Launay Jacques de - Historia tajnej dyplomacji 1914-1945.pdf - Historia - ivy7

JACQUES DE LAUNAY

HISTORIA TAJNEJ DYPLOMACJI

1914-1945

Jacąues de Launay

Historia tajnej dyplomacji od 1914 do 1945

Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie

1000411553

Jacgues de Launay

HISTORIA TAJNEJ DYPLOMACJI od 1914 do 1945

przełoŜyła z francuskiego Julia Rylska przedmowa Henryk Batowski

WYDAWNICTWO LITERACKIE KRAKÓW

Tytuł oryginału:

Histoire de la diplomatie secrete de 1914 a 1945

345i

Redakcja naukowa HENRYK BATOWSKI

Redaktor MARIA KANIOWA

Przedmowa do wydania polskiego

„Historia tajnej dyplomacji". Czytelnik moŜe zapytać: „a czyŜ dyplomacja w ogóle nie jest

normalnie tajna?" Odpowiedź na takie pytanie musiałaby brzmieć: oczywiście, w zasadzie

rozmowy dyplomatów i ich korespondencja mają zawsze charakter poufny, a to, co zostaje

ogłoszone w prasie, komunikatach radiowych itd., stanowi z reguły tylko część całości,

specjalnie do opublikowania przeznaczoną. Większość protokołów rozmów i większość

korespondencji nie bywa ogłaszana, przynajmniej współcześnie, lecz co najwyŜej znacznie

później, przy czym z natury rzeczy takŜe w pewnej tylko części, gdyŜ całość zawsze byłaby

zbyt obszerna.

A więc ową tajność naleŜy jeszcze inaczej rozumieć! OtóŜ autor pod określeniem diplomatie

secrete rozumie: dyplomację nieoficjalną, spoza kręgu urzędowych placówek, zawodowo

zajmujących się dyplomacją, działania osób, formalnie z oficjalną dyplomacją nie

związanych, ale mimo to działających na jej rzecz i równolegle z nią, z reguły w

porozumieniu z najwyŜszymi czynnikami państwa, w imieniu którego występują. Wydaje się

wszakŜe, iŜ ową „tajność" naleŜy bardziej szczegółowo i dokładniej wyjaśnić i sprecyzować.

Mamy zatem w niniejszej ksiąŜce: zarys działań uzupełniających w stosunku do dyplomacji

oficjalnej, w okresie od początku pierwszej do końca drugiej wojny światowej.

Jacąues de Launay, który napisał więcej prac w ty-

pie ksiąŜki niniejszeji, specjalizuje się w wynajdywaniu i analizowaniu tego rodzaju faktów,

cząsto mało lub nawet całkowicie nie znanych, przynajmniej szerszym kołom miłośników

historii. W pewnym, ale tylko bardzo ograniczonym zakresie moŜna by ten obraz nazwać

„historią anegdotyczną", jeśli rozumiemy ten przymiotnik jako coś łączącego się ze słowem

„anegdota". Anegdot bowiem jest w ksiąŜce tej niemało, jak np. fragment

0 uroczej Belgijce patronującej pewnym sondaŜom pokojowym podczas ostatniej wojny2

albo zabawne szczegóły o kłopotach wysłannika Roosevelta, źle znoszącego podróŜe lotnicze,

a zmuszonego do latania3. Autor umiał wybrać takŜe takie fragmenty ze zuŜytkowanych

źródeł

1 starannie je zamieścił, by oŜywić tok swoich wywodów w ksiąŜce, przeznaczonej przecieŜ

dla szerszych kół czytelniczych.

NaleŜy jednak pamiętać, Ŝe pierwotne znaczenie słowa „anegdota" jest inne: rzecz nie

ogłoszona. I ksiąŜka niniejsza w duŜej bardzo mierze mieć się zdaje ambicję reprezentowania

właśnie tego pierwotnego znaczenia. Nie ma tu wprawdzie ustępów opartych wyłącznie na

jakichś materiałach dotąd w ogóle nie opublikowanych; są co najwyŜej powoływania się na

listy prywatne kierowane do autora, pisane przez uczestników róŜnych wydarzeń w

odpowiedzi na prośbę o dodatkowe wyjaśnienia. Ale autor potrafił dojść do nader wielu

źródeł, wprawdzie ogłoszonych, ale właściwie zapomnianych — tak bardzo — Ŝe niemal nie

znanych nawet specjalistom historii najnowszej. Z tych to źródeł autor daje wiele obszernych

— czasem zdaje się nawet, Ŝe zbyt obszernych — cytatów, które znakomicie wprowadzają

czytelników w atmosferę i klimat opisywanych w nich wydarzeń.

Jest to zatem historia Ŝywa, a nie urzędowa, historia

1 Np.: Seciets diplomatiqu.es 1914—1918, Secrets diploma-tiąues 1939—1945, wydane

najpierw w Brukseli, później zaś w przekładzie na kilka języków zachodnich na obu

półkulach, dalej Les Giandes Controverses du temps prezent 1914—1945, oraz Les Giandes

Controverses du temps present 1945—1960, wydane w Lozannie w 1967. Ponadto szereg

dalszych pozycji.

2 Zob. rozdział o mediacji belgijsko-holenderskiej, s. 281—2.

3 Zob. rozdział Pierwsza misja Hopkinsa, s. 305.

działań, mających na celu wspomaganie oficjalnej dyplomacji przez jednostki, nie

skrępowane rygorami, ciąŜącymi na dyplomatach zawodowych. Albo teŜ mamy tu szeroko

nakreślone — często właśnie w obszernych cytatach ze źródeł — osobiste uczucia i poglądy

jednostek wybitnych, prawdziwie lub tylko z racji pełnionej funkcji stojących wyŜej na

drabinie społecznej. Tak przemawiają do nas: np. korespondencja między członkami rodziny

królewskiej greckiej z okresu I wojny światowej zaraz na początku tej ksiąŜki czy teŜ zapiski

belgijskiego kardynała Mercier. Oczywiście, jak ogromna większość historyków zachodnich,

autor korzysta jednak wyłącznie z materiałów ogłoszonych w językach

zachodnioeuropejskich, a innych zdaje się nie znać.

To jest na pewno niedostatkiem ksiąŜki, gdyŜ z pamiętników i innych źródeł pisanych w

Europie środkowej i wschodniej oczywiście moŜna by wyciągnąć jeszcze niejedną sprawę

znakomicie mogącą uzupełnić owe dzieje nieoficjalnej dyplomacji. Czytelnik polski wszakŜe

z zainteresowaniem zapozna się właśnie z materiałami zachodnimi, u nas niemal nie

znanymi1.

Ów wyŜej wspomniany niedostatek nie jest zresztą jedyny w niniejszej ksiąŜce.

Zwraca uwagę przede wszystkim nieobecność społeczeństw w nakreślonych obrazach

historycznych. Wszędzie i z reguły mamy tu jedynie działania jednostek, co zresztą moŜe być

usprawiedliwione samym załoŜeniem ksiąŜki jako zarysu działań mających z natury rzeczy

charakter poufny, a więc związanych tylko z sytuacjami jak najbardziej ograniczonymi co do

ilości uczestników. Niemniej tło społeczne, klasy, ruchy masowe nie zostały w ksiąŜce

uwzględnione wcale lub niemal zupełnie. Nie ulega zaś wątpliwości, Ŝe dąŜenia mas, ruchy

społeczne w opisywanych wypadkach były takŜe przyczyną wielu działań dyplomacji

oficjalnej jak równieŜ i nieoficjalnej, która musiała liczyć się z istniejącą sytuacją i jej

rozwojem. Oczywiście, tak bardzo doniosłe wydarzenia, jak Rewolucja Październikowa i

ruchy rewolucyjne w 1918 roku w Europie środkowej czy takieŜ wydarzenia pod koniec II

wojny światowej, musiały zo-

1 Chodzi tu mianowicie o pozycje rzadkie równieŜ w krajach zachodnich, wydawnictwa od

dawna niemal niedostępne.

stać wspomniane. Ale autor ogranicza sią tu do wzmianek tylko najniezbędniejszych 1.

Ukazuje on za to inne zjawiska, wprawdzie o bardzo wąskiej podstawie społecznej, niemniej

jednak nader waŜne dla rozwoju sytuacji ogólnej w danych krajach: mianowicie działania

pewnych mechanizmów wielkiego kapitału w Europie zachodniej, pertraktacje zakulisowe

przedstawicieli największych trustów i monopoli, dla których niemal nie istniały granice

polityczne i które nie musiały oglądać się na toczące się wojny, lecz realizowały swoje plany.

W kaŜdym wycinkowym zarysie historycznym interesować nas musi kryterium doboru

materiału i wyboru faktów. JuŜ z tego, co powiedziano wyŜej, łatwo moŜemy odgadnąć, jakie

były kryteria autora niniejszej ksiąŜki. Wiemy juŜ, czego w niej nie znajdziemy oraz o czym

autor chętnie i obszernie pisze.

Ale nie tylko to jest cechą charakterystyczną ksiąŜki, Ŝe nieobecni są w niej zwykli ludzie

pracy, a Ŝe natomiast roi się w niej od tytułów ksiąŜęcych, hrabiowskich i baronowskich

(zwłaszcza przy opisie wydarzeń sprzed i z czasu I wojny światowej, kiedy to w dyplomacji

mało w ogóle było, przynajmniej na wyŜszych stanowiskach, osób nieutytułowanych), a

sprawy publiczne i prywatne głów ukoronowanych równieŜ zajmują sporo miejsca 2. Przy

tym, kiedy na kartach ksiąŜki nie pojawiają się arystokraci, to z kolei autor poświęca wiele

uwagi światu wielkich finansów, twórcom i szefom największych firm przemysłowych i

trustów Europy zachodniej włącznie z Niemcami. To zresztą stanowi w pewnej mierze o

wadze ksiąŜki, która odkrywa czy teŜ szeroko wyjaśnia działania owych kół, mających jawny,

a częściej jeszcze niejawny wpływ, nieraz decydujący, na politykę oficjalną rządów. „Tajna

dyplomacja" wiel-

1 Przy tym zresztą wykazujących brak zrozumienia istoty wydarzeń lub teŜ skłonność do

pewnych pochopnych i powierzchownych wniosków.

* Gwoli ścisłości trzeba jednak stwierdzić, Ŝe w niektórych państwach rola monarchy w

owych latach była nieraz niewspółmiernie wielka i Ŝe wskutek tego istotnie stanowiła waŜny

element rozwoju historii politycznej wchodzącego w grę kraju w danym okresie.

kiej finansjery zachodniej znalazła w ksiąŜce niniejszej odpowiednie dla jej wagi miejsce i

lektura odnośnych fragmentów pozwala lepiej zrozumieć wiele wydarzeń zakulisowych,

zwłaszcza z okresu międzywojennego.

Fakt ten oczywiście jest dodatkowym elementem owej jednostronności całej ksiąŜki, będącej

niemal wyłącznie obrazem świata zachodniego. Autor, z widocznym znawstwem i — jak się

wydaje — równieŜ upodobaniem piszący o działalności mechanizmów organizacji

kapitalistycznych, niewiele mógł napisać o krajach, w których na taką działalność nie było

miejsca lub teŜ istniejące moŜliwości były minimalne. Stąd więc nieobecność w ksiąŜce

nowej Rosji i niewiele danych o ubogich krajach naszej części Europy.1

Co więcej, trzeba z góry ostrzec czytających u nas tę ksiąŜkę, Ŝe światopogląd i sympatie

autora są wyraźnie po tamtej stronie. PoniŜej będą wskazane niektóre najwaŜniejsze miejsca

w wywodach autora, wywołujące powaŜne zastrzeŜenia. Ogólnie wszakŜe naleŜy z góry

powiedzieć, iŜ autor nie ma przekonania do prawa samookreślania narodów, przynajmniej

jeśli chodzi o Europę środkową, gdyŜ z wywodów jego wyraźnie przebija Ŝal z powodu

zniknięcia Austro-Węgier, uwaŜanych — oczywiście niesłusznie — za element stabilizacji w

naszej części kontynentu, podczas gdy utworzenie narodowych państw na tym obszarze

wniosło jakoby chaos i zwiększające się trudności gospodarcze.2 Autorzy tego pokroju w

Europie zachodniej z ironią i niechęcią mówią o „bałkanizacji" Europy środkowej po 1918

roku.3

1 Kraje te mogły autora interesować tylko o tyle, o ile były terenem działalności wielkich

zachodnich firm przemysłowych i bankowych, jak np. w związku ze sprawą udziałów

francuskich w przemyśle zbrojeniowym czechosłowackim. Na ten temat wszakŜe moŜna by

napisać o wiele więcej, np.: o nafcie rumuńskiej i polskiej, o miedzi w Jugosławii itd.

* Zob. np. na s. 114, rozdział o Czternastu Punktach Wil-sona. W takim duchu piszą dziś z

reguły prawicowi historycy austriaccy.

3 Zob. np. s. 73, rozdział związany z tajnymi sondaŜami

Nie naleŜy oczywiście sądzić, Ŝe tego rodzaju nastawienie autora w pełni pokrywa się z anty

wersalskim nastawieniem Niemiec przedwojennych. Autor wcale tego rewizjonizmu nie

pochwala (choć moŜe dobrze nie rozumie sprawy gdańskiej i „Korytarza", czyli Pomorza

polskiego). JednakowoŜ stoi na stanowisku, Ŝe wszystko byłoby dobrze, gdyby nie Hitler: z

Niemcami sprzed 1933 moŜna było się porozumieć i utrwalić po wieczne czasy ład

lokarneński, czyli wieczny pokój dla Europy zachodniej, moŜe kosztem jakichś tam ustępstw

ze strony tych „zbałkanizowanych" nowych państw Europy środkowo-wschodniej.

Odczuwamy wyraźny Ŝal autora, iŜ nie udało się zrealizować owych poczynań,

podejmowanych pod koniec lat dwudziestych i na początku trzydziestych przez niektórych

polityków oraz bankierów i wielkich przemysłowców francuskich, belgijskich i niemieckich.

Nawet i faszyzm włoski, jako mniej dla Europy zachodniej niebezpieczny, nie spotyka się z

potępieniem. Rewizjonizm umiarkowany równieŜ nie otrzymuje nagany, a racje obrońców

status quo w mniejszym stopniu są brane pod uwagę niŜ argumenty np. rewizjonistów

węgierskich z okresu międzywojennego, podczas gdy nie ma wzmianki o kontrargumentach

Słowaków. W sprawie sudeckiej znajdujemy raczej poparcie dla ówczesnego stanowiska

niemieckiego, ani słowa zaś o poglądach Czechów w tej sprawie.

Spośród miejsc w ksiąŜce, które muszą bądź budzić sprzeciw, bądź co najmniej wywoływać

nastrój polemiczny, przytoczymy tu kilka przykładowo. Dodać trzeba z góry, Ŝe niekiedy

zresztą sam autor nie zajmuje tu własnego stanowiska, ale juŜ to, Ŝe przytacza bez komentarza

pewne kontrowersyjne sądy, jest niewątpliwie wykroczeniem przeciw zasadzie bezstronności

historycznej.

Tak więc na s. 29 czytamy, Ŝe dawna Turcja (suł-tańska) była elementem stabilizacji na

Bliskim Wscho-

pokojowymi wszczętymi przez ostatniego cesarza austriackiego. Oczywiście, powstały na

wchodzącym w grę obszarze powaŜne trudności gospodarcze, ale były one w duŜej mierze

spowodowane przez niejednakowy rozwój ekonomiczny poszczególnych obszarów,

zawiniony z kolei przez wyzysk ze strony rządów zaborczych.

dzie i Ŝe jej zniknięcia niebawem przyszło Ŝałować. Pogodzić się z tym trudno, skoro wiemy,

Ŝe państwo to uciskało ludność arabską i Ŝe ludność ta dąŜyła do wyzwolenia, do utworzenia

swojej własnej państwowości.1 Inna juŜ sprawa, Ŝe wpływ mocarstw zachodnich wypaczył

dalszy rozwój sytuacji w tych stronach.

Z kolei z wywodów autora na s. 96 wynika, Ŝe trzeba jakoby Ŝałować, iŜ w 1917 roku nie

doszło do zawarcia pokoju kompromisowego, rzekomo proponowanego wtedy przez Niemcy.

Jasne jest, iŜ gdyby doszło istotnie do takiego pokoju (co jest zresztą wątpliwe!), Europa

wschodnia musiałaby pozostać pod dominacją imperializmu niemieckiego. My w kaŜdym

razie nie mamy czego Ŝałować!

Na s. 238 autor przytacza kwestionowane powszechnie orzeczenie, Ŝe hitlerowskie aneksje

Austrii i ziem czeskich nastąpiły jakoby na prośbę odnośnych rządów, nie są więc aneksjami,

a nie zaznacza bynajmniej, w jakich warunkach doszło do wystosowania owych „próśb". Czy

teŜ, zgodnie z przechwałkami Hitlera, autor powtarza na s. 278, Ŝe we wrześniu 1939 Polska

została „zgnieciona w osiemnastu dniach", nie wspominając choćby ani słowem, do kiedy

broniła się Warszawa.

Przekład niniejszy przedstawia tekst przyswojony z oryginału z pewnymi nieznacznymi

skrótami, dokonanymi za zgodą autora. Było rzeczą niezbędną dokonać owych skrótów tam,

gdzie występowały pewne twierdzenia, zbytnio kontrowersyjne z naszego punktu widzenia.

