Wyrozumski Jerzy - Dzieje Polski piastowskiej.pdf - Wyrozumski Jerzy - ssaaggaa

Dzieje Polski piastowskiej

(VIII wiek -1370)

Jerzy Wyrozumski

śWIAT KSIĄśKI

Grupa Wydawnicza

Berteismann Media

KOLEGIUM

REDAKCYJNE

KOREKTA

PROJEKT GRAFICZ-

NY KSIĄśKI

PROJEKT OKŁADKI

GRAFIKA

WYBÓR

ILUSTRACJI

ZDJęCIA

PRZYGOTOWANIE

KAPSUŁ

i WYKRESÓW

TŁUMACZENIA

TEKSTÓW

PRZYGOTOWANIE

TABLIC GENEALO-

GICZNYCH

MAPY

Ludwik Czopek - dyrektor naczelny,

Jan Pieszczachowicz - redaktor naczelny,

Piotr Turkot - koordynator projektu,

Przemysław Gryc - redaktor odpowiedzialny,

Ałła Sarachanowa - redaktor,

Andrzej Najder, Jacek Słowiński - redakcja techniczna

Krystyna Dębska-Soja, Lucyna Nowak

Piotr Turkot

Cecylia Staniszewska, Ewa Łukasik

Rafał Gadowski, Andrzej Kowalczyk, Andrzej Najder, Tomasz

Salwierz

Przemysław Gryc, Andrzej Najder, Piotr Turkot, Jacek Słowiń-

ski, Jerzy Wyrozumski

Archiwum FOGRY, Biblioteka Krakowskiej Kapituły Katedral-

nej na Wawelu, Biblioteka Narodowa w Warszawie, Muzeum

Zamku Królewskiego na Wawelu, Muzeum Archeologiczne

w Krakowie (Wystawa - Kraków przed 1000 lat), Fundacja XX

Czartoryskich przy Muzeum Narodowym w Krakowie, Muzeum

Narodowe we Wrocławiu, Opactwo Benedyktynów w Tyńcu,

Przemysław Gryc, Michał Grychowski, Michał Leszczyński,

Stanisław Michta, Grzegorz Morek, Andrzej Najder, Jerzy Naj-

der, Andrzej Rygielski, Piotr Turkot, Paweł Zechenter, Wojciech

Słowakiewicz, Maciej Zybała

Przemysław Gryc, Piotr SłuŜyński (z wyjątkiem kapsuł opra-

cowanych przez Autora - str. 132, 143, 167)

nie podpisane tłumaczania tekstów źródłowych zostały opra-

cowane przez Autora

Rafał Gadowski, Piotr SłuŜyński

Rafał Gadowski, Jacek Kozak (mapy satelitarne na podstawie

Global Digital Elevation Model, "U.S. Geological Survcy",

EROS Data Centre, 1993), Andrzej Najder, Jacek Orzechow-

ski, Tomasz Salwierz, Jacek Słowiński

ISBN 83-85719-35-0 komplet

ISBN 83-85719-38-5 T. 2.

ISBN 83-7311-074-7

OFICYNA WYDAWNICZA

KRAKÓW, ul. Marszałka Jó/efa Piłsudskiego 19

Cl Grupa Wydawnicza Bertelsmann Media

~^^~ Warszawa, ul. Rosoła 10

Spis treści

I. Wstęp 9

Kształt terytorialny państwa

Warsztat badawczy 18

Charakterystyka źródeł 18

Krytyka źródeł 36

II. U schyłku epoki plemiennej (od połowy VIII do połowy X wieku) 47

Formy Ŝycia zbiorowego 49

Postęp cywilizacyjny a przemiany polityczne 52

świat wierzeń pogańskich i jego wpływ na Ŝycie zbiorowe 54

Trudności w odtworzeniu mapy plemiennej Polski

Państwo Wiślan66

Państwo Polan 68

III. Piastowskie państwo prawa ksiąŜęcego (od połowy X wieku

do 1202) 71

Poglądy historiografii na powstanie państwa polskiego 73

Początki chrystianizacji Polski 76

Formowanie się terytorium państwowego Polski 79

Państwo Mieszka l a cesarstwo 84

W początkach monarchii Bolesława I Chrobrego 86

Zjazd gnieźnieński roku 1000 88

Wojny Bolesława I Chrobrego z Niemcami 92

Organizacja wewnętrzna Polski Chrobrego 97

Koronacja królewska Bolesława I Chrobrego 99

Ekspansja kultury zachodnioeuropejskiej w Polsce 100

Kryzys społeczny i polityczny monarchii pierwszych Piastów 103

Odbudowa państwowości i organizacji kościelnej 107

Między cesarstwem a papiestwem 114

Restytucja i załamanie się królestwa za Bolesława II Szczodrego 119

Osłabienie władzy monarszej Władysława I Hermana

122

Rozbicie polityczne Polski w latach 1102-1107 125

Obrona państwa przed zagroŜeniem zewnętrznym

128

Podbój i ponowna chrystianizacja Pomorza 130

Próba likwidacji polskiej prowincji kościelnej 133

Ustawa sukcesyjna Bolesława III Krzywoustego 136

ZagroŜony seniorat. Wygnanie Władysława 142

Juniorzy pod naciskiem papiestwa i cesarstwa 144

Postępujące rozbicie polityczne Polski 147

Losy Pomorza Zachodniego 150

Zmierzch senioratu. Ocalony pryncypat 152

Kazimierz II Sprawiedliwy wobec zagranicy

156

Kryzys pryncypatu (1194-1202) 159

Bilans cywilizacyjnego rozwoju 160

Dorobek w sferze kultury duchowej 167

IV. Polityczna dezintegracja i społeczna przebudowa (1202-1300)

175

Piastowskie państwa dzielnicowe na początku XIII wieku 177

Wielka własność ziemska w walce o immunitet 182

Leszek Biały i jego polityka ruska 187

Walka o ,, wolność Kościoła " i wojna domowa w Wielkopolsce 191

Przebudowa gospodarcza śląska pod panowaniem Henryka I

Brodatego. Nowe formy osadnictwa 194

Początki miast organizowanych na prawie niemieckim 197

Mazowsze pod panowaniem Konrada I mazowieckiego 203

Emancypacja polityczna Pomorza Gdańskiego 206

Misja pruska i sprowadzenie do Polski braci Zakonu Szpitala Naj-

świętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie 207

Przemiany ustrojowe 212

Monarch ia Henryków śląskich (1228-1241) 216

Najazd tatarski w 1241 roku i jego polityczne skutki

221

Małopolska pod panowaniem Bolesława V

Wstydliwego (1243-1279) 225

Wielkopolska pod rządami synów Władysława Odonica 233

Postępujące rozbicie polityczne śląska 238

Rozbicie polityczne dzielnicy kujawsko-lęczycko-sieradzkiej

243

Mazowsze pod rządami Siemowita I i jego synów247

Sprawa sukcesji tronu krakowskiego po śmierci

Leszka Czarnego 250

Wacław II czeski władcą Małopolski 253

Ku zjednoczeniu Polski. Koronacja Przemyśla II 258

Postępy w dziedzinie cywilizacji i kultury w XIII wieku

264

V. Odbudowa Królestwa Polskiego (1300-1370)

273

Postępy w budowie społeczeństwa stanowego 275

Królewskie rządy Wacława II w Polsce (1300-1305) i zabójstwo

Wacława III (1306) 280

Powrót z wygnania Władysława I Łokietka i jego walka

o zjednoczenie Polski 287

Miasta jako siła polityczna na początku XIV wieku

291

Zajęcie Pomorza Gdańskiego przez KrzyŜaków 295

Koronacja Władysława I Łokietka 297

Sojusze polityczne Władysława I Łokietka 302

Wzrost zagroŜenia krzyŜacko-brandenburskiego i luksemburskiego

307

Sukcesja Kazimierza III Wielkiego

314

Między Andegawenami, Luksemburgami, Wittelsbachami

i państwem zakonnym 317

Włączenie do Polski Rusi halicko-włodzimierskiej 322

Miejsce śląska, Mazowsza i Pomorza Zachodniego w polityce

Kazimierza III Wielkiego 328

Program chrystianizacji Litwy 333

Planowy rozwój osadnictwa 335

Rozwój górnictwa i ordynacja o krakowskich Ŝupach solnych

z 1368 roku 339

Skarb pienięŜny i polityka monetarna

341

Polityka handlowa 344

Kodyfikacja prawa 347

Ku stanowej budowie państwa: Korona Królestwa Polskiego

352

ZałoŜenie uniwersytetu w Krakowie na tle rozwoju

kulturalnego Polski 355

Integracja państwa: od instytucji dzielnicowych do centralnych 365

Wzrost znaczenia Polski w stosunkach międzynarodowych

369

Plany i dokonania rewindykacyjne u schyłku panowania

Kazimierza III Wielkiego 373

Sprawa następstwa tronu po śmierci Kazimierza III Wielkiego

375

Zakończenie 380

Zestawienie wybranych źródel oraz literatury 383

Indeks 387

Wstęp

schyłek epoki

plemiennej

r onadpięć stuleci dziejów Polski, które zawierają się w niniejszym tomie, to przy-

najmniej cztery wyraźnie się wyróŜniające okresy - o róŜnym czasie trwania, róŜnych

cechach wewnętrznych i zewnętrznych, róŜnym natęŜeniu sił twórczych w procesie

budowy naszej wspólnoty polityczno-kulturalnej, czyli państwa, a z czasem narodu.

Poszczególne okresy są teŜ bardzo nierównomiernie oświetlone przez źródła

historyczne, co sprawia, iŜ będą opracowane w sposób nierównomierny i niepro-

porcjonalny do wagi dokonujących się w nich wydarzeń. Ujawnia się tu zaleŜność

historyka od źródeł informacji, jakimi moŜe dysponować. Jest to podstawowy problem

badawczy, z którego takŜe Czytelnik musi zdawać sobie sprawę. Nie jest to wszakŜe

zaleŜność prosta. Tam bowiem, gdzie brak źródeł pisanych, historyk musi się uciekać

do innych świadków przeszłości. Są nimi np.: odkrywane przez archeologów ślady

dawnych kultur, szczątki materialne bytowania naszych przodków, nazwy miejscowe

i inne, archaiczne elementy zachowane w języku, tradycja o czasach wczesnych

przechowana w przekazach późniejszych. Pomocne są takŜe analogie do innych ludów

i kultur czy ogólna wiedza socjologiczna i etnologiczna. Stąd powstaje niejednolitość

opracowania nie tylko pod względem objętościowym, ale takŜe pod względem

charakteru i rodzaju informacji, a więc i jakościowym. Im bliŜej czasów nowszych,

tym więcej opisu wydarzeń, im dalej wstecz, tym bardziej mamy do czynienia z obra-

zem ogólnym, opisem trendów rozwojowych i procesów. Im wcześniejszy okres, tym

mniej mamy pewności co do efektów poznawczych osiągniętych przez historyka.

Wiedzę pewną zastępuje siłą rzeczy domysł lub na poszlakach budowana hipoteza.

Najwcześniejszy okresobjęty niniejszym tomem dałoby się określić jako schyłek

epoki plemiennej. Są to mniej więcej dwa stulecia - od połowy VIII do połowy

X wieku. JeŜeli plemiona uwaŜać za wspólnoty osadnicze o pewnych cechach

politycznych, za nietrwałe organizmy państwowe, mające swoich wodzów, starszyznę

współdecydującą o wspólnych losach i zadaniach oraz jakieś ukorzenienie w zbiorowej

Dzieje Polski piastowskiej -----

SCHYŁEK EPOKI PLEMIENNEJ PIASTOWSKIE PAńSTWO PRAWA KSIĄśęCEGO

750

950 1202

,", f

pff

fcv?;I; k

państwo prawa

ksiąŜęcego

Ryć. 1. Chronologia i podział epoki.

tradycji, której waŜnym elementem była pamięć o przodkach, to stulecia będące

przedmiotem naszej uwagi trzeba by uznać za okres funkcjonowania plemion i związ-

ków plemiennych, za fazę jednoczenia się małych organizmów w większe jednostki

polityczne. Zwykliśmy je nazywać związkami plemiennymi. Z czasów oświetlonych

juŜ nieźle przez źródła pisane znamy takie związki plemion z terenu Słowiańszczyzny

nadłabskiej, a mianowicie Wieletów i Obodrzyców. Na obszarze, na którym powstało

państwo polskie, mamy poświadczone z duŜym prawdopodobieństwem dwa takie

związki, które początkami sięgać musiały połowy IX wieku. Były to: państwo Wiślan

i państwo Polan. Nie obejmowały one całego terytorium znajdującego się w polu

naszej obserwacji, stąd uprawniony jest domysł, Ŝe równolegle istnieć mogły inne

jeszcze związki o podobnym charakterze, a takie nazwy, jak Mazowsze, Kujawy,

Pomorze, Lędzice (lub Lędzianie), rozciągające się w sposób pewny lub domniemany

na większe obszary, zdają się za tym przemawiać.

Okres drugi otwiera panowanie Mieszka I. Przyjmujemy, Ŝe rozpoczęło się ono

w połowie X wieku. Daty dokładnej nie znamy. Zamyka go ostateczne załamanie się

jedności politycznej państwa piastowskiego, znajdujące przejaw w zaniku władzy

wielkoksiąŜęcej, a takŜe racjonalnych aspiracji j ej-utrzymania. Osiągnięcia tego okresu

maj ą znaczeni e fundamentalne dla dziej ó w narodu polskiego. Uformowało się bowiem

wówczas terytorium państwowe Polski, powstała polska prowincja kościelna, która

dokładnie nałoŜyła się na nie i była jednym z najwaŜniejszych elementów więzi

wewnętrznej państwa piastowskiego, pozyskano koronę królewską, która - choć nie

była zdobyczą trwałą - legła przecieŜ u podstaw naszej tradycji państwowej i naro-

dowej, wreszcie stworzono podstawy gospodarczo-ustrojowe państwa, w tym system

skarbowy, który zapewnił funkcjonowanie agend monarszych. Ten długi okres nie

jest wewnętrznie jednolity. Rozpada się na monarchię pierwszych Piastów, która

faktycznie tworzyła terytorialne i organizacyjne zręby Polski i która załamała się

w latach 30. XI wieku, oraz na monarchię odnowioną, której przyszło juŜ raczej tylko

bronić i utrwalać tamte zdobycze, przezwycięŜając trudności wewnętrzne i zewnętrzne.

W osobny okres wyodrębnia się stulecie XIII. Przyjmowana często ścisła chro-

nologicznie początkowa cezura to rok 1202 - data śmierci Mieszka III Starego, koryfeu-

sza senioratu i tym samym jedności politycznej Polski, bowiem o seniorat opierała się

--__ wstęp

POLITYCZNA DEZINTEGRACJA l SPOŁECZNA PRZEBUDOWA ODBUDOWA

KRÓLESTWA POLSKIEGO

1300

polityczna

dezintegracja

i spoteczno-

-gospodarcza

przebudowa

władza wielkoksiąŜęca. Sam jednak Mieszko juŜ około 1197 roku z senioratu na przy-

szłość rezygnował, skoro przyrzekł uczynić swoim następcą Leszka Białego, syna

Kazimierza II Sprawiedliwego, który tron wielkoksiąŜęcy osiągnął w drodze uzurpacji.

ścisła więc cezura nie jest tu całkowicie zasadna i bezpieczniej jest przyjąć jako dolną

granicę okresu przełom XII i XIII wieku. Podobnie jest z cezurą końcową. Najbardziej

przejrzystą wydaje się rok 1300 - data koronacji Wacława II na króla Polski, oznaczająca

czy moŜe tylko symbolizująca przezwycięŜenie rozbicia dzielnicowego. Ale jeŜeli

chodzi o symbol i zwycięstwo pewnej idei, to równie dobrze moŜna przyjąć rok 1295,

czyli datę koronacji królewskiej Przemysła II wielkopolskiego. Jego królestwo było

wprawdzie efemerydą, ale królestwo Wacława II czeskiego teŜ nie moŜe uchodzić

za trwałe. Dopiero więc koronacja księcia kujawskiego Władysława I Łokietka

(1320) zdaje się wyznaczać początek nowego okresu. Tak czy owak, najbezpieczniej

jest i w tym wypadku przyjąć jako cezurę górną okresu przełom XIII i XIV wieku,

tym bardziej,Ŝe w strukturze wewnętrznej ówczesnej Polski ścisłe daty nie miały

większego znaczenia.

Wiek XIII jest przede wszystkim okresem wielkiej przebudowy niemal we

wszystkich dziedzinach Ŝycia zbiorowego Polaków. Dość jałowy w dziedzinie polityki,

bowiem ujawniła się w nim zatrata horyzontów politycznych u dzielnicowych ksiąŜąt,

a wzajemne ich waśnie i konflikty wyczerpywały zasoby materialne kraju, jego siły

fizyczne i duchowe, ale równocześnie dokonywała się -jak gdyby na przekór tamtym

przejawom słabości - transformacja struktur gospodarczych i społecznych, znajdująca

odbicie w ewidentnym postępie na polu kultury i ideologii. Transformacji sprzyjało

względne bezpieczeństwo zewnętrzne. Być moŜe zresztą zagroŜenie z zewnątrz przys-

pieszyłoby proces zjednoczeniowy czy choćby tylko konsolidację sił wewnętrznych.

Kulminacja walki o immunitet, nowe formy osadnictwa opierające się na dzierŜawie

i świadczeniach, w których znaczną rolę odgrywał pieniądz, tworzenie gmin miejskich

na prawie niemieckim, załamywanie się struktur społecznych wynikających z wszech-

obecnego prawa ksiąŜęcego - to najwaŜniejsze przejawy trendu rozwojowego tego

waŜnego, wbrew pozorom, w dziejach Polski okresu.

Kolejny i ostatni okres omawiany w niniejszym tomie da się określić hasłowo

jako "odbudowa Królestwa Polskiego". Oznacza to, Ŝe początek okresu łączy się

Dzieje Polski piastowskiej

odbudowa

Królestwa

Polskiego

z przywróceniem koronacji królewskich, czyli stworzeniem łatwo czytelnej i obudo-

wanej odpowiednią symboliką hierarchii władzy, z wykreowaniem suwerena, w myśl

przyjętej wówczas zasady, Ŝe "król jest cesarzem w swoim królestwie" ("rex imperator

Wyrozumski Jerzy - Dzieje Polski piastowskiej.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: