PRZYPISY.doc

PRZYPISY

NOTA BIBLIOGRAFICZNA

Ważniejsze prace, zwłaszcza w języku angielskim, powięcone tematom szczegółowym,
wymieniono w odpowiednich przypisach. W tym miejscu podajemy krótki wykaz ksišżek
omawiajšcych bšd całš historię Rzymu, bšd dłuższe jej okresy.

The Cambridge Ancient History, wyd. S. A. Cook, F. E. Adcock i M. P. Charlesworth: t.
VII, The Hellenistic Monarchies and the Rise ofRome (1928); t. VIII, Rome and the Mediterra-
nean, 218-133 B.C. (1930); t. IX, The Roman Republic, '133-44 B.C. (1932); t. X, The
Augustan Empire, 44 B. C.-A. D. 70 (1934); t. XI, The Imperia! Peace, A. D. 70-192 (1936);

t. XII, The Imperia! Crisis and RecoYery A. D. 193-324 (1939).

Methuen's History of the Greek and Roman Worid, pod red. M. Cary'ego: t. IV, H. H.
Scullard, A History of the Roman Worid, 753-146 B.C. (wyd. III 1961); t. V, F. B. Marsh,
146-30 B.C. (wyd. III, poprawione przez H.H. Scullarda, 1963); t. VI, T. Salmon, 30 B.
C.-A. D. 138 (wyd. V 1966); t. VII, H. M. D. Parker, A.D. 138-337 (wyd. II, poprawione
przez B. H. Warmingtona, 1958).

M. Rostovzteff, A History of the Ancient Worid, t. II, Rome (1927, poprawione przez E.
Bickermana, 1961).

A.E.R. Boak i W.G. Sinnigen, A^ History of Rome to A.D. 565 (wyd. V 1965).

Th. Mommsen, The History of Rome (przekł. ang. 1911); jest to historia Republiki -
dzieło stare, lecz podstawowe.

J. Heurgon, The Rise of Rome (1973).

A. H. McDonald, Republican Rome (1966).

H. H. Scullard, From the Gracchi to Nero (wyd. IV 1976).

M. Grant, The Worid of Rome (1960).

M. Grant, The Climax of Rome (1968); wyd. poi. Zmierzch cesarstwa rzymskiego. War-
szawa 1960.

480 Nota bibliograficzna

J. Vogt, The Decline of Rome (1967).

F. Millar, The Roman Empire and its Neighbours (1967).

J. Wells i R.H. Barrow, A Short History of the Roman Empire to the Death of Marcus
Awelius (1931).

H. Mattingly, Roman Imperial Cnilisation (1957).
C. G. Starr, Cwilisation and the Caesars (1954).

M. Rostovtzeff, The Social and Economic History of the Roman Empire (2 tomy, wyd. II
1957, pod red. P. Frasera).

A. H. M. Jones, The Later Roman Empire, ^84-602 (3 tomy, 1964).

A. H. M. Jones, The Decline of the Ancient Worid (1966); jest to skrócona wersja pracy

poprzedniej.

J.P.Y.D. Balsdon, Life and Leisure in Ancient Rome (1969).
The Legacy of Rome, pod red. C. Baileya (1924); eseje na różnorodne tematy.
The Romans, pod red. J. P. V. D. Balsdona (1965); sš to również eseje.
D. Dudley, The Romans (1970).

Aspects of Greek and Roman Life, seria pod red. H. H. Scullarda (do połowy lat 70-tych
wyszło ok. 30 tomów).

Aufstieg und Niedergang der romischen Welt, wyd. H. Temporini, wydawnictwo seryjne,
którego celem jest wszechstronne przedstawienie wiata rzymskiego, zapoczštkowane wyda-
niem dwóch tomów w r. 1972.

Dwa pożyteczne zbiory ródeł w przekładzie angielskim: N. Lewis i M. Reinhold, Roman
Cnilisation: t. I, The Republic (1951); t. II, The Empire (1955).

A. H. M. Jones, A History ofRome through the Fifth Century: 1.1, The Republic (1968); t.

II, The Empire (1970).

Godne polecenia sš prace:

A Companion to Latin Studies, pod red. J. E. Sandysa (wyd. III 1921).

Oxford Ciassical Dictionary, wyd. II pod red. N.G.L. Hammonda i H. H. Scullarda
(1970).

Kilka użytecznych ksišżek w języku francuskim:

HistoireRomaine, pod red. G. Glotza: 1.1, E. Pais i J. Bayet, do r. 133 p.n.e. (wyd. II 1940); t.
II, G. Bloch i J. Carcopino, do r. 44 p.n.e. (wyd. IV 1950); t. III, L. Homo, Le Haut Empire
(1941); t. IV, Le Bas-Empire, M. Besnier, cz. I do r. 325 (1937), A. Piganiol, cz. II, lata
325-395 (1947).

Nota bibliograficzna 481

A. Piganiol, Histoire de Rome (wyd. IV 1962).

A. Piganiol, La Conquete romaine (wyd. V 1967).

P. Petit, La Paix Romaine (1967); Histoire generale de 1'empire romain (1974).

R. Remondon, La Crise de 1'empire romain (1965).

31 - Dzieje Rzymu t. II




WYKAZ SKRÓTÓW

AJ Phil.
Aufstieg NRW

Broughton, MRR

Brunt, Manpower

CAH

Cary, Hist.

CIL

Cl. Ph.

Cl. Qu.

Cl. Rev.

Crawford, RRC

Degrassi, ILLRP

De Sanctis, Storia
Dessau, ILS
Dittenberger, Sylloge

Entretiens Hardt, XIII
Frank, Econ. SAR

JHS
JRS

Lewis-Reinhold, R. Civ.

Momigliano, Secondo,

Terzo, Quarto, Contrib.
Nash, Pić. Diet. Anc. Rome
Num. Chroń.
Ogilvie, Livy
OGIS

PBSR

"American Journal of Philology"
Aufstieg und Niedergang der romischen Welt, wyd. H. Tem-

porini (1972- )
T. R. S. Broughton, The Magistrates of the Roman Repu-

blic (1951-1960)

P. A. Brunt, Italian Manpower. 225 B.C.-A.D. 14 (1971)
Cambridge Ancient History
M. Cary, History of Rome, wyd. II (1954)
Corpus Inscriptionum Latinarum (Berlin 1863)
"Ciassical Philology"
"Ciassical Quarterly"
"Ciassical Review"

M. Crawford, The Roman Republican Coinage (1975)
A. Degrassi, Inscriptiones Latinae Liberae Rei Publicae (1957-

-1963)

G. De Sanctis, Storia dei Romani (1907-1966)

H. Dessau, Inscriptiones Latinae Selectae (1892-1916)
W. Dittenberger, Sylloge Inscriptionum Graecarum, wyd. III
(1915-1924)

Les Origines de la Republique Romaine. Entretiens sur 1'anti-
quite dassigue, t. XIII (Fondation Hardt, Geneya 1966)

Ań Economic Survey of Ancient Rome, wyd. T. Frank, 5 to-
mów (1933-1940)

"Journal of Hellenie Studies"

"Journal of Roman Studies"

N. Lewis i M. Reinhold, Roman Cmiization, 2 tomy (1951-

-1955)
A. Momigliano, Secondo. Terzo i Quarto Contributo alla

storia degli studi ciassici (1966, 1969)
E. Nash, Pictorial Dictionary of Ancient Rome (1961-1962)
"Numismatic Chronicie"

R. M. Ogilvie, Commentary on Livy, Books l-5 (1965)
W. Dittenberger, Orientis Graeci Inscriptiones Selectae (1903-

-1905)
"Papers of the British School at Rome"

Wykaz skrótów 483

P-W A. Pauły, G, Wissowa, Realencyclopadie d. klassischen Alter-

tumswissenschšft (1893- )
Riccobono, Fontes S. Riccobono, Fontes luris Romani Ante-Justiniani, t. I (1941)
Scullard, Hisf. Rom. Worid H.H. Scullard,^ History ofthe Roman Worid, 753-146B.C.,

wyd. III (1961)
SEG Supplementum Epigraphicum Graecum
Sherk, Documents R. K. Sherk, Roman Documents from the Greek East (1969)
Sydenham, CRR E. A. Sydenham, The Coinage of the Roman Republic (1952)
TAPA "Transactions of the American Philological Association"
Walbank, Polybius E. W. Walbank, A Historical Commentary on Polybius (t. I

1957, t. II 1967).




PRZYPISY

ROZDZIAŁ I

' Zarys geografii basenu ródziemnomorskiego zob. J. L. Myres, The Mediterranean Lands
(1953); E. C. Semple, The Geography of the Mediterranean Region: its Relation to Ancient
History (1931), zwłaszcza rozdz. XI-XX; M. Cary, The Geographic Background of Greek
and Roman History, co się tyczy Italii, zob. Italy, 3 tomy (Admiralty, Naval Inteligence Divi-
sion, Geographical Handbooks).

2 Mamy dowody na to, że w czasach prehistorycznych w regionie ródziemnomorskim
występowały w długich okresach różnice w wielkoci opadów deszczu; por. C.E.P. Brooks,
Climate through the Ages (1926). Co więcej, Rhys Carpenter, Discontinuity in Greek Civiliza-
tion (1966), s. 18 i n., dowodzi, że zmiany klimatu w krajach ródziemnomorskich w latach
1200-850 p.n.e. powodowały klęski suszy i głodu i że w pewnych okresach poziom morza
był niższy niż za naszych czasów. Z kolei nastšpił okres obfitych opadów deszczu, być może
więc w epoce klasycznej klimat był chłodniejszy i bardziej wilgotny niż dzi. Efekty tych
zmian, jeli rzeczywicie miały one miejsce, najbardziej wyranie mogły wystšpić w alpej-
skich regionach Italii, gdzie wedle Brooksa warunki komunikacji były najłatwiejsze między
1200 a 900 rokiem. Póniejsze zmiany klimatyczne były najprawdopodobniej spowodowane
przeobrażeniami w rodowisku lokalnym: wyršb lasów, a tym samym zmniejszenie okrywy
rolinnej, miał wpływ na wielkoć opadów i prowadził do wymywania gleby i zamulania ujć
rzek, procesu odtšd trwałego (za czasów rzymskich odkładanie się osadów przysporzyło
dużo kłopotów w Ostii, porcie w pobliżu Rzymu u ujcia Tybru; w naszych czasach port ten
znalazł się w odległoci ponad 3 kilometrów od morza). J. B. Ward-Perkins (Landscape and
History in Central Italy, w serii Second J.L. Myres Memoriał Lecture) wskazuje na ujemne
skutki wytrzebienia lasów w południowej Italii, a także w Sybaris w Lukanii, i podkrela (s.
6), że "wielkie porty w północnej Italii, Akwileja i Rawenna, znalazły się daleko w głębi lšdu;

również i Spina, port adriatycki, który obsługiwał północnš Etrurię, leży dzi wysoko ponad
poziomem morza i całkowicie wysechł". Co się tyczy kwestii, w jakim stopniu rzeki w base-
nie ródziemnomorskim zmieniły swe koryta w cišgu ostatnich 2000 lat, zob. C. Vita-Finzi,
The Mediterranean Yalleys (1969); autor ten przyznaje, że "warunki klimatyczne w czasach
rzymskich nie różniły się w sposób istotny od dzisiejszych" (s. 113). Znajduje to wyrane
potwierdzenie w wielu opisach warunków klimatycznych w znanych nam dziełach autorów
greckich i rzymskich. Także rozprzestrzenienie rolin na obszarze ródziemnomorskim w
czasach starożytnych i dzisiejszych wskazuje na to, że izotermy pozostały nie zmienione. Co
więcej, Liwiusz wspomina o częstych zamieciach nieżnych i długotrwałych deszczach w Ita-
lii rodkowej prawdopodobnie dlatego, że były to zjawiska wyjštkowe. Bardziej szczegółowo
omawia to M. Cary, The Geographic Background of Greek and Roman History (1949), s. 2 i n.

Przypisy 485

Wydaje się, że poziom Morza Tyrreńskiego był w latach ok. 50 p.n.e. - 70 n.e, rednio o
jeden metr niższy niż dzisiaj. Kwestię tę omawia szczegółowo zbiór studiów II Ihello antico
del mar Tirreno, wyd. G. Schmiedt (1972).

3 W Egipcie żniwa odbywajš się w kwietniu.

4 W Rzymie rednia temperatura stycznia wynosi 7°C, a...