Procent miejsc opuszczonych w stosunku do całości jest jednakowoŜ minimalny.

Na końcu ksiąŜki redakcja wydania polskiego dodała alfabetyczny spis nazwisk i innych

terminów wymagających objaśnienia dla czytelnika nie będącego fachowym historykiem.

HENRYK BATOWSKI

1 Uznała to zresztą nowa Turcja, która zrzekła się wszelkich roszczeń do obszarów arabskich.

CZĘŚĆ PIERWSZA

1914—1918

Główne układy tajne zawarte między rokiem 1914 a 1917

2 sierpnia 1914 12 marca 1915

10 kwietnia 1915 26 kwietnia 1915

10 maja 1915

16 maja 1915 lipiec 1915

6 września 1915 9 marca 1916

17 sierpnia 1916

Traktat między Niemcami i Turcją (obietnica interwencji ze strony Turcji). Rząd brytyjski

zgadza się na aneksję Cieśnin tureckich przez Rosję na wypadek zwycięsko zakończonej

wojny.

Rząd francuski zgadza się na aneksję Cieśnin tureckich przez Rosję w wypadku zwycięskiego

zakończenia wojny.

Traktat londyński między Włochami, a Ententą (obietnica interwencji Włoch przeciw Austro-

- Węgrom).

Konwencja morska stanowiąca dodatek do poprzedniego układu.

Konwencja wojskowa stanowiąca dodatek do poprzedniego (układ londyński z 26. IV.

1915). Układ między rządem brytyjskim a HidŜazem (emir Husajn) przewidujący

utworzenie państwa arabskiego (podział Imperium Otomańskiego). Traktat między

Bułgarią a mocarstwami centralnymi (obietnica interwencji bułgarskiej). Londyn wyznacza

Francuzom i Rosjanom sfery ich wpływów w państwie otomańskim. Traktat sojuszniczy i

konwencja wojskowa między Rumunią i Ententą (zobowiązanie Rumunii do interwencji).

14 lutego 1917 Układ francusko-rosyjski (nie podany do wiadomości Anglikom):

Rosjanie zobowiązują się poprzeć Francję dla zrealizowania jej celów wojennych

(aneksja Alzacji i Lotaryngii i utworzenie państwa buforowego na lewym brzegu i j Renu); w

zamian Francja zostawia wolną rękę U Rosji w sprawie jej granic zachodnich (kwestia [1

polska itd.).1

19 kwietnia 1917 Układ w Saint-Jean-de-Maurienne przysądzający Włochom Adanę i

Smyrnę.

NaleŜy zauwaŜyć, Ŝe z wyjątkiem zobowiązań przystąpienia do wojny — i to jeszcze z

pewnymi zastrzeŜeniami — Ŝaden z powyŜszych układów nie został dotrzymany i nie

pociągnął za sobą dalszych następstw.

1 Tekst tego układu został ogłoszony w „Izwiestiach" z dnia 23 listopada 1917. Przedruk jego

moŜna znaleźć w: F. Grimm, Frankreich am Rhein, Hanseatische Verlagsanstalt, Hamburg

1931, s. 135. [Ze strony polskiej sprawę tę poruszali m. in.: M. S o k o 1 n i c k i, Polska w

pamiętnikach Wielkiej wojny 1914—19/8, Warszawa 1925, s. 634—5; H. Jabłoński,

Narodziny Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1962, s. 42. (Przyp. red.)]

WOJNA NA WSCHODZIE

1914—1915

Turcja przystępuje do wojny

Lipiec roku 1914 jest miesiącem gorączkowego napięcia: wypadki polityczne i wojenne

następują szybko po sobie; napięcie między narodami i rządami wzrasta w sposób

niebezpieczny. W sierpniu następuje wybuch. Od tej chwili wojna nabiera szybkiego tempa:

Austro-Węgry wkraczają do Serbii, Niemcy do Belgii, Rosjanie do Polski pod austriackim

zaborem. Wiele państw jednakŜe trzyma się z dala od konfliktu.

Z jednej strony Rumunia i Włochy związane są z Austro-Wę-grami i z Niemcami tylko

przymierzem odpornym. Włochy na próŜno zapytują Austrię, jaka rekompensata przypadłaby

im w udziale na wypadek interwencji w konflikcie (art. 7 traktatu Trójprzymierza). Wobec

upartego milczenia Rzym i Bukareszt proklamują 3 sierpnia swą neutralność.1

Launay Jacques de - Historia tajnej dyplomacji 1914-1945.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: