STANY ZJEDNOCZONE AMERYKI.doc

STANY ZJEDNOCZONE AMERYKI

I. Podstawy konstytucyjne

Stany Zjednoczone Ameryki szczycą się do dzisiaj pierwszą, a jednocześnie najstarszą obowiązującą konstytucją na świecie, uchwaloną 17 września 1787 r. przez zebraną w Filadelfii Konwencję. W ciągu przeszło dwustu lat swego obowišzywania została ona uzupełniona o 26 tzw. poprawek.1 Wśród nich szczególne znaczenie posiada pierwszych 10 poprawek, pochodzšcych jeszcze z XVIII w. (uchwalone przez parlament Kongres USA25 wrzenia 1789 r., ratyfikowane ostatecznie 15 grudnia 1791 r.), stanowišcych głównie swoistš kartę swobód obywatelskich". Wiele bowiem stanów uzależniało ratyfikację konstytucji federalnej od jej uzupełnienia zagadnieniami dotyczšcymi pozycji jednostki. Należy jednak wyjaśnić, że zagadnienie wolności obywatelskich regulowane było już wówczas, często nader obszernie, w konstytucjach poszczególnych stanów. Konstytucja Stanów Zjednoczonych jest aktem niezbyt obszernym, obejmujšcym (poza poprawkami) siedem bardzo zróżnicowanych częci, zwanych formalnie „artykułami", choć z uwagi na swój zakres bardziej odpowiadałaby im, zwłaszcza czterem pierwszym.

Ta, szeroko używana nazwa będzie stosowana w niniejszych rozważaniach, choć w tekście oryginalnym poszczególne poprawki" noszą nazwę artykułów" (niektóre podzielone są na ustępy), i zamieszczone są w swoistej, dodatkowej części Konstytucji pod nazwą artykuły uzupełniające lub zmieniające Konstytucję USA, zaproponowane przez Kongres i ratyfikowane przez legislatury poszczególnych stanów, zgodnie z Artykułem V pierwotnej Konstytucji".

Poprzedza je niewielki wstęp. f. Pierwsze cztery artykuły są podzielone na sekcje (sections), te z kolei na ustępy, często nieoficjalnie numerowane. Artykuł I zawiej-g 10 sekcji, artykuł II 4, artykuł III 3 i artykuł IV 4 sekcje. Bardzo szybko też powstał pierwszy komentarz" do Konstytucji, tłumaczący intencje jej twórców i do dzisiaj zachowujšcy swe olbrzymie znaczenie przy ustalaniu treci zawartych w niej przepisów. Chodzi tu o tzw. Federalist Papers lub The Federalist, stanowišce zbiór 85 artykułów prasowych, autorstwa A. Hamiltona, ]. Madisona i J. Jaya, ogłaszanych w kilku nowojorskich gazetach między 27 padziernika 1787 a 28 maja 1788 r., w sytuacji gdy w stanie tym toczyła się zażarta polemika nad ratyfikacjš Konstytucji. Konwencja konstytucyjna tego stanu dokonała jej ratyfikacji jako jedna z póniejszych (26 lipca 1788 r.) i dopiero wówczas, praktycznie, Konstytucja weszła w życie.

Konstytucja amerykańska jest jednš z najbardziej sztywnych" konstytucji na wiecie. Sporód dwu, dopuszczonych przez art. V trybów jej zmiany, praktycznie stosowany jest pierwszy, polegajšcy na uchwaleniu poprawki w jednakowym brzmieniu przez obie izby Kongresu (co jednak nazywa się propozycjš" Kongresu), większociš 2/3 głosów w każdej izbie, a następnie ratyfikowanie jej przez parlamenty 3/4 ogólnej liczby stanów (tj. obecnie 38). Stšd też między uchwaleniem poprawki przez Kongres a jej wejciem w życie upływa niekiedy kilka łat, liczy się data ratyfikacji przez ostatni, 38. stan. Oczywicie poprawki obowišzujš wówczas zarówno w stanach, które dokonały takiej ratyfikacji, jak i w pozostałych. Drugi tryb dokonywania zmian polega na zgłoszeniu przez 2/3 legislatur stanowych żšdania zwołania Konwencji Konstytucyjnej (zwołania tego ma dokonać Kongres), która także uchwalałaby propozycje" poprawek, poddane identycznemu trybowi ratyfikacji przez stany.

Konstytucja amerykańska (zwłaszcza gdy pierwsze 10 poprawek potraktujemy zgodnie z historycznš rzeczywistociš, także za jej poczštkowš treć) zmieniona została nie tylko i nie przede wszystkim przez wspomniane poprawki, ale doznała też gruntownego przeobrażenia w drodze praktyki konstytucyjnej, w tym przede wszystkim poprzez orzecznictwo Sšdu Najwyższego USA, nadajšce stopniowo coraz to inne znaczenie formalnie nie zmienianym przepisom. Wiele z nich funkcjonuje dzi o takiej przypisanej im treci, która daleko wykracza poza wyobrażenia jej twórców.

Należy też koniecznie zwrócić tu uwagę, że w amerykańskiej praktyce stosowania prawa konstytucja traktowana jest jako najwyższy, ale też nadający się do bezpośredniego stosowania akt prawny. Dotyczy to w szczególności stosowania jej w ramach zmierzania sprawiedliwości przez sšdy. Nie ma też przeszkód, aby bJła to jedyna podstawa do legalnego działania i jedyna podstawa [eny legalnoci postępowania. Oczywicie w praktyce głównš °odstawš takiego działania oraz ocen sš przepisy ustawowe lub reguły common law. Niemniej możliwość bezpośredniego stosowała Konstytucji jest również istotną gwarancją praw obywatelskich.

II. Zasada suwerenności ludu

Ustrój Stanów Zjednoczonych Ameryki powołany przez Konstytucję z roku 1787 jest niewštpliwie ustrojem demokratycznym, wskazujšcym na Lud (people) i jego wolę jako ródło wszelkiej władzy publicznej. Pierwszy, swoistego rodzaju akt konstytucyjny Stanów Zjednoczonych, jakim jest nie mniej od Konstytucji słynna Deklaracja Niepodległoci, uchwalona przez delegatów wyzwała Niepodlegtoci jšcych się 13 kolonii na II Kongres Kontynentalny w dniu 4 lipca 1776 r., stanowił w tym względzie: uważamy za prawdy oczywiste (...) że rzšdy wród ludzi (dopiero) ze zgody rzšdzonych wywodzić mogš swš władzę i wtedy jest ona władzš słusznš, (...) że ilekroć jaka postać rzšdów staje się destruktywna wobec tych celów, prawem ludu jest jš zmienić lub obalić i wprowadzić nowe rzšdy, zakładajšc je na zasadach oraz organizujšc ich władze w formie, która mu wydawać się będzie najbardziej właciwš dla zapewnienia swego bezpieczeństwa i szczęcia". Prawda, że słowa te zapisane zostały w bardzo konkretnej sytuacji historycznej i dobrze było wiadomo, którš to formę rzšdu" uważano za destruktywnš, oraz że Deklaracja Niepodległoci nie jest formalnie częścią Konstytucji. Jest jednak również prawdš, że deklaracja o koniecznej zgodzie rzšdzonych na wykonywanie wobec nich władzy publicznej, czyli zasada suwerennoci ludu, przeszła do amerykańskiego wyznania wiary" oraz stała się fundamentem prawa konstytucyjnego tego państwa. Zasada ta znalazła potwierdzenie również w Konstytucji, na samym jej wstępie, w postaci stwierdzenia, ze niniejszą Konstytucję dla Stanów Zjednoczonych Ameryki (...) powołuje i ustanawia lud Stanów Zjednoczonych". W ten sposób Potwierdzony w niej został najistotniejszy przejaw suwerennoci ludu-jego władza ustrojodawcza.

W historii USA żywy i wieloletni był spór nie o to, jak w Europie, czy suwerenny jest lud czy też jego monarcha. Spór dotyczył tego, czy suwerenem jest lud amerykański w swej całoci, czy też mamy do czynienia z suwerennociš ludów poszczególnych stanów. W sferze instytucjonalnej chodziło o zagadnienie suwerennoci federacji czy też suwerennoci stanów. Wspomniana Deklaracja Niepodległoci proklamowała niepodległoć 13 byłych kolonii, a nie jakiegokolwiek innego podmiotu. Stany Zjednoczone Ameryki" jeszcze wówczas nie istniały. Jak wiadomo nie był to jedynie spór teoretyczny, ale rozstrzygnięty został na polach bitew wojny secesyjnej . Suwerennoć federacji, suwerennoć całego Narodu Ludu amerykańskiego nie ulega dzi wštpliwoci.

Prawa jednostki i ustrój społeczno-polityczny

Prawa obywatelskie ujmuje Konstytucja amerykańska w wersji skrajnie liberalistycznej, mocno zakorzenionej w filozofii praw naturalnych. Niewštpliwie również i je należy widzieć przez pryz- 3 mat Deklaracji Niepodległoci. W tym względzie stanowiła ona z kolei: uważamy za prawdy oczywiste: że wszyscy ludzie zostali stworzeni równi, że zostali wyposażeni przez swego Stwórcę w pewne niezbywalne prawa, a wród nich sš prawo do życia, wolnoci i dšżenia do szczęcia". We wspomnianych już wyżej okolicznociach uchwalenia pierwszych 10 poprawek, przepisy te raczej uzupełniajš przepisy konstytucji stanowych, z położeniem szczególnie dużego nacisku na zagadnienia prawa karnego (materialnego i procesowego)-

Rangš konstytucyjnš cieszš się w szczególnoci następujące ujęte w Konstytucji jako zacn wanie przywileju habeas corpus", tj. jako wymóg uzyskiwa orzeczenia sšdu na każde zatrzymanie jednostki przez org   , władzy publicznej (art. I, sec. 9, ust. 2); szczególnš rolę w J zakresie odgrywa również konstytucyjny zakaz wyda^   , ustaw proskrypcyjnych (orzekajšcych kary w indywidua  i przypadkach) i ustaw o mocy wstecznej (art. I)  wolnoć wyznania i swoboda praktyk religijnych, wolność prasy, wolnoć zgromadzeń i wolnoć petycji, prawo organizowania własnych sił porzšdkowych i posiadania broni, nietykalnoć osobista, nienaruszalnoć mieszkania, dokumentów i mienia (prawo własnoci), dopuszczalnoć rewizji i zatrzymania jedynie na podstawie szczegółowego nakazu przy czym było jasne, że chodzi o nakaz sšdowy (Poprawka IV, częciowo powtórzone w Poprawce XIV, ust. 1),

. możliwoć osšdzenia za najcięższe przestępstwa jedynie z oskarżenia Ławy Przysięgłych, zakaz dwukrotnego karania za ten sam czyn, zakaz wymuszania zeznań na własnš niekorzyć, możliwoć orzekania w sprawach pozbawienia życia, wolnoci lub nuenia jedynie w ramach właciwego procesu prawnego, możliwoć wywłaszczenia jedynie za słusznym odszkodowaniem (Poprawka V),  Odpowiedzialnoć karnš ponosi się przed sšdem przysięgłych, oskarżonego winno się powiadomić o oskarżeniu, posada prawo do obrony przy pomocy wskazanych tam rodków (Po-

prawka VI), .  w sporach cywilnych, prowadzonych w mysi prawa zwyczajowego, utrzymuje się właciwoć sšdów przysięgłych, zakaz nadmiernych kaucji, grzywien oraz okrutnych i wymylnych kar, prawo do równego traktowania czy też do równej ochrony prawnej" (wspomniane już w Deklaracji Niepodległoci, wyrażone formalnie w Poprawce XIV, ust. 1). Zasadniczš gwarancjš praw obywatelskich jest ogólne prawo do sšdu tak silnie zakorzenione w anglosaskiej kulturze prawnej. Tkwi ono w sformułowaniu dotyczšcym kompetencji władzy sšdowniczej: należš do niej wszystkie sprawy (all cases), rozpatrywane w myl zasad prawa i słusznoci, wynikajšce pod rzšdami mniejszej Konstytucji, praw Stanów Zjednoczonych i traktatów z ich władzy zawartych" (art. III, sec. 2). W przypadku występowania każdego interesu prawnego, doznania jakiejkolwiek krzywdy, niedopełnienia prawem nakazanych obowišzków władzy itd. obywatel zawsze może zwrócić się do sšdu i żšdać ochrony swoich Praw.

prawa tworzenia rozmaitych zrzeszeń, w tym także ^"politycznych czy zwišzków zawodowych, co nader często spotykamy we współczesnych konstytucjach. Jest to częciowo zja-imiałe majšc w pamięci czas powstawania tych przepi-pym organizacje takie, zwłaszcza w Ameryce, jeszcze w ogóle nie funkcjonowały. Częciowo jednak niechęć Kongresu USA do formalnego zagwarantowania przepisem konstytucyjnym wolnoci zrzeszania się wynikała z nader szeroko podzielanego wówczas przekonania, że jest ona, zwłaszcza gdy służy celom politycznym, szkodliwa. Może bowiem, jak sšdzono, z dużym prawdopodobieństwem być wykorzystywana do eksponowania i utrwalania podziałów społecznych, do przeszkadzania temu, aby władze państwowe działać mogły w interesie powszechnym. Przed powstawaniem partii politycznych ostrzegali społeczeństwo amerykańskie tak wybitni przywódcy, jak G. Washington (w słynnym pożegnalnym orędziu" do Kongresu) i J. Madison (w jednym z artykułów w Federalicie"). Oczywicie ostrzeżeń tych nie udało utrzymać się przy życiu i od poczštków funkcjonowania dzisiejszych Stanów Zjednoczonych widzimy kształtowanie się dużych obozów politycznych, których ewolucja prowadzi do wykrystalizowania się partii, co prawda w specyficznym, amerykańskim wydaniu. Natomiast prawo zakładania zwišzków zawodowych uznano formalnie dopiero w XX w., choć kwalifikowano je poprzednio jako rzekomo sprzeczne z konstytucyjnš zasadš wolnoci umów. Formalnie za wolnoć zrzeszania się wydobyto" z przepisów 1 Poprawki. Za obserwujšc praktykę funkcjonowania amerykańskiego społeczeństwa już nader wczenie stwierdzono, że Ameryka jest krajem, w którym najlepiej wykorzystano ideę stowarzyszeń i w którym najpełniej zastosowano ten potężny rodek oddziaływania" } Funkcjonowanie partii politycznych, a nawet uznanie ich pewnej roli publicznoprawnej (jak powiedziałby prawnik europejski) nastšpiło już w połowie XIX w., najpierw w drodze orzecznictwa sšdowego, a następnie w przepisach ustaw (głównie stanowych, dotyczšcych wyborów). Również szeroko odnoszš się do nich regulaminy parlamentarne. Należałoby ponadto dodać, że wszystkie te kroki instytucjonalizujšce partie polityczne, a zwłaszcza przepisy regulaminowe, utrwalajš również system dwupartyjny, także w specyficznym amerykańskim wydaniu. Ta specyfika polega przede wszystkim na olbrzymim, wewnętrznym zróżnicowaniu każdej z nich; w każdym z wielkich regionów USA (jeli już nie w każdym z 50 stanów) charakter partii Republikańskiej czy Demokratycznej jest inny, reprezentujš tam odmienne grupy społeczne i odmienne interesy. Najbardziej znanym podziałem jest wyróżnianie w każdej partii skrzydła liberalnego" i konserwatywnego", co już dawałoby 4,a nie 2 partie. Partie łšczy pewna wspólna tradycja, a przede wszystkim dšżenie do wygrywania licznych wyborów, przewidywanych tak przez Konstytucję Federalnš, jak i konstytucje stanowe oraz statuty jednosteksamorzšdowych, zapewniajšcych dostęp do władzy i stanowisk. Tylko pamiętajšc o tym zagadnieniu jestemy w stanie zrozumieć rzeczywiste funkcjonowanie wielu rozwišzań prawa konstytucyjnego USA.

IV. Ogólne okrelenie ustroju

Ustrój polityczny Stanów Zjednoczonych, w ogólnych ramach zasady suwerennoci ludu oraz uznania podstawowych praw jednostki, kształtujš dwie najistotniejsze zasady organizacyjne: zasada federalizmu oraz zasada trójpodziału władzy. W swym za ujęciu jednej i drugiej zasady, rozwišzania Konstytucji amerykańskiej stanowiš ich niemal modelowe konstrukcje. Warunki historyczne powstawania Konstytucji były przecież pionierskie, gotowych wzorów na dobrš sprawę nie było (poza konstytucjami stanowymi), nader wyrazicie uwiadamiano sobie jedynie to, co chciano odrzucić. W ramach zasady federalizmu ustrój USA wyraża klasyczny model federalizmu dualistycznego". Natomiast zasada trójpodziału władzy przyjęta jest w wersji preferujšcej separację władz, a konieczne uzgadnianie ich działalnoci ma następować porednio, poprzez stosowanie (lub grobę stosowania) rozmaitych, wzajemnych hamulców" jednej władzy wobec drugiej. Równowaga władz z kolei wymaga owych hamulców o jednakowej wadze, czyli mniej więcej jednakowo znaczšcych, tak aby możliwoci oddziaływania władz zostały zbalansowane" (reguła checks and balances). Z kolei struktura władzy wykonawczej, polegajšca na koncentracji tej funkcji w rękach Prezydenta, sprawiła, że ostatecznie utarła się w nauce nazwa takiego modelu ustrojowego co do wzajemnej relacji władz naczelnych jako systemu prezydenckiego".

V. Zasada federalizmu

Waszyngton. O państwowym charakterze każdego ze stanów wiadczš takie ich atrybuty, jak odrębne konstytucje (przy tym nie oktrojowane przez żadne władze zewnętrzne, lecz uchwalane z reguły przez stanowe konwencje konstytucyjne) i oparte o nich ustawodawstwo, własne legislatury stanowe, gubernatorzy stanowi wybierani w głosowaniu powszechnym, własne sšdownictwo na czele ze stanowymi Sšdami Najwyższymi. Zarzšd lokalny w stanach zorganizowany jest na zasadzie szerokiego samorzšdu terytorialnego. Same konstytucje stanowe przyznajš niekiedy szczególne upraw-podobieństwa        nienia wielkim metropoliom miejskim. Konstytucje stanowe kon-konstytucji             struujš ustroje swych stanów nader podobnie, i to zarówno wzajemnie do siebie, jak i do konstytucji federalnej. Nie mogło być inaczej: konstytucja federalna była dziełem głównie polityków stanowych, dysponujšcych dowiadczeniem funkcjonowania swych konstytucji, które powstawały wczeniej niż konstytucja federalna. Poza tym konstytucja federalna gwarantuje stanom republikańskš formę rzšdów" (art. IV, sec. 4), co rozumiane jest współczenie nie jako odrzucenie możliwoci funkcjonowania w którymkolwiek stanie monarchii czy rzšdów oligarchicznych, lecz jako wymóg realizacji przez stany podstawowych zasad amerykańskiego konstytucjonalizmu: podziału władzy, właciwej reprezentacji i innych. Nie do zaprzeczenia jest funkcjonowanie również pewnej wspólnej, amerykańskiej tradycji konstytucyjnej. Wszystko to sprzyja wskazanym tendencjom ujednolicania ustrojów stanowych. Niemniej warto może wskazać i na pewne różnice: tylko pewna częć stanów zna instytucje referendum, w kilku stanach występuje również możliwoć odwoływania reprezentantów przez wyborców przed upływem kadencji, występujš pewne różnice w ustroju sšdownictwa i inne.

Charakter państw-stanów uzyskało najpierw byłych 13 kolonii brytyjskich, powołujšcych do życia USA. Następne stany powstawały zwykle poprzez zorganizowanie się ludnoci odpowiedniego terytorium (zarzšdzanego poczštkowo bezporednio przez Kongres USA por. art. IV, sec. 3, ust. 2), wybranie przez niš konwencji konstytucyjnej i wystosowanie proby do Kongresu USA o przyjęcie do Unii. Miało miejsce również kilka przypadków odłšczenia się pewnych terytoriów od istniejšcych już stanów, czasem probę amerykańskiej o przyłšczenie przedkładały formalnie całkowicie niepodległe poprzednio państwa, w końcu też pewne terytoria, a póniej stany powstawały drogš zakupu. Trzynacie byłych kolonii powołało najpierw do życia, uchwałš II Kongresu Kontynentalnego z 15 listopada 1777 r., tzw. Artykuły Konfederacji i Trwałej Unii, nader ludnego jeszcze organizmu państwowego, który jednak przybrał już do dzisiaj stosowanš nazwę Stanów Zjednoczonych Ameryki" (art. I cytowanego aktu). Organizm ten stanowił również modelowy wzór formy państwa, okrelanej jako konfederacja", o słabej władzy centralnej, uzależnionej we wszystkich ważniejszych sprawach od życzliwoci stanów. Artykuł II Artykułów Konfederacji postanawiał, że: Każdy stan zachowuje swš suwerennoć, wolnoć i niepodległoć (sowereignity, freedom and independenci) oraz wszelkš władzę, wymiar sprawiedliwoci i te kompetencje, których wyranie nie delegował na Stany Zjednoczone, zebrane w Kongresie". Okolicznoć, że konfederacja jest zwišzkiem państw", a federacja państwem zwišzkowym", znajduje w zacytowanym przepisie swe wyrane potwierdzenie. Warto może przy okazji zacytować jeszcze jednš konstytucję amerykańskš mianowicie Konstytucję Stanów Skonfederowanych Ameryki z 11 marca 1861 r.; jej wstęp stanowił mianowicie: My, lud Stanów Skonfederowanych, przy czym każdy stan działa w swym suwerennym i niepodległym charakterze (...) powołujemy i ustanawiamy niniejszš Konstytucję dla Stanów Skonfederowanych Ameryki". Wracajšc do XVIII w., okazało się jednak wkrótce, że zabezpieczenie wywalczonej w wojnie niepodległoci wymaga powstania bardziej zintegrowanego organizmu państwowego i stšd owocem obrad i decyzji Konwencji Filadelfijskiej było już przyjęcie innego typu państwowoci, państwa federacyjnego. W języku oficjalnym nowy organizm państwowy równie często jak zwrotem federacja" (i jego pochodnymi), zwłaszcza w opozycji do stanów", okrelany jest słowem unia", zaczerpniętym raczej z terminologii państw mo-narchicznych. Sama Konstytucja używa albo okrelenia United States", albo Union".

Modelowy charakter federalizmu USA...