Ziółkowski Mariusz S. - Antropologia religii tom 1 - Część 02.pdf - Ziolkowski Mariusz S - ssaaggaa

Arkadiusz So³tysiak

Sumeryjska ordynacja podatkowa

Sumerowie znani s¹ jako twórcy pierwszej cywilizacji na tere-

nach Mezopotamii. Ju¿ piêæ tysiêcy lat temu zamieszkiwali oni wiel-

kie miasta i uprawiali ziemiê na polach sztucznie nawadnianych przez

skomplikowane systemy kana³ów. Znali równie¿ pismo - z pocz¹tku

piktograficzne, póniej ideograficzne - które ju¿ od samego pocz¹t-

ku by³o przeznaczone przede wszystkim do zaspokajania potrzeb ad-

ministracyjnych: prowadzenia ksiêgowoci, obliczania dniówek, spo-

rz¹dzania list p³ac i wystawiania faktur. Sumerowie byli bowiem

równie¿ twórcami biurokracji i rozbudowanej administracji zarz¹-

dzaj¹cej scentralizowanym teokratycznym pañstwem, które powsta-

³o na skutek adaptacji do okrelonych warunków rodowiskowych.

Po³udniowa Mezopotamia, obszar zamieszkiwany przez Sume-

rów przynajmniej od drugiej po³owy IV tysi¹clecia p.n.e., le¿y w strefie

podzwrotnikowej i gdyby nie obecnoæ dwóch wielkich rzek, by³by

zupe³n¹ pustyni¹. Rolnictwo deszczowe jest tam zupe³nie niemo¿li-

we i jedynie odpowiednio rozleg³a sieæ kana³ów pozwala na osiedlenie

siê wiêkszych grup rolników. Przeznaczenie kana³ów jest dwojakie:

po pierwsze musz¹ one doprowadzaæ wodê do pól, po drugie za

odprowadzaæ jej nadmiar i zapobiegaæ w ten sposób tworzeniu siê

mokrade³ i zbyt szybkiemu zasoleniu gleby w obszarach bezodp³y-

wowych. Utrzymanie sieci kana³ów w nale¿ytym stanie wymaga jed-

nak ci¹g³ego ich oczyszczania i pog³êbiania, gdy¿ wody Eufratu i

Tygrysu nios¹ ze sob¹ wielkie iloci mu³u. Oznacza to, ¿e na tere-

nach po³udniowej Mezopotamii mog³y osiedlaæ siê tylko te grupy

rolników, które dysponowa³y ideologi¹ zapewniaj¹c¹ odpowiedni¹

wewnêtrzn¹ spójnoæ i sankcjonuj¹c¹ podzia³ zadañ oraz wydzie-

lenie jednostki lub w¹skiej elity koordynuj¹cej prace. Trzeba tu jed-

nak podkreliæ, ¿e w przeciwieñstwie do Egiptu, poszczególne spo-

³ecznoci mog³y funkcjonowaæ niezale¿nie od siebie, gdy¿ kana³o-

wy system nawadniania nie wymaga wspó³pracy miêdzygrupowej,

a wrêcz przeciwnie: mo¿e on byæ przyczyn¹ konfliktów, kiedy dwie

niezale¿ne sieci kana³ów w wyniku rozbudowy zaczynaj¹ na siebie

nachodziæ.

Tak wiêc Sumerowie mogli siê osiedliæ w dolnej czêci doliny

Eufratu i Tygrysu wy³¹cznie dziêki ideologii umo¿liwiaj¹cej powstanie

scentralizowanych i autonomicznych pañstw o terytoriach ograni-

czonych do lokalnych sieci kana³ów. Pañstwa takie znane s¹ ju¿ od

pocz¹tków III tysi¹clecia p.n.e., a wiele wskazuje na to, ¿e przynaj-

mniej niektóre z nich mog³y istnieæ ju¿ w IV tysi¹cleciu, w czasach

przedpotopowych. Znajdowa³ siê w nich zawsze jeden wielki oro-

dek miejski ze wi¹tyni¹ boga-w³adcy i zwi¹zanym z nim central-

nym orodkiem administracyjnym, kilka pomniejszych miast, naj-

czêciej ze wi¹tyniami lub kaplicami cz³onków rodziny lub wity

boga-w³adcy i lokalnymi orodkami administracyjnymi, a tak¿e liczne

wsie i folwarki. Struktura taka posiada³a sankcjê religijn¹ i by³a

przejmowana w³aciwie przez wszystkie nowe plemiona osiedlaj¹ce

siê w po³udniowej Mezopotamii w czasach, kiedy Sumerowie jako

grupa ludnociowa ju¿ nie istnieli.

Na podstawie zachowanych róde³ epigraficznych i ikonograficz-

nych mo¿na pokusiæ siê o zrekonstruowanie ideologii sumeryjskiego

pañstwa teokratycznego, ze szczególnym uwzglêdnieniem wzajem-

nych relacji bogów i ludzi, które maj¹ przecie¿ bezporedni wp³yw

na strukturê spo³eczn¹. Relacje te mo¿na zawrzeæ w dwóch pyta-

niach: do czego ludzie s¹ potrzebni bogom i czego w zwi¹zku z tym

bogowie od nich oczekuj¹ oraz czego ludzie mog¹ oczekiwaæ w za-

mian od bogów. Ogólnie mo¿na stwierdziæ, ¿e w pierwszym wypad-

ku chodzi o kwestiê ofiary, w drugim za o rozmaite formy protekcji.

Warto zwróciæ uwagê na fakt, ¿e we wspó³czesnej cywilizacji tech-

nicznej mo¿na zadaæ te same pytania, zastêpuj¹c jedynie bogów in-

stytucj¹ pañstwa. Wydaje siê nawet, ¿e Sumerowie byli nam pod

tym wzglêdem bli¿si, ni¿ jakikolwiek inny staro¿ytny lud: w ich kon-

cepcji bogowie tworzyli pañstwo, którego obywatele byli zobowi¹-

zani do p³acenia podatków i wype³niania innych obowi¹zków w za-

mian otrzymuj¹c zabezpieczenia socjalne. System taki wymaga utrzy-

mywania rozbudowanej wielopoziomowej administracji opartej na

wyspecjalizowanej grupie urzêdników. Jednak w przeciwieñstwie do

pañstw wspó³czesnych, biurokracja sumeryjska posiada³a silne opar-

cie w religii.

Przedstawiona poni¿ej rekonstrukacja ideologii sumeryjskiego

pañstwa teokratycznego bêdzie sk³ada³a siê z dwóch czêci. W pierw-

szej z nich zostanie przedstawiony stosunek bogów do ludzi i kon-

sekwencje okrelonej struktury panteonu dla struktury spo³eczeñstwa

ludzi. Druga bêdzie powiêcona stosunkowi ludzi do bogów, zos-

tanie w niej zawarta g³ównie klasyfikacja ofiar oraz omówienie za-

sad ich sk³adania, a tak¿e krótka charakterystyka systemu redystry-

bucji dóbr. Przede wszystkim zostan¹ wykorzystane nieliczne ród³a

z okresu wczesnodynastycznego, w którym asymilacja Sumerów i

plemion semickich dopiero zaczyna³a zachodziæ. Poniewa¿ jednak

jest ich niewiele, czêsto niezbêdne bêdzie równie¿ siêgniêcie do bo-

gatych zasobów archiwów z czasów panowania III dynastii z Ur,

ostatniej dynastii sumeryjskiej. Choæ w tym okresie w po³udniowej

Mezopotamii na pewno dominowali ju¿ Semici, to jednak sumeryj-

ska ideologia pañstwa teokratycznego, z uwagi na znaczenie adapta-

cyjne do okrelonych warunków rodowiska, zosta³a przez nich prze-

jêta i tylko nieznacznie zmodyfikowana.

G³own¹ kategorie róde³ stanowi¹ archiwa wi¹tynne, w których

mo¿na wydzieliæ trzy zespo³y tekstów. Pierwszy z nich tworz¹ bardzo

nieliczne teksty mitologiczne, najprawdopodobniej wykorzystywane

wy³¹cznie przez kap³anów, drugi wprawki uczniów szko³y pisarskiej,

trzeci - najbardziej liczny - dokumenty administracyjne, wród nich

spisy pracowników, zestawienia dniówek, rachunki, bilanse, raporty,

wykazy osób uprawnionych do pobierania okrelonych dóbr, spisy

magazynowe. Dokumenty te by³y starannie przechowywane i segre-

gowane; zachowa³y siê równie¿ wyci¹gi umo¿liwiaj¹ce lokalizacjê

konkretnego zapisu w zbiorze. W ogóle Sumerowie wykazywali

szczególne zami³owanie do katalogowania; wród tekstów mitolo-

gicznych du¿a czêæ to wykazy bogów lub wi¹tyñ, w ten sposób

ujête równie¿ zosta³y me, o których bêdzie póniej mowa.

Wielkie archiwa wi¹tynne z okresu wczesnodynastycznego od-

kryto w Nippur przy wi¹tyni Ekur, najwa¿niejszym sanktuarium

Sumerów, a tak¿e w uruppak; wiêksze zespo³y tekstów równie¿ w

Uruk i Ur. Teksty z Nippur by³y publikowane przez wielu autorów,

sporód których trzeba wymieniæ E. Chierê, A. Westenholza, C.

Wilcke, Ch.F. Jeana oraz I. Bernhardt. Dokumenty z uruppak opra-

cowali A. Deimel oraz R.R. Jestin, za z Uruk A. Falkenstein, M.W.

Green i H.J. Nissen. J.S. Cooper zebra³ wszystkie znane wczesnody-

nastyczne inskrypcje królewskie, w tym wiele z Girsu. Teksty z Gir-

su z czasów Gudei i póniejszych zosta³y opublikowane przez A.

Falkensteina, H. de Genouillaca i B. Lafonta. Archiwa z czasów III

dynastii z Ur z ró¿nych miast opracowali miêdzy innymi A. Alberti,

D.O. Edzard, G. Farber, T. Fish, N.W. Forde, T. Gomi, G.G. Hack-

man, M.I. Hussey, T.B. Jones, M. Lambert, H. Limet, C.E. Keiser,

G. Pettinato, F. Pomponio, J.W. Snyder i P. Steinkeller.

Sporód innych kategorii róde³ warto wymieniæ zbiór hymnów

Enheduanny opiewaj¹cych najwa¿niejsze wi¹tynie Sumeru. Zosta³

on opublikowany przez A. Sjöberga i E. Bergmanna. Istnieje rów-

nie¿ sporo opracowañ religii i mitologii Sumerów, najczêciej trak-

towanych ³¹cznie z póniejszymi ludami semickimi. Wiêkszoæ z nich

powsta³a wiele lat temu i obecnie maj¹ raczej niewielk¹ wartoæ;

sporód nowszych mo¿na wymieniæ syntezê Th. Jacobsena. W jêzy-

ku polskim ukaza³a siê ksi¹¿eczka K. £yczkowskiej i K. Szarzyñ-

skiej.

Administracja centralna i terenowa

Bogowie wed³ug koncepcji Sumerów nie byli absolutnymi w³ad-

cami wiata. Musieli oni przestrzegaæ, jak zauwa¿y³a K. Szarzyñ-

ska, praw nadrzêdnych - swoistej konstytucji wszechwiata - któ-

rych pochodzenie nie by³o przedmiotem rozwa¿añ. Konkretyzacj¹

tych praw by³y me, w religii semickiej zast¹pione tabliczkami prze-

znaczenia. Lista me to po prostu katalog ró¿nych abstrakcji, cech,

umiejêtnoci i przedmiotów, które Sumerowie uznawali za najwa¿-

niejsze cechy cywilizacji, dziêki którym ró¿nili siê od zwierz¹t. Wród

nich wymieniano miêdzy innymi w³adzê królewsk¹, rzemios³a, sztu-

kê pisania i urzêdy. Ca³y wiat zosta³ zorganizowany wed³ug me,

które s¹ wiêc uniwersalnym gwarantem porz¹dku.

Organizatorem wiata by³ bóg Enki, jeden z trzech bogów kos-

mologicznych. Nie jest wyjanione, sk¹d wziêli siê owi bogowie; po

prostu pojawili siê oni i zrodzili lub stworzyli nastêpne pokolenia

bóstw. Pierwszym i najwy¿szym sporód nich by³ niebiañski An,

który jednak nie pe³ni³ zbyt aktywnej roli w mitach sumeryjskich. W

przeciwieñstwie do niego Enki, w³adca g³êbin s³odkowodnych, poja-

wia³ siê w wielu opowieciach i rytua³ach jako znawca magii, mê-

drzec i ceniony doradca zarówno bogów, jak i ludzi. Trzecim bogiem

pierwotnej triady by³ atmosferyczny Enlil, porywczy i surowy, lecz

sprawiedliwy w³adca wiata. Strzeg³ on me, a w tradycji semickiej

tabliczek przeznaczenia. Jedynie wed³ug tradycji z Uruk lub Eridu

me pozostawa³y pod opiek¹ Enkiego, od którego podstêpem wy³u-

dzi³a je Inanna.

Najwa¿niejsz¹ wi¹tyni¹ Enlila by³a Ekur (Sumer. wi¹tynia kra-

ju) w Nippur stanowi¹ca ziemskie odzwierciedlenie niebiañskiego

pa³acu boga. Bogowie i ziemscy w³adcy udawali siê do niej, by u-

zyskaæ od Enlila potwierdzenie w³adzy i rozliczyæ siê z dotychczaso-

wych dzia³añ. Nawet Enki po wybudowaniu wi¹tyni Eengura w

Eridu, swego ziemskiego domu z dachem w kszta³cie b³yszcz¹cego

niebiañskiego byka i z zasuwami w kszta³cie lwa wzbudzaj¹cego

grozê, uda³ siê do Enlila, by uzyskaæ od niego b³ogos³awieñstwo. W

wi¹tyni Enlila w Nippur zbiera³a siê najwy¿sza rada bogów; jej

przewodnicz¹cym by³ An. Bogowie jedli, pili i radzili, decyzje by³y

podejmowane przez aklamacjê. Siedmiu bogów-sekretarzy spisywa-

³o protokó³, który nastêpnie przekazywano Enlilowi lub innemu

uprawnionemu bogu do wykonania. Sprawy najczêciej rozpatrywane

to wybór, ocena dzia³alnoci i s¹dzenie winnych bogów oraz ziem-

skich w³adców, a tak¿e spory graniczne. Nikt nie by³ wy³¹czony spod

jurysdykcji rady bogów - nawet sam Enlil zosta³ raz skazany na

uwiêzienie w podziemiach.

Ludzie zostali stworzeni przez bogów po to, by dostarczaæ im

¿ywnoæ. Z pocz¹tku sami bogowie zajmowali siê rolnictwem, upra-

wiali ziemiê i kopali kana³y pod nadzorem bóstw kosmologicznych.

Jednak nie bardzo im to sz³o i nie tylko wci¹¿ byli zmêczeni, ale

dodatkowo zaczynali g³odowaæ. Enki w tym czasie spa³ w oceanie

Abzu, a ¿aden sporód pozosta³ych bogów nie wiedzia³, co robiæ.

Wreszcie bogini-matka Nammu zbudzi³a Enkiego, który ulepi³ z gli-

ny ludzi i obdarzy³ ich tchnieniem ¿ycia oraz cz¹stk¹ swojej m¹-

droci. Jednoczenie zosta³y okrelone zadania dla ludzi: uprawianie

ziemi nale¿¹cej do bogów, dostarczanie im ¿ywnoci i budowanie

ziemskich domów. Wed³ug innej wersji, przekazanej w hymnie na

czeæ wi¹tyni Enkiego w Eridu, ludzie wyroli z ziemi jak roliny

podczas szczególnie urodzajnego roku. Z kolei mit o stworzeniu

motyki podaje, ¿e wysia³ ich Enlil lub Aruru. We wszystkich trzech

wersjach cel stworzenia ludzi pozostaje ten sam: utrzymywanie bo-

gów.

Ca³e terytorium Sumeru zosta³o podzielone miêdzy najwa¿niej-

szych bogów, którzy za³o¿yli miasta jako swoje ziemskie siedziby i

stworzyli szereg pomniejszych bóstw stanowi¹cych reprezentacje

poszczególnych me. Pierwsze orodki miejskie otrzyma³y lokaliza-

cjê od Enlila, który przekaza³ je wa¿niejszym bogom: Enki otrzyma³

Eridu, Inanna Badtibirê, Pabilsag Larak, Utu Zimbir, za Sud urup-

pak. Równie¿ Enlil wyznaczy³ bieg g³ównych kana³ów. Nastêpnie

Enki przej¹³ me i przekaza³ ludziom wiedzê dotycz¹c¹ rolnictwa,

rzemios³ oraz magii. Enki za³o¿y³ kolejne miasta i wyznaczy³ grani-

ce pól nale¿¹cych do poszczególnych orodków. Królestwo zst¹pi³o

z nieba i rozpoczê³y siê czasy historyczne. Ludzie wspólnym wysi³-

kiem uprawiali ziemiê, budowali bogom wi¹tynie i przekazywali

Ziółkowski Mariusz S. - Antropologia religii tom 1 - Część 02.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: