Ziółkowski Mariusz S. - Antropologia religii tom 1 - Część 03.pdf - Ziolkowski Mariusz S - ssaaggaa

Joanna Hartwig

Kozio³ ofiarny

Wyra¿enie kozio³ ofiarny pojawia siê wspó³czenie stosunko-

wo czêsto, zarówno w mowie potocznej, mediach, jak i literaturze

piêknej. Okrelana jest nim zazwyczaj osoba, b¹d grupa ludzi - naj-

czêciej niewinna, na któr¹ kto inny zrzuca odpowiedzialnoæ za z³o

przez siebie pope³nione [K OMORNICKA 1994:159], b¹d za katastrofy,

na których wydarzenie - obiektywnie rzecz bior¹c - nikt nie móg³

mieæ wp³ywu [G IRARD 1991:8]. Warto zastanowiæ siê nad genez¹

tego pojêcia, jego histori¹ i jego ró¿norakim obecnie zastosowaniem.

Okrelenie kozio³ ofiarny pochodzi z t³umaczenia terminu u¿y-

tego w szesnastym rozdziale trzeciej ksiêgi biblijnego Piêcioksiêgu -

Leviticusie, czyli Ksiêdze Kap³añskiej (hebr. Vayikra). W rozdziale

tym znalaz³ siê opis Dnia Przeb³agania (Jom Kippur), w tym - zw³asz-

cza w wersach 5-10, 20-22 i 26 - ofiar wówczas sk³adanych. W

tekcie hebrajskim pojawia siê termin la-aza`zel , co w Septuagin-

cie zostaje przet³umaczone na s³owo apopompaios, a w Wulgacie

na wyra¿enie caper emissarius. Do tych w³anie t³umaczeñ nawi¹-

zuj¹ terminy u¿ywane wspó³czenie w wielu jêzykach - zarówno

angielski scapegoat 1 , jak i francuski bouc émissaire [H ENNINGER

1987:92]. Wyj¹tkiem pod tym wzglêdem jest okrelenie niemieckie

- Söndenbock - które nie opiera siê bezporednio na t³umaczeniu

terminu biblijnego, ale bardziej nawi¹zuje do charakteru ofiary, opi-

sanej w wy¿ej wymienionym rozdziale Ksiêgi Kap³añskiej [H ENNIN -

GER 1987:92]. Polski termin jest o tyle myl¹cy, ¿e s³owo ofiarny

mo¿e sugerowaæ, i¿ taki kozio³ by³ zabijany podczas krwawych ob-

rzêdów, podczas gdy biblijny rytua³ koz³a ofiarnego nie mia³ tego

charakteru.

Jom Kippur - Dzieñ Przeb³agania (nazywany te¿ Dniem Pojed-

nania lub S¹dnym Dniem) odbywa siê dziesi¹tego dnia Tiszri [H ENNIN -

GER 1987:92; W IERUSZ -K OWALSKI 1977:36] - siódmego miesi¹ca we-

d³ug kalendarza ¿ydowskiego, który przypada na prze³om wrzenia i

padziernika kalendarza gregoriañskiego. Jedn¹ z najbardziej zna-

1 Niektórzy przyjmuj¹, ¿e wspó³czesne s³owo angielskie wywodzi siê od zbitki wyrazów

escape - ucieczka i goat - kozio³. Bardziej prawdopodobne wydaje siê jednak, ¿e

ród³os³owem tego wyrazu by³o bardzo rzadko u¿ywane obecnie scape - oszczêdzaæ

(kogo), oszczêdzony (kozio³).

cz¹cych czêci tego wiêta, uznawanego za najwa¿niejsze w roku

[P RERO B . D .], jest ofiara z dwóch koz³ów celebrowana przez Najwy¿-

szego Kap³ana - Aarona (hebr. Cohen HaGadol) [C HUMNEY B . D .]. W

Ksiêdze Kap³añskiej znajdujemy taki opis:

Oto, jak Aaron bêdzie wchodzi³ do Miejsca Najwiêtszego: wemie m³odego

cielca na ofiarê przeb³agaln¹ i barana na ofiarê ca³opaln¹. Ubierze siê w tunikê

wiêt¹, lnian¹, i w spodnie lniane, w³o¿y na g³owê tiarê lnian¹ - to s¹ wiête

szaty. Od spo³ecznoci Izraelitów wemie dwa koz³y na ofiarê przeb³agaln¹ i jed-

nego barana na ofiarê ca³opaln¹. Potem Aaron przyprowadzi cielca na ofiarê prze-

b³agaln¹ za siebie samego i dokona przeb³agania za siebie i za swój dom. Wemie

dwa koz³y i postawi je przed Panem, przed wejciem do Namiotu Spotkania.

Nastêpnie Aaron rzuci losy o dwa koz³y, jeden los dla Pana, drugi dla Azazela.

Potem Aaron przyprowadzi koz³a, wylosowanego dla Pana i z³o¿y go na ofiarê

przeb³agaln¹. Koz³a wylosowanego dla Azazela postawi ¿ywego przed Panem,

aby dokonaæ na nim przeb³agania, a potem wypêdziæ go dla Azazela na pustyniê

[Kp³.16:3-11] 2 .

Z koz³a, który zosta³ wylosowany dla Pana, kap³an dokonuje ofia-

ry przeb³agalnej, spryskuj¹c nastêpnie krwi¹ koz³a Miejsce wiête,

Namiot Spotkania oraz Miejsce Najwiêtsze [Kp³.16:17-20]. Wresz-

cie nastêpuje opis losu drugiego koz³a:

...kiedy ukoñczy [Aaron] ju¿ obrzêd przeb³agania nad Miejscem wiêtym,

Namiotem Spotkania i o³tarzem, ka¿e przyprowadziæ ¿ywego koz³a. Aaron po³o¿y

obie rêce na g³owê ¿ywego koz³a, wyzna nad nim wszystkie winy Izraelitów, wszyst-

kie ich przestêpstwa, dotycz¹ce wszelkich ich grzechów, w³o¿y je na g³owê koz³a

i ka¿e cz³owiekowi do tego przeznaczonemu wypêdziæ go na pustyniê. W ten spo-

sób kozio³ zabierze z sob¹ wszystkie ich winy do ziemi bezp³odnej. Ów cz³owiek

wypêdzi koz³a na pustyniê [Kp³.16:20-23].

Istnieje wiele ró¿nych interpretacji dotycz¹cych zarówno koz³a

ofiarnego, znaczenia wiêta Jom Kippur, jak i tego, kto - b¹d co -

kryje siê pod imieniem Azazel [C ORDARO A; C ORDARO B]. Komenta-

torzy ¿ydowscy podkrelaj¹ fakt, i¿ oba koz³y uczestnicz¹ce w rytu-

ale przeb³agania powinny byæ mo¿liwie jak najbardziej podobne do

siebie. Ich wysokoæ powinna byæ taka sama, identyczne mia³o byæ

ich umaszczenie, jak i cena, jak¹ za nie zap³acono. Mia³y byæ jedna-

kowe, ale do pewnego momentu. Do chwili, w której za spraw¹ loso-

wania, przeprowadzonego przez najwy¿szego kap³ana, rozstrzygnie

siê ich przeznaczenie [P RERO B . D .]. Zostaj¹ przygotowane dwa z³ote

losy - jeden mówi¹cy o przeznaczeniu dla Pana - La Adonai, drugi

dla Azazela: La Azazel. Kap³an zamyka w d³oniach oba losy i unosi

2 Wszystkie fragmenty Biblii wed³ug Biblii Tysi¹clecia.

rêce nad g³owami koz³ów. Z koz³a, nad którego g³ow¹ znajdowaæ siê

bêdzie los La Adonai - a za dobry znak uznawano okolicznoæ, w

której los ten znajdowa³ siê w prawej d³oni kap³ana [C HUMNEY B . D .]

- zostanie uczyniona ofiara przeb³agalna za kap³ana i za jego dom,

tak by móg³ on - ju¿ oczyszczony - przyst¹piæ do dalszej czêci cere-

monii [C ORDARO B].

Kozio³ przeznaczony dla Azazela bêdzie wygnany, lecz zanim to

nast¹pi, kap³an uniesie obie d³onie nad jego g³ow¹ i z³o¿y spowied

ze wszystkich win i wystêpków, jakich dopuci³ siê lud Izraela, prze-

nosz¹c w ten sposób owe grzechy na koz³a, który nastêpnie mia³ byæ

wydalony na pustyniê, a raczej w dzikie tereny. Póniejsze do-

kumenty ¿ydowskie mówi¹ o tym, ¿e nie nale¿a³o poprzestaæ jedynie

na wygnaniu zwierzêcia, lecz trzeba by³o zepchn¹æ je z wysokiej

ska³y, tak, by mieæ pewnoæ, ¿e kozio³, a co za tym idzie grzechy

ca³ej ludnoci izraelskiej, nie bêd¹ mog³y powróciæ [P RERO B . D .]. Ist-

nieje pogl¹d, ¿e rogi zwierzêcia, przeznaczonego dla Azazela, prze-

wi¹zywano czerwon¹ szarf¹, tak¹ sam¹ wi¹¿¹c na wrotach wi¹ty-

ni. Po zepchniêciu zwierzêcia ze ska³y, szarfa na drzwiach mia³a

zmieniæ kolor z czerwonego na bia³y, na znak, ¿e Bóg przebaczy³

swemu ludowi jego grzechy. O takiej interpretacji wiadczyæ mia³by

fragment z Ksiêgi Izajasza - Chodcie i spór ze mn¹ wiedcie! -

mówi Pan. Choæby wasze grzechy by³y jak szkar³at, jak nieg wy-

bielej¹; choæby czerwone jak purpura, stan¹ siê jak we³na [Iz 1:18].

Poprzez pozbycie siê zwierzêcia, oddalone zostaj¹ poza wspólnotê

wszystkie jej grzechy, a oczyszczony lud mo¿e przyst¹piæ do spotka-

nia z Bogiem podczas wiêta [P RERO B . D .].

Zawarty w Torze opis Dnia Przeb³agania sta³ siê kanw¹ dla wiê-

ta Jom Kippur, obchodzonego przez ¯ydów po dzi dzieñ. W cza-

sach Drugiej wi¹tyni z obrz¹dku opisanego w Ksiêdze Kap³añskiej

zniknê³o sporo ceremonii, g³ównie o charakterze ofiarnym. Znane

opisy wiêta pochodz¹ z Miszny, która powsta³a ponad 150 lat po

zburzeniu Drugiej wi¹tyni, ale mo¿na sobie wyobraziæ, ¿e przekaz

w niej zawarty przynajmniej po czêci wiernie oddaje charakter wiêta

w czasach Drugiej wi¹tyni. Obecny wygl¹d wiêta ukszta³towa³

siê ju¿ po zburzeniu Drugiej wi¹tyni, kiedy to Jom Kippur zaczê-

³o w coraz wiêkszym stopniu stawaæ siê wiêtem pokuty, modlitwy

i wyra¿ania czci wobec Boga [J ACOBS 1987 B :475].

Podczas Jom Kippur obowi¹zuje ca³kowity post, od wieczora dzie-

wi¹tego dnia miesi¹ca Tiszri, po wieczór dnia nastêpnego. Nie na-

le¿y te¿ tego dnia wykonywaæ ¿adnej pracy, nosiæ skórzanych bu-

tów, ani siê k¹paæ. Ze wzglêdu na fakt, ¿e Jom Kippur by³ zupe³nie

wyj¹tkowym dniem w roku, oraz z uwagi na utrzymywany podczas

niego ca³kowity post - dla okrelenia tego wiêta u¿ywa siê zamien-

nie terminów Dzieñ - w znaczeniu najwa¿niejszy dzieñ w roku,

Dzieñ Przebaczenia, oraz Post.

Istniej¹ jeszcze inne pojêcia, zwi¹zane ze wiêtem Jom Kippur.

Jednym z nich jest okrelenie Twarz¹ w Twarz. Zgodnie z wiar¹

¿ydowsk¹ Dzieñ Przeb³agania by³ jedynym dniem w roku, kiedy

kap³an móg³ wejæ do Najwiêtszego Miejsca i znaleæ siê w obec-

noci Boga, spotkaæ siê z nim wrêcz twarz¹ w twarz [Kp³.16:2] 3 .

W ka¿dy inny dzieñ by³o to niemo¿liwe, o czym wiadczy cytat z

Ksiêgi Wyjcia: Nie bêdziesz móg³ ogl¹daæ mojego oblicza, gdy¿

¿aden cz³owiek nie mo¿e ogl¹daæ mojego oblicza i pozostaæ przy

¿yciu [Wj. 33:20]. wiêto by³o wyj¹tkowe tak¿e z innego powodu -

tylko w trakcie jego trwania wypowiadane by³o imiê Boga - YHWH,

w innych okolicznociach zawsze w jaki sposób zastêpowane [C HUM -

NEY B . D .]. Wypowiada³ je kap³an, a zgromadzony lud recytowa³:

Baruch shem Kvod malchuto lolam vaed, co oznacza mniej wiê-

cej: Niech bêdzie b³ogos³awione imiê wiat³oci Królestwa, na za-

wsze i jeszcze d³u¿ej 4 . Czynnoæ wypowiadania imienia Boga ota-

czano jednak tak¹ tajemnic¹, ¿e do dziæ tak naprawdê nie wiemy, jak

ono brzmia³o.

Jom Kippur cile zwi¹zane jest z innym wiêtem - Rosh-Hasha-

na, które odbywa siê na dziesiêæ dni przed nim [J ACOBS 1987 A :41-

45]. Oba wiêta wyznaczaj¹ pocz¹tek ¿ydowskiego roku - nazwa

Rosh-Hashana oznacza dos³ownie G³owê Roku - czyli nowy rok.

Nauki talmudyczne mówi¹ o tym, ¿e podczas Rosh-Hashana przes¹-

dzane s¹ losy ludzkoci w nadchodz¹cym roku. St¹d wiêto to nazy-

wane jest tak¿e Yom-ha-Din - Dniem S¹du. Inn¹ jego nazw¹ jest

Yom ha-Zikkaron - Dzieñ Pamiêci (b¹d Przypomnienia), poniewa¿

tego dnia Bóg przypomina sobie o stworzonych przez siebie ludziach,

wystêpuj¹c wobec nich jako król i sêdzia. Rozpatruj¹c ludzkie czy-

ny, Bóg decyduje o przeznaczeniu ka¿dego cz³owieka. Rosh-Hasha-

na musi zatem wype³niaæ wiadomoæ pope³nionych czynów, skru-

cha i chêæ poprawy [J ACOBS 1987 B :473-476].

3 Pan powiedzia³ do Moj¿esza: »powiedz Aaronowi, swojemu bratu, ¿eby nie w ka¿-

dym czasie wchodzi³ do Miejsca Najwiêtszego poza zas³onê, przed przeb³agalniê, któ-

ra jest na arce, aby nie umar³, kiedy bêdê siê ukazywaæ w ob³oku nad przeb³agalni¹«.

4 t³umaczenie w³asne wed³ug [Chumney, b.d.].

Jom Kippur koñczy³ okres dziesiêciu dni skruchy, jakie ci, którzy

nie byli jeszcze na tyle doskonali podczas wiêta Rosh-Hashana, by

ich imiê mog³o byæ zapisane w Ksiêdze ¯ycia, mieli przeznaczyæ na

pokutê, modlitwê i dobre uczynki. Jom Kippur by³ dniem, w którym

ich los mia³ siê ostatecznie rozstrzygn¹æ. Na dwiêk Shofar Ha Ga-

dol - Wspania³ego Rogu, otwarte przez ca³y dzieñ - na znak przyjmo-

wania modlitw - Wrota Niebios, zaczyna³y siê powoli zamykaæ 5 .

Kto okaza³ skruchê za swoje grzechy, modli³ siê i spe³nia³ dobre uczyn-

ki, czu³ pod koniec dnia, ¿e jego imiê zapisane zosta³o w Ksiêdze

¯ycia [C HUMNEY B . D .]. D¿wiêk rogu by³ te¿ sygna³em zakoñczenia

postu, a tak¿e ca³ego wiêta.

Od czasu Drugiej wi¹tyni do wiêta Jom Kippur do³¹czy³ zwy-

czaj trzykrotnej recytacji przez kap³ana specjalnej formu³y spowie-

dzi - pierwszy raz za siebie i za swój dom, drugi raz za wszystkich

kap³anów, trzeci za ca³y naród. Po tym nastêpowa³a ogólna radoæ,

zabawa i tañce wród zgromadzonego ludu, który w ten sposób wiê-

towa³ pozbycie siê swoich grzechów [C HUMNEY B . D .].

Istniej¹ ró¿ne sposoby pojmowania - tak wa¿nego dla wiêta Jom

Kippur - rytua³u losowania i wygnania koz³a ofiarnego. Jedna z wer-

sji ¿ydowskich mówi o tym, i¿ pod postaci¹ dwóch koz³ów mo¿na

widzieæ ró¿ne narody. O ich ostatecznym losie mia³by decydowaæ

stosunek do Narodu Wybranego - ich ofiara zosta³aby uwiêcona,

b¹d obarczeni grzechami, zostaliby wygnani [C HUMNEY B . D .]. Inna

interpretacja, proponowana przez Rabbiego Shimshona Rafaela Hir-

scha [P RERO B . D .], koncentruje siê na fakcie, i¿ przed rytua³em oba

koz³y mia³y byæ praktycznie jednakowe. Dopiero w chwili losowa-

nia mia³ siê zdecydowaæ ich los. Tylko jeden z nich mia³ byæ prze-

znaczony Panu. Rabbi Hirsch przyrównuje tê sytuacjê do wyboru,

jaki stoi przed wszystkimi cz³onkami Narodu Wybranego, z t¹ ró¿ni-

c¹, ¿e ka¿dy z nich ma wp³yw na wynik losowania. Przeznaczenie

tego, kto bêdzie szed³ drog¹ zgodn¹ ze wskazaniami Tory, nie musi z

pocz¹tku wydawaæ siê korzystniejsze. Staje siê on bowiem ofiar¹,

z³o¿on¹ na o³tarzu Pana, lecz w ten sposób jego istnienie zostaje

uwiêcone. Koz³em ofiarnym zostaje za ten, kto odchodzi od Tory,

¿yje na zewn¹trz wspólnoty, wybiera wolnoæ od niej, koñczy jed-

nak marnie, w samotnoci, zepchniêty ze ska³ [P RERO B . D .].

Zupe³nie inaczej postaæ koz³a ofiarnego traktuje nauka chrzeci-

jañska, wed³ug której zapowiada on w Biblii postaæ Chrystusa, któ-

5 Proces zamykania Wrót Niebios okrelany jest hebrajskim terminem Neilah [Chum-

ney b.d.].

Ziółkowski Mariusz S. - Antropologia religii tom 1 - Część 03.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: