FUNKCJE EKOLOGICZNE PARKÓW MIEJSKICH.pdf

nowa geografia 11-01-2006 14:01 Page 107

Warszawa 2005

Prace i Studia Geograficzne

Tom 36

ss. 107–120

Iwona Szumacher

Zak∏ad Geoekologii,

Wydzia∏ Geografii i Studiów Regionalnych

Uniwersytet Warszawski

FUNKCJE EKOLOGICZNE PARKÓW MIEJSKICH

ECOLOGICAL FUNCTIONS OF URBAN PARKS

Abstract: The goal of the study was to identify and estimate the ecological functions of

urban parks using the geoecological methods. In the work were analysed: dependence

between parks’ origin, position in the city and natural landscape’s components. The Hyde

Park in London, Tiergarten in Berlin, Clara Zetkin Park in Leipzig and ¸azienki Królewskie

in Warsaw constituted the objects of study. Two kind of parks with different ecological

function where shown, one of them with lawn predomination, one with trees predomination.

The second one has the most effective ecological functions (climate, biotic, soils,

hydrological, pollution absorption). The results of the work can be extrapolated to others

parks situated in valley landscape, in European cities, worm temperature climate, in the zone

with deciduous forest.

Key words: urban park, ecological functions

S∏owa kluczowe: park miejski, funkcje ekologiczne

WST¢P

Park stanowi obiekt, który wykorzystuje warunki naturalne, charakteryzuje si´ ro-

ÊlinnoÊcià urzàdzonà oraz infrastrukturà umo˝liwiajàcà wypoczynek (aleje, place za-

baw, boiska, ∏awki, kawiarnie). Dzi´ki cz´Êciowo zachowanej strukturze przyrodniczej

pe∏ni zazwyczaj funkcje ekologiczne. W dyskusji nad rolà parków w mieÊcie najcz´Êciej

rozpatruje si´ aspekt spo∏eczny. SpoÊród funkcji ekologicznych zwykle analizowana

jest funkcja klimatyczna, chocia˝ zaznaczyç trzeba, ˝e szczegó∏owe badania nad kom-

pleksowo ujmowanymi formami funkcjonowania parków uprawiane sà rzadko, a takie

w∏aÊnie opracowania mogà pomóc w optymalnym kszta∏towaniu parków.

Funkcja ekologiczna rozumiana jest jako relacja mi´dzy organizmami a Êrodowi-

skiem. Do g∏ównych funkcji ekologicznych zaliczane sà: funkcja ekologiczna gleb,

funkcja hydrologiczna, klimatyczna, biotyczna i funkcja poch∏aniania zanieczyszczeƒ

(Wójcicka 1971, Hejmanowski 1989, Matuszkiewicz 1993, Czerwieniec, Lewiƒska

1996, Chmielewski 1996, Mierzejewska, Parysek 1998, Marks 1989 za Pietrzakiem

1998). Funkcje te nale˝y postrzegaç w sposób holistyczny. Ich wzajemne relacje mo-

nowa geografia 11-01-2006 14:01 Page 108

108

Iwona Szumacher

gà mieç charakter pozytywny lub negatywny. Zawsze przy ocenie danej funkcji nale-

˝y braç pod uwag´ pozosta∏e (rys. 1). Celem prezentowanej pracy jest identyfikacja

i ocena funkcji ekologicznych wybranych parków miejskich przy u˝yciu metod stoso-

wanych w geoekologii.

Rys. 1. Wspó∏oddzia∏ywanie funkcji ekologicznych

Fig. 1. The interrelation between the ecological functions

Funkcje ekologiczne parków. Funkcja klimatyczna parków miejskich polega na ∏a-

godzeniu wyspy ciep∏a, czyli obni˝aniu temperatury powietrza i zwi´kszaniu jego uwil-

gotnienia oraz na kszta∏towaniu korzystnej cyrkulacji powietrza w mieÊcie (Wójcicka

1971, Kopacz-Lembowicz, 1978, Kossowska-Cezak 1978, Martyn 1978, Flemming

1983, Hejmanowski 1989, Czerwieniec, Lewiƒska 1996, Yannas 1998). Funkcja biotycz-

na polega na kszta∏towaniu warunków ˝ycia organizmów (roÊlin, zwierzàt, cz∏owieka),

ochronie bogactwa genetycznego i cennych (zw∏aszcza rodzimych) gatunków flory

i fauny, introdukcji nowych gatunków, zdolnoÊci do produkcji biomasy i jej odtwarza-

nia, mo˝liwoÊci przenikania gatunków (Matuszkiewicz 1993). Funkcja ekologiczna gleb

zale˝y od: obiegu wody, obiegu geochemicznego, rozprzestrzeniania si´ zbiorowisk ro-

Êlinnych. Funkcja ta polega na dostawie zwiàzków od˝ywczych, wody i powietrza roÊli-

nom, filtrowaniu, buforowaniu i transformowaniu szkodliwych substancji chemicznych

oraz tworzeniu siedlisk dla roÊlin (Kowalik 2001 za Blum 1999). Dzia∏alnoÊç cz∏owieka

os∏abia, bàdê wzmacnia t´ funkcj´. Funkcja hydrologiczna polega na retencji wody, re-

gulacji odp∏ywu, ochronie wód gruntowych i zapewnieniu wody dost´pnej organizmom.

Funkcja poch∏aniania zanieczyszczeƒ polega na zdolnoÊci szaty roÊlinnej i gleb do za-

trzymywania cz´Êci substancji gazowych i py∏owych zawartych w powietrzu i wodzie.

OBIEKTY BADA¡

Do badaƒ wybrano parki po∏o˝one w dolinach, o zbli˝onej historii powstania

i rozwoju. Sà to: Hyde Park w Londynie, Tiergarten w Berlinie, Clara Zetkin Park

w Lipsku i ¸azienki Królewskie w Warszawie. Po∏o˝enie dolinne jest typowe dla par-

ków i innych terenów zieleni w wi´kszoÊci miast europejskich.

Studium materia∏ów kartograficznych i literatury wskazuje na to, ˝e Hyde Park,

Tiergarten, Clara-Zetkin Park i ¸azienki by∏y pierwotnie lasami na obrze˝ach miasta.

nowa geografia 11-01-2006 14:01 Page 109

Funkcje ekologiczne parków miejskich

109

Podmok∏oÊç terenu nie sprzyja∏a przekszta∏cenia tych terenów w obszary rolnicze. Wraz

z rozwojem miast tereny te stawa∏y si´ miejscem rekreacji i odpoczynku w∏adców, poczàt-

kowo jako zwierzyƒce, a w miar´ rozwoju sztuki ogrodnictwa jako parki krajobrazowe.

Struktura przyrodnicza wybranych parków wykazuje du˝e podobieƒstwo (tab. 1).

Hyde Park i ¸azienki po∏o˝one w znacznej cz´Êci na tarasie nadzalewowym, majà

gleby p∏owe, brunatne i czarne ziemie wytworzone na utworach py∏owych i piaszczy-

stych. Ró˝ni je roÊlinnoÊç rzeczywista. Clara Zetkin Park i Tiergarten sà po∏o˝one

na tarasie zalewowym. Wyst´pujà tam g∏ównie gleby hydrogeniczne. W Clara Zetkin

Park obok zieleni urzàdzonej zachowa∏y si´ fragmenty gràdu.

Tab. 1. Struktura przyrodnicza wybranych parków

Tab. 1. Natural’s structure of chosen parks

Cechy Êrodowiska

przyrodniczego

Parki

Hyde park

Tiergarten

Clara Zetkin Park

¸azienki

Powierzchnia ha

330

210

Po∏o˝enie

taras nadzalewowy

taras zalewowy

taras nadzalewowy,

wysoczyzna

Utwór

powierzchniowy

py∏y, gliny, piaski

piaski

py∏y i piaski

piaski, py∏y

Gleby

p∏owe,

czarne ziemie

parar´dziny,

glejowe, hortisole

mady, brunatne

p∏owe, czarne

ziemie, brunatne

Wody gruntowe

m p.p.t.

do 2; 2–5;

powy˝ej 5

do 2, 2–5

do 2

<2, 2–5

Wody

powierzchniowe

dwa stawy

du˝y staw, liczne

ma∏e stawy i kana∏y

staw

trzy stawy i kana∏y

RoÊlinnoÊç

rzeczywista

trawniki,

pojedyncze drzewa

trawniki, zieleƒ urzà-

dzona luêna i zwarta

fragment lasu,

trawniki

fragment gràdu,

zieleƒ urzàdzona

zwarta i luêna

Wszystkie analizowane parki sàsiadujà z podobnymi miejskimi jednostkami struktu-

ralnymi. Tworzà je przede wszystkim budynki administracji rzàdowej i miejskiej, hotele

i banki, reprezentujàce typ zwartej zabudowy w centrum miasta. Tiergarten jest ca∏kowi-

cie odizolowany od innych terenów zieleni miejskiej. Pozosta∏e parki stanowià elementy

klinowego uk∏adu zieleni miejskiej. W Lipsku i Warszawie klin ten biegnie po∏udnikowo.

W Warszawie jego osià jest Skarpa, a w Lipsku – Bia∏a Elstera. W Londynie równole˝ni-

kowo biegnàcy kompleks Parków Królewskich jest zwiàzany z dawnymi dop∏ywami Tamizy.

METODY BADA¡

Podstaw´ prac stanowi∏y materia∏y uzyskane g∏ównie w oÊrodkach badawczych

i instytucjach miast oraz w∏asne badania terenowe i analizy laboratoryjne. Pierwszy

nowa geografia 11-01-2006 14:01 Page 110

110

Iwona Szumacher

etap stanowi∏o porównanie Êrodowiska przyrodniczego i historii wybranych parków.

Nast´pnie zajmowano si´ wp∏ywem parków na tereny sàsiednie. By∏ on ilustrowany

przy pomocy map, wykresów i tabel. Podsumowanie stanowi∏o wyró˝nienie typów

funkcji ekologicznych parków.

W celu identyfikacji funkcji klimatycznej przeanalizowano mapy temperatury

pod∏o˝a, mapy temperatury powietrza oraz dane klimatyczne zwracajàc szczególnà

uwag´ na warunki termiczne parku i otoczenia, w przebiegu dobowym i rocznym,

warunki wilgotnoÊciowe, kierunki i pr´dkoÊci wiatru. W celu okreÊlenia dynamiki

zmiany temperatury powietrza w danym czasie na okreÊlonym odcinku obliczono

temperatur´ powietrza (Ta) w okreÊlonym miejscu na podstawie dost´pnych sateli-

tarnych map termicznych pod∏o˝a (Tg) przy zastosowaniu nast´pujàcego wzoru re-

dukcyjnego (Koz∏owska-Szcz´sna i in. 1996):

Ta = 0,8 x Tg: dla powierzchni naturalnych i zabudowy luênej

Ta = 0,75 x Tg: dla zabudowy zwartej

Kryterium oceny funkcji biotycznej by∏ rodzaj pokrywy roÊlinnej, wiek i struktu-

ra drzewostanu. Uwzgl´dniono te˝ gniazdujàce w parkach gatunki ptaków.

Do analizy i oceny funkcji glebowej oraz poch∏aniania zanieczyszczeƒ wykorzy-

stano mapy glebowe i dane laboratoryjne. Do uogólnienia wyników badaƒ krajobra-

zu parków zastosowano metod´ kateny. Katena „jest to prawid∏owe nast´pstwo

ekotopów (facji) wzd∏u˝ linii przekroju rzeêby terenu” (Kondracki, Richling 1983).

Rys. 2. Typ funkcji ekologicznych parków o przewadze trawników

Fig. 2. Type of ecological functions for „grass” parks

nowa geografia 11-01-2006 14:01 Page 111

Funkcje ekologiczne parków miejskich

111

Jej zaletà jest „wszechstronne uwzgl´dnienie cech przestrzeni – katena ukazuje bo-

wiem sàsiedztwo jednostek, ich budow´ pionowà oraz zachodzàce mi´dzy nimi pro-

cesy” (Ostaszewska 2002).

WYNIKI BADA¡

Typy funkcji ekologicznych parków miejskich. Przeprowadzone w pracy analizy

dajà podstaw´ do wyodr´bnienia dwóch wzorców funkcji ekologicznych dolinnych

parków miejskich.

Pierwszy typ funkcji ekologicznych (rys. 2) jest pe∏niony przez parki dolinne o ma-

∏o urozmaiconej szacie roÊlinnej z dominacjà trawników. Jego przyk∏adem jest Hy-

de Park i Tiergarten. Taki rodzaj pokrycia rzutuje na jakoÊç oraz zasi´g przestrzenny

i czasowy funkcji ekologicznych.

Funkcja klimatyczna kszta∏tuje si´ wyraênie w porze letniej, przy pogodzie radiacyj-

nej, od godzin popo∏udniowych, kiedy pod∏o˝e zaczyna oddawaç ciep∏o. Maksymalna

ró˝nica temperatury mi´dzy terenem zabudowanym a parkiem wyst´puje nocà. Przy-

czynà ró˝nic jest odmienny przebieg procesu poch∏aniania ciep∏a przez roÊlinnoÊç

i jego straty na rzecz parowania i transpiracji. Kontrast ten obrazujà mapy termiczne

pod∏o˝a miast i na ich podstawie obliczona temperatura powietrza (tab. 2) oraz wyniki

pomiarów stacjonarnych. Granica parku nie wià˝e si´ z gwa∏townà zmianà temperatury.

Tab. 2. Temperatura pod∏o˝a i powietrza w Tiergarten i jego sàsiedztwie dnia 14.09.1991

Tab. 2. Ground and air temperature in Tiergarten and surrounding areas, on 14th September, 1991

Temperatura Godzina Powierzchnia

naturalna

Plac Großer

Stern

Obrze˝a

parku

Staw

Zabudowa

sàsiadujàca

Centrum

miasta

10: 30

>18–19

>20–21

>19–20

>17–18

>20–21

>22–25

Pod∏o˝a

-Tg [°C]

21:45

>11–12

>12–13

>14–15

>15–17

10:30

>14,4–15,2

>16–16,8

>15,2–16

>13,6–14,4

>16–16,8

16,5–17,2

Powietrza

-Ta [°C]

21:45

>8,8–9,6

>9,6–10,4

>11,2–12

12–12,7

Wyraêny kontrast mi´dzy terenami zabudowanymi pozbawionymi roÊlinnoÊci a Tier-

garten jest widoczny jedynie w cz´Êci zachodniej parku. Obszar po∏udniowo-wschod-

ni i wschodni parku oraz tereny przylegajàce do niego charakteryzuje si´ ∏agodnà

zmianà temperatury pod∏o˝a. Jest to spowodowane wiatrem zachodnim, który prze-

wa˝a w Berlinie, i mo˝e przenikaç na wschód i po∏udniowy-wschód od parku dzi´ki

luênej zabudowie oraz równole˝nikowemu biegowi doliny. Na terenie Tiergarten

wyznaczono dwa typy klimatu lokalnego (Stadtklimatischen Zonen 1993):

– klimat Êrednio zmieniony wyró˝niony w strefie przygranicznej parku i wzd∏u˝

g∏ównych alei; och∏odzenie nocne jest tu ma∏e, a odczucie dusznoÊci w ciàgu

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: