u. Liczba podwójna ciryat "2 statki" (zaskakująco pisana "ciriat" w Listach, s. 644, być może jest to pomyłka) nie odnosiłaby się w późniejszej quenyi do jakichkolwiek dwóch statków, lecz tylko do takich tworzących jakąś parę - na przykład statków siostrzanych. Jeśli chcemy określić dwa statki, które nie tworzą logicznej czy naturalnej pary, dwa jakiekolwiek statki widziane razem, nie użyjemy formy podwójnej, lecz zwyczajnego liczebnika atta "dwa" - atta ciryar.

Jako że końcówki -t i -u mają takie samo znacznie, potrzebna jest jakaś zasada określająca, której z nich używać. Zależy to najwyraźniej od formy samego słowa (tak jak według formy decyduje się, czy końcówka liczby mnogiej ma brzmieć -i czy -r). W Listach, s. 644 Tolkien napisał, że "o wyborze między <<t>> i <<u>> decydowała eufonia", tj. dobre brzmienie - jako przykład podano, że końcówka -u jest preferowana, jeśli słowo mające ją otrzymać zawiera już t albo podobne do niego d. Dlatego liczba podwójna alda brzmi aldu a nie **aldat. Wygląda na to, że w późniejszej quenyi -t jest pierwszym wyborem, lecz jeśli rzeczownik zawiera już t albo d, wybiera się zamiast niego -u (pamiętając, że końcówka ta zastępuje końcowe samogłoski). Formy podwójne wymienione w Liście do Plotza, ciryat "para statków" i lasset "para liści" (utworzone od cirya "statek" i lassë "liść") potwierdzają, że słowa nie zawierające t ani d przyjmują końcówkę podwójną -t. Być może końcówka -u byłaby również preferowana w przypadku rzeczowników kończących się na spółgłoskę, gdyż -t nie mogłoby być dodane bezpośrednio do takiego wyrazu bez utworzenia niedozwolonej przez quenejską fonologię zbitki spółgłosek; niestety brak nam tu przykładów. (Jeśli końcówka -t miałby tu być użyta, należałoby dodać przed nią samogłoskę, tworząc dłuższą końcówkę - prawdopodobnie -et. Będę unikał tego małego problemu w poniższych ćwiczeniach, gdyż nikt tak na prawdę nie zna na niego rozwiązania.)

Wiadomo natomiast, że w quenyi występuje parę starych form podwójnych które nie zachowują się według zasady, że normalna końcówka to -t, zastępowana przez -u tylko wtedy, gdy w słowie do którego jest dodawana znajduje się t lub d. Przykładami tego są veru "żonata para" i peu "usta, para warg". Nie ma w nich t ani d, mimo to końcówka brzmi -u a nie -t. Prawdopodobnie są to "skamieniałe" formy reprezentujące starszy system, w którym jedynie -u oznaczało naturalną parę. Przykład peu "para warg" sugeruje, że końcówka -u jest używana w przypadku występujących parami części ciała, jak oczy, ręce, nogi. (-t może zostać jednak użyte, gdy inne końcówki pojawią się przed końcówką formy podwójnej; wrócimy do tego zagadnienia później w tej lekcji.) Słowo oznaczające "rękę" brzmi ranco; forma podwójna oznaczająca parę rąk nie jest potwierdzona, lecz możemy zgadywać, że brzmiałaby ona rancu. Złożenie hendumaica "bystrooki" wspomniane w WJ, s. 337 zawiera formę podwójną hendu "para oczu". Znane jest quenejskie słowo na "oko", hen, albo hend- przed końcówką (Etymologie wspominają jedynie zwykłą liczbę mnogą hendi "oczy", LR, s. 364). W przypadku tego słowa końcówka podwójna i tak brzmiałaby -u a nie -t, gdyż w hend- występuje d. Forma podwójna słowa "stopa" tál brzmi prawdopodobnie talu (jeśli chodzi o skrócenie samogłoski patrz niżej).

ZMIENNOŚĆ RDZENI

Temu tematowi poświęcimy kilka paragrafów, gdyż nawet na tym wczesnym etapie nauki nie można go całkiem pominąć. Zagłębię się tutaj w dość szczegółowe informacje, ale uczniowie nie powinni obawiać się, gdyż znajomość wszystkich słów i przykładów podanych niżej nie jest konieczna. Należy jedynie zorientować się na czym polega zmienność rdzeni.

Niekiedy wyraz quenejski zmienia się nieznacznie, kiedy doda się do niego końcówki. Dwa takie słowa zostały wspomniane wyżej. Jeśli do wyrazu tál "stopa" dodamy końcówkę, na przykład mnogą -i lub podwójną -u, długa samogłoska á skraca się do a. Tak więc forma mnoga "stopy" brzmi tali a nie **táli, natomiast forma podwójna "para stóp" to talu, nie natomiast **tálu. W tym przypadku o słowie tál "stopa" można powiedzieć, że ma ono rdzeń tal-. Podobnie wyraz hen "oko" ma rdzeń hend-, gdyż jego forma mnoga to hendi a nie **heni. Forma "rdzenia" nie występuje samodzielnie, jest to forma do której dodaje się końcówki. Przy prezentowaniu wyrazu będę przedstawiał taką zmienność rdzenia przez podanie najpierw formy samodzielnej, a potem w nawiasie "formy rdzenia" z myślnikiem w miejscu, gdzie dodaje się końcówkę, np. tál (tal-) "stopa", hen (hend-) "oko".

W przypadku tál / tal- zmienność ta występuje prawdopodobnie w związku z faktem, że samogłoski często wydłużane są w wyrazach jednosylabowych, natomiast kiedy słowo otrzymuje końcówkę ma ono więcej niż jedną sylabę, tak więc wydłużenie nie następuje (inny przykład to wyraz nér "mężczyzna", w liczbie mnogiej neri "mężczyźni", MR, s. 213 / LR, s. 354). Początkowo samogłoska ta była krótka we wszystkich formach. W większości przypadków rdzeń pokazuje, jak dane słowo wyglądało we wcześniejszej fazie ewolucji językowej wymyślonej tak szczegółowo przez Tolkiena. Hen "oko" w swoim rdzeniu hend- odzwierciedla pierwotną "podstawę" KHEN-D-E, z której się wywodzi (LR, s. 364). W quenyi -nd nie może występować na końcu wyrazów, zostało więc uproszczone do -n gdy słowo to występuje samodzielnie (tak więc hen w pewien sposób stanowi niemożliwą "pełną" formę hend), lecz przed innym elementem -nd- przestaje być końcowe i może się pojawić. Bardzo często zmienność rdzenia dotyczy właśnie zbitek lub dźwięków, które nie mają prawa znaleźć się na końcu słowa, lecz mogą wystąpić gdzie indziej. Por. słowo takie jak talan "podłoga". Jego liczba mnoga to nie **talani, jak moglibyśmy się spodziewać, ale talami. Rdzeń to talam-, ponieważ tak wygląda praelficka forma źródłowa: TALAM (LR, s. 390).W czasie gdy quenya ewoluowała z języka praelfickiego, pojawiały się zasady mówiące, że tylko niektóre spółgłoski dozwolone są na końcu wyrazów. M do nich nie należało. Najbliższa "dozwolona" spółgłoska to n, zatem wyraz talam został zmieniony w talan - ale w formie mnogiej talami (tak jak w innych formach z końcówkami dodanymi do słowa) m nie było końcowe i nie zostało zamienione. Podobny przypadek to słowo filit "ptaszek", którego rdzeń brzmi filic- (np. lm filici "ptaszki"). Forma źródłowa to PHILIK (LR, s. 381), ale quenya nie dozwala -k na końcu wyrazu, zatem w tej pozycji zmieniło się ono w -t. W innych pozycjach pozostało k (tutaj zapisywane c).

W niektórych przypadkach forma "samodzielna" jest uproszczoną lub skróconą formą słowa, podczas gdy rdzeń odzwierciedla formę pełniejszą. Na przykład Tolkien wymyślił, że słowo merendë "uczta, uroczystość" było często skracane do meren, natomiast rdzeń pozostał w postaci merend- (LR, s. 372). Dlatego liczba mnoga meren brzmi merendi, a nie **mereni. Słowo nissë "kobieta" skracane jest gdy występuje samodzielnie do nis (albo nís z wydłużoną samogłoską), ale podwójne S zachowane jest przed końcówkami - stąd forma mnoga nissi (LR, s. 377, MR, s. 213). Podobnym przykładem jest Silmarillë, nazwa jednego z legendarnych klejnotów stworzonych przez Fëanora - jest ona zazwyczaj skracana do Silmaril, lecz przed końcówkami pozostaje pełna forma z dwoma L (Silmarill-), dlatego liczba mnoga ...