Ziółkowski Mariusz S. - Antropologia religii tom 1 - Część 05.pdf - Ziolkowski Mariusz S - ssaaggaa

Justyna Olko

Rytualna gra w pi³kê

Pewne aspekty symboliki

W mezoamerykañskiej wizji wiata obdarzone niezwyk³ymi w³aci-

wociami miejsca odgrywa³y szczególn¹ rolê. Realne, geograficzne

miejscowoci czêsto posiada³y swe mitologiczne czy te¿ zawiatowe

odpowiedniki, bêd¹ce ich pierwowzorami. Miêdzy ró¿nymi strefami

kosmosu zachodzi³a nieustanna komunikacja, któr¹ u³atwia³y w³anie

te szczególne miejsca na ziemi, bêd¹ce portalami do zawiatów. Jedn¹

z form przejcia by³a rytualna gra w pi³kê i boisko, na którym j¹

toczono, inn¹ - jaskinie, jeszcze inn¹ - zbiorniki wodne. W niniejszej

pracy chcia³abym zwróciæ uwagê na niektóre z takich niezwyk³ych

miejsc i ich symboliczne znaczenie. Z tym zagadnieniem wi¹¿e siê

bezporednio problem obecnoci pewnej specyficznej formy rytualnej

gry w pi³kê, która, w tym aspekcie, jak dot¹d doczeka³a siê udoku-

mentowania i interpretacji tylko dla kultury Majów. St¹d, wykorzy-

stuj¹c du¿o wczeniejsze wierzenia Majów, chcia³abym nawietliæ nie-

które konotacje azteckiej gry w pelotê, przy zastrze¿eniu, ¿e omawia-

ne zagadnienia bêd¹ tylko jednym z aspektów bogatej symboliki tej

gry. W dawnych wierzeniach meksykañskich boisko do gry by³o bo-

wiem uwa¿ane za wi¹tyniê, firmament niebieski, wiat Podziemny

czy te¿ po prostu powierzchniê ziemi, podczas gdy pi³ka symbolizo-

waæ mog³a cia³a niebieskie, sama za gra stawa³a siê odwzorowaniem

mocy wiat³a i ciemnoci, dnia i nocy [W IERCIÑSKI 1992:127].

Pantitlan

Jednym z szczególnych miejsc w wiecie Azteków by³o Pantitlan,

po³o¿one nad brzegiem Jeziora Tetzcoco lub - jak to wynika z opisów

nazwa ta odnosi³a siê równie¿ do pewnego obszaru samego jeziora.

Pantitlan pojawia siê jako jedno z miejsc, przez które przeszli Meksy-

kanie podczas swojej migracji. Warto wspomnieæ, ¿e miejscowoci

mijane podczas na po³y legendarnej wêdrówki, mia³y charakter w

znacznej mierze mitologiczny, mimo ¿e nosi³y nazwy realnych lokali-

zacji w Dolinie Meksyku. Ju¿ tradycja mitologiczno-historyczna przy-

pisuje Pantitlan szczególne znaczenie jako miejscu specjalnego kon-

taktu z bogami wód i st¹d odpowiedniemu do sk³adania ofiar.

Wedle Leyenda de los soles [CC 126-127], Huemac, w³adca toltec-

ki przegra³ w grze w pelotê z bóstwami wód, tlaloque, roliny jadalne.

Bogowie zapowiedzieli, ¿e kara bêdzie trwaæ przez cztery lata, a potem

upadn¹ Toltecy. Nast¹pi³a wielka susza, g³ód, nie rodzi³y siê ¿adne plo-

ny. Po czterech latach g³odu pojawili siê tlaloque w Chapoltepec, gdzie

jest woda. Spod wody wynurzy³ siê xillotl (m³oda kukurydza) prze¿u-

ty 1 . Kukurydzê tê ujrza³ pan toltecki, któremu pojawi³ siê z wody ka-

p³an Tlaloca. Przyniós³ mu on wiêcej kukurydzy i poleci³ przekazaæ

Huemakowi, ¿e bóg deszczu domaga siê córki jednego z Tolteków, Toz-

cuecuex, i ka¿e, aby z³o¿ono j¹ w Chalchiuhcoliuhyan, w Pantitlan.

Gdy zgodnie z poleceniem Toltekowie z³o¿yli w ofierze córkê Tozcu-

ecuex, Quetzalxotzin, bêd¹c¹ jeszcze dzieckiem, natychmiast zaczê³o

padaæ i wykie³kowa³y roliny jadalne. Nastêpnie zaniknêli Toltecy;

wówczas wszed³ Huemac do Cincalco; niektórzy siê wrócili, inni ode-

szli rozpraszaj¹c siê we wszystkich kierunkach.

Co roku w Pantitlan podczas wiêta Huey Tozoztli sk³adano ofia-

rê z dziewczynki i wydaje siê prawdopodobne, ¿e ofiara ta by³a swo-

istym powtórzeniem czy te¿ odpowiednikiem tej opisanej w Códice

Chimalpopoca. Jest to zjawisko dosyæ czêste w rytuale azteckim,

gdzie realnie sprawowane rytua³y maj¹ swoje mityczne b¹d quasi-

historyczne pierwowzory.

Huey Tozoztli rozpoczyna³o siê pielgrzymk¹ w³adców Tenochtit-

lanu, Tetzcoco, Tlacopan i Xochimilco na górê Tlalocan, gdzie znaj-

dowa³o siê sanktuarium boga deszczu i gdzie sk³adano ofiarê z dziec-

ka. Durán pisze, ¿e to miejsce zyska³o sobie nazwê siedziby boga

Tlaloca dlatego, i¿ czêsto zbiera³y siê tam chmury i burze [D 81-88].

Jak wynika z opisu wiêta równie¿ reszta uroczystoci by³a sprawo-

wana w miejscach, które przez szczególne cechy i symbolikê mog³y

byæ uwa¿ane za ziemskie reprezentacje zawiatowej krainy Tlaloca

lub umo¿liwiaj¹ce szczególny z ni¹ kontakt.

Podczas gdy w³adcy udawali siê na górê Tlaloca, inne uroczys-

toci by³y sprawowane w jego wi¹tyni w Tenochtitlan. Z opisu

Durána wynika, ¿e w patio tej wi¹tyni przed wyobra¿eniem Tlalo-

ca znajdowa³ siê rodzaj lasu (bosque), wewn¹trz którego umiesz-

czano mo¿liwie najwy¿sze drzewo nazywane Tota Nasz Ojciec przy-

niesione z góry Colhuacan. Wokó³ tego drzewa wbijano w naro¿ach

cztery ni¿sze, powi¹zane ze rodkowym sznurami. Gdy ju¿ drzewa

1 Podajê tu w³asne t³umaczenie róde³ w jêzyku hiszpañskim. Tylko wtedy, gdy t³uma-

czenie orygina³u jest problematyczne i wymaga interpretacji, odnone fragmenty s¹

podane w przypisach.

zosta³y umieszczone i powi¹zane przynoszono w lektyce siedmio-omio-

letni¹ dziewczynkê ca³¹ ubran¹ na niebiesko, co przedstawia³o wiel-

kie jezioro i wszystkie pozosta³e ród³a i strumienie [D 88]. Sadzano

j¹ pod najwy¿szym drzewem z twarz¹ zwrócon¹ w kierunku wize-

runku boga. Gdy w³adcy wrócili ju¿ z góry, zabierano dziewczynkê

³ódk¹ na rodek jeziora do miejsca zwanego Pantitlan, gdzie jezio-

ro ma kana³ i gdzie powstaje wir od czasu do czasu, gdy podnosi

siê woda [D 88].

Przybywszy wiêc do tego miejsca, z jednej strony wielcy pa-

nowie, z innej strony ci z miasta, brali nastêpnie to wielkie drzewo,

Tota, i wtykali je w mu³ ko³o oka wodnego, lub kana³u [...].Brali

nastêpnie dziewczynkê wraz z jej baldachimem i cinali jej g³owê

harpunem do zabijania kaczek i s¹czyli krew do wody. Gdy skoñczy-

³a ciekn¹æ, wrzucali ofiarê do wody, na prawo od tego kana³u, o któ-

rym mówi¹, ¿e j¹ zabiera³, tak, ¿e nigdy wiêcej siê nie pojawia-

³a. Gdy wrzucano dziewczynkê, w wodzie dawa³y siê s³yszeæ ha³a-

sy i tworzy³ siê wielki wir. Wrzucano do wody ró¿ne kosztownoci, a

nastêpnie wracano do miasta.

Co ciekawe, z przekazu Durana wynika, ¿e by³ on bardzo zainte-

resowany Pantitlan i zadawa³ wiele pytañ na jego temat. Interesowa-

³o go na przyk³ad, dlaczego znajdowa³o siê tam wiele starych drzew

wystaj¹cych z wody. Przyznaje siê, ¿e na szereg swych w¹tpliwoci

nie uzyska³ jednoznacznych odpowiedzi. Wedle jednych miejsce to

by³o kana³em, wedle innych - ród³em, z którego wyp³ywa woda dla

ca³ego miasta Meksyku i nape³niaj¹ca jego kana³y. Czêsto burzy siê

w tym miejscu i w bezwietrzn¹ pogodê bulgocze i pieni siê woda.

Durán snuje przypuszczenia próbuj¹c wyjaniæ te dziwne fakty: Snu-

j¹c wiele domys³ów, co to mo¿e byæ, musi byæ, ¿e to oko wodne lub

otwór jest ju¿ zatkany ogromn¹ iloci¹ mu³u i wod¹ i powietrze jest

ciniête tak, ¿e nie mo¿e wyjæ, a chcia³oby pod¹¿aæ swym biegiem.

Te dwa elementy musz¹ czyniæ jak¹ gwa³townoæ i sprawiaj¹ ten

dziwny ruch w jeziorze i ten huragan [D 90]. Co wiêcej, niestrudzo-

ny kronikarz pyta³ spokojnych starców o pocz¹tek jeziora. Wedle

jego informatorów, pochodzi³o ono od morza (sic!), za dawni kró-

lowie zapragnêli kiedy wyjaniæ, sk¹d bra³a pocz¹tek woda w jezio-

rze, dlaczego opada³a i podnosi³a siê i zmienia³a kolor od niebieskie-

go przez zielony a¿ po czarny. Wys³awszy ludzi w ró¿ne strony, do-

wiedzieli siê, ¿e w kierunku wybrze¿a widzieli rzekê, która wycho-

dzi³a z morza i która, za chwilê, zag³êbia³a siê, i do dzi siê zag³ê-

bia, i ¿e, aby dowiedzieæ siê, gdzie mia³a wyp³yn¹æ ta rzeka, wrzuci-

li [...] [w jej nurt] grub¹, g³adk¹, okr¹g³¹ tykwê, ca³¹ wype³nion¹

bawe³n¹ i bardzo dobrze zatkan¹, ¿eby nie wesz³a doñ woda. Wy-

s³añcy powiadomili ludzi w Meksyku, aby obserwowali, czy aby nie

pojawia siê owa tykwa w wodach jeziora. Po kilku dniach znalezio-

no j¹ p³ywaj¹c¹ po powierzchni wody jeziora Tetzcoco.

Zgodnie z wierzeniami zanotowanymi przez Durána, Pantitlan by³o

pe³nym tajemnic, niespokojnym miejscem na jeziorze Tetzcoco, a ra-

czej ród³em, z którego wyp³ywa³y wody ca³ego jeziora i przez które

Tlaloc zagarnia³ swe ofiary. Ca³e za jezioro bra³o pocz¹tek z morza

i by³o po³¹czone z nim podziemn¹ rzek¹. Równie¿ w relacjach in-

nych kronikarzy mo¿na znaleæ pewne interesuj¹ce wzmianki o Pan-

titlan. Wedle Tezozomoca [DN 330-333]: Porodku jeziora meksy-

kañskiego, za ska³a, któr¹ zw¹ Tepetzinco, wrzucali do oka wodne-

go, jakie biegnie przez ¿y³y i wnêtrznoci ziemi, a które nazywa-

j¹ Pantitlan, które istnieje do dzi i wydaje siê byæ otoczone bardzo

grubymi palami, i gdy panowa³ g³ód lub nie pada³o wrzucali tam

tych, którzy urodzili siê biali [...] i osoby ze specjalnymi znakami.

Tezozomoc potwierdza wiêc, ¿e Pantitlan by³o rodzajem ród³a bie-

gn¹cego przez wnêtrze i korytarze ziemi.

Wedle Sahagúna podczas wiêta Etzalcualiztli przewo¿ono serca

ofiar w naczyniu pomalowanym na niebiesko i ulli do Pantitlan, gdzie

wbijano kolejne drzewo w okr¹g kana³u, jaki siê tam znajdowa³, któ-

ry zwano aoztoc (w jaskini wody) [...] i wrzucano je [serca] w rodek

tej przestrzeni pomiêdzy drzewami, która by³a t¹ przestrzeni¹, jak¹

zajmowa³a owa jaskinia, gdzie dochodzi³a woda. Mówi¹, ¿e po wrzu-

ceniu serc burzy³a siê woda i powstawa³y fale i piana [S 1:170-171]

Do wody wrzucano cenne kamienie, oraz przyczepiano je do papieru

ofiarnego zawi¹zywanego na wetkniêtych drzewach. Wyjania to na-

zwê tego miejsca: Pantitlan znaczy miejsce chor¹giewek, czyli w

tym przypadku pali z przywi¹zanymi papierami oraz wspomnian¹ przez

Leyenda de los Soles nazwê Chalchiuhcoliuhyan, gdy¿ z wetkniêtych

drzew zwisa³y jeszcze chalchihuites, cenne kamienie. Co roku wtyka-

no w Pantitlan nowe drzewo ¿ycia, za fakt nazywania centralnego

drzewa Tota (Nasz Ojciec) odnosi siê byæ mo¿e do epizodu opisanego

w Leyenda de las soles [CC 120], gdzie wystêpuje co prawda Tata, a

nie Tota ale prawdopodobnie chodzi tu o to samo okrelenie [G RAU -

LICH 1987:100; W IERCIÑSKI 1992:180] 2 . Titlacauan przed upadkiem

nieba na ziemiê w momencie poprzedzaj¹cym powstanie obecnego

wiata, poleci³ parze ludzkiej zwanej Tata i Nene ukryæ siê w drze-

2 Okrelenie Tota przydawano Xiuhtecuhtli, Tlalokowi i Tonatiuhowi.

wie i przeczekaæ powód. Po rodnowieniu wiata, wyszli na zew-

n¹trz i rozpalili pierwszy ogieñ. Zarówno rozpalenie ognia, jak i wbicie

drzewa kosmicznego by³o w Mezoameryce uwa¿ane za jeden z klu-

czowych momentów ostatniej kreacji. Co ciekawe, tekst Leyenda de

los soles stwierdza, ¿e z powodu Tata i Nene niebo zosta³o zadymio-

ne w roku 2 acatl. Wedle Historia de los mexicanos por sus pintu-

ras [HMP 214-215] tu¿ po wzniesieniu nieba i restauracji wiata w

roku 2 acatl Tezcatlipoca zmieni³ siê w Mixcoatla i po raz pierwszy

zapali³ ogieñ. Jest to niew¹tpliwie jeden z kluczowych momentów

umo¿liwiaj¹cych powstanie Pi¹tego S³oñca, dlatego te¿ wbicie drze-

wa w Pantitlan to nie tylko znak odradzaj¹cego siê ¿ycia, które umo¿-

liwi¹ deszcze koñcz¹ce porê such¹, ale i nawi¹zanie do ostatniej kre-

acji. Jak siê oka¿e, ten element mo¿e mieæ szczególne znaczenie, do

czego wrócê w nastêpnych czêciach pracy.

Z przekazu Sahagúna wynika, ¿e Pantitlan by³o w rzeczywistoci

jaskini¹ wype³nion¹ wod¹. Nie stoi to wcale w sprzecznoci z wcze-

niejszymi relacjami, ale wrêcz je uzupe³nia. Podobne wierzenia, któ-

re dobrze nawietlaj¹ kontekst Pantitlan, spotykamy na terenach

Majów. Wyobra¿enia Majów o rzekach, które p³yn¹ pod ziemi¹, znaj-

duj¹ odzwierciedlenie w elementach ich naturalnego krajobrazu. Tak

na przyk³ad cenotes w Quintana Roo s¹ po³¹czone z Morzem Kara-

ibskim przez podziemne rzeki i wiele danych wskazuje, ¿e Majowie

byli tego wiadomi [M ILLER 1976:114]. Miejsca, w których podwod-

ne rzeki wychodz¹ na powierzchniê to cenotes, czyli w³anie jaskinie

wype³nione wod¹, jak na przyk³ad otwór z wod¹ ko³o Tancah, Punta

Tulsayab - Gdzie wychodz¹ wie¿e wody. Sa to wiêc analogiczne

wierzenia do tych, z jakimi mamy do czynienia w przypadku jeziora

Tetzcoco, cilej miejsca zwanego Pantitlan, gdzie mia³a siê znaj-

dowaæ jaskinia wype³niona wod¹ po³¹czona z morzem systemem

podziemnych rzek. To nie wyczerpuje jednak wyobra¿eñ Meksyka-

nów, co do struktury wiata Podziemnego. Nie mo¿na przyjmowaæ,

¿e chodzi³o tu wy³¹cznie o przejcie do Podziemi, Pantitlan by³o

bowiem form¹ kontaktu z Tlalocanem, mityczn¹ krain¹ boga desz-

czu. Szczególnego znaczenia nabiera tu fakt, ¿e wody jeziora mia³y

braæ pocz¹tek z morza, byæ niejako jego przed³u¿eniem (por. roz-

dzia³ o Panquetzaliztli).

Coatepec

Jednym z ciekawszych epizodów z wêdrówki Azteków przed za³o-

¿eniem Tenochtitlanu jest wydarzenie na Coatepec. Opowiadaj¹ o nim

Ziółkowski Mariusz S. - Antropologia religii tom 1 - Część 05.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: