automatyzmy dnia powszedniego.pdf

Czasopismo Psychologiczne

Psychological Journal

Automatyzmy dnia powszedniego *

JohnA. Bargh**

New York University

AUTOMATICITY OF EVERYDAY LIFE

Since 1960's the explanations of social cognition phenomena based upon the

conccpt of free will and conscious choice have beencontinuously losing their

validity. Massive evidence supports the thesis that some situations may

provoke psychological effects without any conscious information

processing. In this article a detailed overview of automatic psychological

effects on perceptional, evaluational and motiyational processes is

presented. As both social psychology and automaticity theory and research, are

concerned with phenomena that occur whenever certain situational

features or faetors are in place so the author claims that social psychological

effects must be essentially automatic in naturę.

ZAMIAST WSTĘPU

Jeśli mamy stosować metodę naukową w

nauce o człowieku, musimy założyć, że

zachowanie podlega pewnym prawom. Musimy

oczekiwać odkrycia, że to, co człowiek czyni -

czyni wskutek pewnych możliwych do ustalenia

okoliczności oraz, że kiedy okoliczności te

zostaną poznane, będziemy mogli przewidywać i

do pewnego stopnia determinować ludzkie

działania. Ta możliwość może razić wielu ludzi.

Bywa

ona przeciwstawiana sięgającej daleko wstecz

tradycji traktującej człowieka jako wolną

jednostkę, której zachowanie nie jest wynikiem

poprzedzających je okoliczności, ale stanowi

rezultat spontanicznych, wewnętrznych

przemian. Jeśli nie potrafimy wskazać co rządzi

ludzkim zachowaniem, twierdzimy, że

to człowiek sam nim kieruje. Tb samo robili

kiedyś prekursorzy nauk przyrodniczych, ale

dziś Eol już nie panuje nad wiatrem, a i Jupiter

Pluwiusz

sprowadza

deszczu.

Jak trafnie zauważy! Skinner, im więcej

wiemy o sytuacyjnych przyczynach zjawisk

psychologicznych, tym mniejszą czujemy

potrzebę wyjaśniania tych zjawisk

istnieniem wewnętrznych, świadomych

procesów pośredniczących. Obecnie, gdy

psychologia społeczna koncentruje się na

poszukiwaniu właśnie tych sytuacyjnych

przyczyn leżących u podstaw myślenia,

odczuwania i działania człowieka w

rzeczywistej lub wyobrażonej obecności

innych ludzi (np- Ross i Nisbett, 1991), nie

sposób uniknąć przewidywań, że wraz z

postępem wiedzy dotyczącej zjawisk

psychologicznych zmaleje wyjaśniająca rola

wolnej woli i świadomego wyboru. Innymi

słowy, ponieważ psychologia społeczna

skoncentrowana jest na sytuacyjnych

determinantach myślenia, odczuwania i

działania, zatem nieuniknione jest, że

zjawiska przez nią badane okażą się

automatyczne z natury. Tendencja ta już

się zaznaczyła i wszystko wskazuje na to,

że będzie ona obecna w przyszłości (zob.

Bargh, 1994; Greewald i Ba-naji, 1995).

(Skinner, 1953, ss. 6-

7,283)

— --------------------------------------------------------------------------------

----

* Oryginalna wersja tego artykułu

ukazała się pod tytułem *Automaticity of

Everyday Life" w: Aduances in Soeial

Cogni-tion , Vol. 10, pp. 1-61 [Copyright

1997 by Lawrence Erlbaum Associates].

Przekładu dokonali: Krzysztof

Przybyszewski, Szko-la Nauk Społecznych

przy IFiS PAN, Instytut Psychologii PAN

oraz Dorota Kutkowska, Wydział

Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego,

konsultacja -prof. dr hab. Maria

Jarymowicz. Artykul przetłumaczono za

zgodą wydawcy oraz autora. Law-rence

Erlbaum Associates nie odpowiada za

trafność tego tlu-maczenia. Ani oryginał,

ani niniejsze tłumaczenie nie mogą być

powielane, rozpowszechniane w żadnej

formie (niezależnie od techniki

reprodukcji), oraz zapisywane w bazie

danych bez przedniej pisemnej zgody

Lawrence Erlbaum Associates-

** Korespondencję na temat artykułu można

kierować pod adresem: JohnA. Bargh, Department of

Psychology; New York University 6 Washington Place.

Seventh Floor; New York. NY 10003. (e-maii

barghigpsych.nyu.edu).

Korespondencję na temat tłumaczenia można

kierować pod adresem: Krzysztof Przybyszewski,

Instytut Psychologii PAN ul. Podleśna 61, 01-073

Warszawa.

(e-mail: crispy@psychpan.waw.pl)

Czasopismo Psychologiczne, Tbm S. Nr 3, 1999, 209-256

209

nie

John A. Bargh

Oczywiście Skinner (np.: 1978) myli) się

sądząc, że poznanie nie odgrywa żadnej roli

w kontrolowaniu zachowania przez bodźce

zewnętrzne. Dzisiaj nawet teoretycy uczenia

się zwierząt, kontynuujący tradycję

Skinnera (np. Rilling, 1992) przyznali, że

od kiedy tylko bodźce eksperymentalne

stały się bardziej złożone i długotrwale ani-

żeli proste, statyczne dźwięki i światła

stosowane przez Skinnera, mechanizmy

poznawcze, szczególnie zaś percepcja i

tworzenie reprezentacji, są niezastąpione w

przewidywaniu i kontrolowaniu

zachowania zwierząt. Jednak, jak

zauważył Barsalou (1992), możliwość

pośrednictwa mechanizmów poznawczych

w procesach wpływu bodźców

sytuacyjnych na reakcje nie świadczy o tym,

iż reakcje te są w mniejszym stopniu

determinowane przez takie bodźce:

Większość psychologów poznawczych, tak

jak be-hawioryści-żywi przekonanie, że

fundamentalne prawa fizycznego świata

całkowicie determinują zachowana

człowieka. Podczas, gdy behawiory-ści

spostrzegają kontrolę jako usytuowaną

jedynie w środowisku zewnętrznym,

psychologowie poznawczy widzą ją również

w mechanizmach poznawczych... Złudzenie

wolnej woli jest dla nich

po prostu kolejnym zjawiskiem czekającym

na wyjaśnienie (s. 91)

W dalszej części tego artykułu postaram

się dowieść, że znaczna część codziennego

życia -myślenia, odczuwania i działania -

jest automatyczna, w tym sensie, że jest ona

sterowana przez aktualnie postrzegane

właściwości środowiska (np. ludzi,

przedmioty, zachowania innych, oko-

liczności, role i normy społeczne itd.) za

pośred-nictwem automatycznego,

pozbawionego udziału refleksji i świadomcyh

wyborów, przetwarzania informacji.

skutki dla jednostki, to wkłada ona

dodatkowy wysiłek poznawczy w bliższe

poznanie partnera interakcji zamiast, po

prostu, zaklasyfikować go do istniejącej już

w jej umyśle zbiorczej kategorii

(Erber, Fiske, 1984). W sferze odczuwania,

przykładem może być fakt, że ludzie

znajdujący się w stanie pobudzenia mają

tendencję do interpretowania swoich odczuć

w kategoriach reakcji emocjonalnych

obserwowanych u innych uczestników sytuacji

(Schachter i Singer, 1962). W sferze

zachowania przykłady mogą być następujące.

Jednostka skłonna jest wykonać każde polecenie

osoby obdarzonej autorytetem nawet, jeżeli

wymaga to od niej kłamstwa lub dostarczania

groźnych dla zdrowia szoków elektrycznych

(Milgram. 1963). Ponadto, jesteśmy skłonni

pomóc osobie tego potrzebującej tylko

wówczas, gdy w pobliżu nie ma nikogo

innego, kto mógłby to zrobić (Darley i Latane,

1968). i|

W tych kilku przykładach wpływu sytuacji

na procesy poznawcze i emocjonalne oraz

zachowa-nia społeczne, związek między

właściwościami sytuacji i interesującymi

nas efektami można sformułować w

kategoriach przyczynowo-skutko-wych (jeżeli

— to; if - then), W obecności specy ficznego

zbioru właściwości sytuacji (np. osoby lub

wydarzenia) pojawiają się określone

psychologicz-ne,

bądź

behawioralne następstwa .

Poszukiwania specyficznych związków

przy-czynowo-skutkowych charakteryzują

także badania nad automatycznymi

procesami poznawczymi. Automatyczne

zjawiska psychiczne pojawiają się

natychmiast po wystąpieniu określonych

warunków wyzwalających; w obecności tych

warunków procesy automatyczne przebiegają

autonomicznie, pozbawiając świadomość

możliwości sterowania ich przebiegiem

(Anderson, 19929 Bargh, 1989, 1996).

Dlatego też teoria i badania w dziedzinie

psychologii społecznej i automatycznych

procesów psychicznych, mają u podstaw

poszukiwanie i ustalenie związków

przyczynowo-skutkowych między warunkami

sytuacyjnymi jednej, a ich poznawczymi,

emocjonalnymi i behawioralnymi efektami z

drugiej strony.

Natura tych warunków wstępnych (strona

„je-żeli" przedstawionego równania) może być

róż-noraka. Niektóre wymagają jedynie

wystąpienia wyzwalającego wydarzenia

zewnętrznego, bez względu na przedmiot

koncentracji uwagi jed-nostki, treść jej

procesów myślowych, czy obecność

świadomych intencji lub celów. Innymi sło-

Fundamentalne znaczenie

automatyzmów w rozumieniu natury

ludzkiej przez psychologię społeczną

Podejścia teoretyczne spotykane na gruncie

psychologii społecznej, poszukując

sytuacyjnych czynników determinujących

określony sposób myślenia, odczuwania

czy zachowania jednostki, zawsze

podkreślały automatyczny charakter pro-

cesów psychicznych. Można tu przytoczyć

następujące, klasyczne już dziś przykłady.

W sferze myslenia przejawia się to na

przykład w tym, że jeżeli interakcja

społeczna może mieć doniosłe

210

Czasopismo Psychologiczne, Tbm 5. Nr 3, 1999, 209-256

emocjonalne

Automatyzmy dnia powszedniego

wy są one całkowicie niezależne od stanu urny-

słu jednostki i jako takie, mogą być określone jako

przedświadome procesy automatyczne (precon-

scious) (Bargh, 1989). One właśnie stanowią głów-

ny przedmiot rozważań Lego artykułu. Można je

przeciwstawić postświadomym procesom automa-

tycznym (postconsciousy (Bargh. 5 989; Bargh i

Tota, 1988), które zależą od czegoś więcej, niż tylko

samej obecności obiektów czy wydarzeń ze-

wnętrznych. Postświadome automatyzmy są po-

wszechnie badane przy zastosowaniu ekspery-

mentalnej techniki torowania (priming). Torowanie

rozpoczyna automatyczny proces umysłowy,

który, początkowo latentny, ujawnia się następ-

nie w obecności wyzwalającej informacji ze-

wnętrznej. Automatyczne procesy postświadome

aktywizowane są zatem przed pojawieniem się

bodźca zewnętrznego. Natomiast wystąpienie

automatyzmów związanych z celem wymaga speł-

nienia jednego warunku wstępnego — zaistnienia

intencji wykonania czynności umysłowej. Jeśli

warunek ten zostanie spełniony, bezpośrednio

potem nastąpi autonomiczny proces, nie wyma-

gający żadnego dodatkowego, świadomego i re-

fleksyjnego sterowania jego przebiegiem (na przy-

kład tak, jak to ma miejsce w dobrze wyćwiczo-

nej procedurze poznawczej albo umiejętności per-

Cepcyjno-motorycznej; zob. Anderson, 1983;

Newell i Rosenbloom, 1987; Smith, 1994). Zatem

proces psychologiczny można nazwać

automatycznym, jeżeli występuje on w sytuacji

Spełnienia określonych warunków wstępnych

oraz, gdy odbywa się on bez udziału świadomego

wyboru czy sterowania jego przebiegiem. Ponie-

waż psychologia społeczna, podobnie jak nurt

rozważań oraz badań nad automatycznymi pro-

cesami psychicznymi, koncentrują się na sytu-

acyjnych uwarunkowaniach zjawisk psycholo-

gicznych i społecznych, twierdzę, że zjawiska te

mają charakter automatyczny. To, do której ka-

tegorii automatyzmów zaliczymy dane zjawisko,

zależy od natury sytuacyjnych (a więc również

wewnętrznych, poznawczych) warunków wstęp-

nych. Pewne sytuacje mogą prowokować wystą-

pienie zjawisk psychicznych pozbawionych udziału

jakichkolwiek procesów świadomego przetwa-

rzania informacji. Toteż, aby pokazać automaty-

zację zjawisk powszechnych w życiu codziennym

w jej najsilniejszych i najczystszych przejawach,

ograniczę moje rozważania w tym rozdziale do

przedstawienia dowodów potwierdzających ist-

nienie takich przedświadomych, automatycznych

procesów psychicznych. Istnieje też inna katego-

ria uwarunkowań sytuacyjnych przyczyniających

się do wystąpienia podobnych efektów. Są one

jednak zapośredniczone przez wyzwolenie świa-

domych, specyficznych dla jednostki intencji i

celów, które z kolei prowadzą do angażujących

uwagę procesów przetwarzania informacji (np.:

automatyczna aktywizacja procesów motywacyj-

nych; zob. Bargh, 1990). Jednakże jeśli dana sy-

tuacja wyzwala u nieomal wszystkich ludzi takie

same cele, mamy wówczas do czynienia ze zgene-

ralizowanym w populacji efektem, możliwym do

wywołania przez dobór losowy uczestników eks-

perymentu do poszczególnych warunków. Ozna-

cza to, że jedynym warunkiem wstępnym wystą-

pienia takiego zjawiska są w tym wypadku uwa-

runkowania sytuacyjne.

Można się nie zgodzić z powyższą konkluzją,

wskazując na wagę świadomych wyborów i pro-

cesów pośredniczących w uzyskiwaniu efektów

sytuacyjnych opisanych w przytoczonych wcze-

śniej przykładach wyników badań. W przypadku

badań nad wpływem liczby świadków zdarzenia

na prawdopodobieństwo udzielenia pomocy, za

proces pośredniczący w powstawaniu tego efektu

uważane jest poczucie ponoszenia mniejszej

odpowiedzialności, gdy jest się członkiem więk-

szej grupy (tj. dyfuzja odpowiedzialności) (Dar-

ley i Łatane, 1968). Jeśli jednak te świadome pro-

cesy rzeczywiście pośredniczą w powstawaniu

efektów sytuacyjnych, wówczas muszą pozosta-

Dokładne odzwierciedlanie intencji autora wymagało zacho-

wania nieomal dosłownego tłumaczenia wprowadzonego prze-zeń

terminu odnoszącego się do procesów post świadomych ( po-

stonscious ) przeciwastawianych procesom przedświadomym

preconscious ), Dla pierwszej kategorii procesów wymienionych

pr zez autora nie istnieje polski odpowiednik zastosowanego ter-

minu. Natomiast pojecie przedświadomości funkcjonuje od daw-na

w polskiej terminologii psychologicznej, zatem nieuprawnione

wydawało się stosowanie w tej sytuacji przedrostka „pre", tylko

po to, aby zachować konsekwencję w nazewnictwie obydwu ka-

teorii procesów. (przyp. tłum.)

W polskiej terminologii psychologicznej słowo "priming" bywa

tłumaczone na dwa sposoby, albo jako „poprzedzanie", albo jako

"torowanie". Podczas, gdy pierwszy z tych terminów kładzi

używa omawianego terminu w obydwu znaczeniach, jednak

zamienne stosowanie dwóch jego polskich odpowiedników mo-

głoby doprowadzić do utrudnień w zrozumieniu tekstu. T też

zdecydowano się na konsekwentne używanie polskiego termi-

nu "torowanie", ponieważ ten polski termin wydawał się lepi

pasować do prezentowanych przez autora tez. (przyp. tłum.)

Czasopismo Psychologiczne, 7bm 5 , Nr 3, 1999, 209-256

211

nacisk na rodzaj wykorzystywanej manipulacji eksperymenta -

nej drugi stanowi kategorię interpretacyjną efektów uzyski-

wanych w wyniku zastosowania tej metody. Autor artykuł

John A. Bargh

wać w związkach przyczynowo - skutkowych z

uwarunkowaniami sytuacyjnymi. W przeciwnym

razie nie byłoby możliwe uzyskanie żadnych zge-

neralizowanych efektów zmiennej sytuacyjnej.

Może to wydłużyć związek przyczynowo - skut-

kowy o kilka dodatkowych etapów (ij. jeżeli inne

osoby mogące udzielić pomocy, to poczucie mniej-

szej osobistej odpowiedzialności i to świadoma

decyzja o nie udzieleniu pomocy i to nie udziele-

nie pomocy). Skoro jednak omawiany efekt wy-

stępuje regularnie w populacji, oznacza to. że

poczucie mniejszą osobistej odpowiedzialności,

świadoma decyzja o nie udzieleniu pomocy itd.,

stanowią również automatyczne ludzkie reakcje

na informację napływającą ze środowiska.

Gdzie można znaleźć dowody potwierdzające

istnienie rzekomych świadomych procesów po-

średniczących? Muszę wyznać, że celowo wybra-

łem przykład udzielania pomocy. Otóż badacze nie

mieli żadnych danych wskazujących na istnienie

zakładanych w teorii procesów pośredniczących

w dyfuzji odpowiedzialności. Wnioskowali nato-

miast o ich wystąpieniu na podstawie efektu licz-

by świadków zdarzenia (Darley i Łatane, 1968).

Innymi słowy, zachowanie zostało potraktowane

jako wskaźnik obecności poznawczego mediatora

(zob. uwagi krytyczne Zajonca, 1980).

Badania nad efektem liczby świadków zdarze-

nia nie są pod tym względem odosobnione. Bem

(1972), dokonawszy przeglądu badań, w których

na podstawie pomiaru zachowania wnioskowa-

no o wystąpieniu poznawczych procesów pośred-

niczących, stwierdził:

Spraw, że człowiek zaakceptuje nudne zadanie, a

będzie on pracował nad nim bardziej wytrwale.

Spraw, aby myślał, że jest zły, a będzie zachowy-

wał się bardziej agresywnie. Wpłyń na jego per-

cepcję głodu, pragnienia i bólu, a będzie potrze-

bował mniej luk więcej jedzenia i picia, czy też

wytrzyma mniej lub bardziej awersyjną stymula-

cję. Dostosuj dokonywane przez niego atrybucje

do przewidywań teorii, a pojawi się zgodne z nią

zachowanie.

Jest w tym chyba jednak pewna pułapka.

Wszystko to może nie być prawdą. Nie chodzi o

to. że zachowana czasem odbiegają od przewidy-

wań; takie negatywne dowody z rzadka wprawiają

kogokolwiek w zakłopotanie. Chodzi o to, ze za-

chowania te pojawiają się z większą łatwością i

silą. są bardziej wiarygodne i bardziej przekony-

wujące, aniżeli zmiany atrybucji. które teoretycznie

powinny im pośredniczyć." (s. 50)

Bem przedstawił również kilka przykładów

badań, w których zmiennymi zależnymi były za.

równo zmienne behawioralne, jak i atrybucyjne

W badaniach tych uzyskano klarowne wyniki w

odniesieniu do zmiennych behawioralnych (ta-

kich jak warunkowanie mrugania, poziom wy-

uczenia, percepcja bólu, zbliżanie się do obiektu

budzącego lęk) podczas, gdy w odniesieniu do rze-

komych, świadomych procesów pośredniczących

otrzymane efekty były słabe lub nie było ich w

ogóle.

Bez względu na to, czy podzielamy stanowisko

Bema w odniesieniu do ograniczeń pośredniczą-

cej roli świadomych procesów myślowych, faktem

pozostaje, iż dostarczenie materiału dowodowe-

go spoczywa (co niesprawiedliwe) na tych, którzy

obecnie postulują brak konieczności odwoływa-

nia się do świadomego wyboru w celu wyjaśnie-

nia uzyskiwanych efektów. Aby przekonać scep-

tyków, że zjawiska te zachodzą poza świadomo-

ścią, trzeba ponad wszelką wątpliwość zademon-

strować w badaniach, jaki jest w nich udział

nieświadomości. Pewnym krokiem naprzód mo-

głoby okazać się w psychologii społecznej przyję-

cie takiego samego sceptycznego stanowiska wo-

bec modeli postulujących rolę świadomości jako

mediatora. Gdzie bowiem można znaleźć dowody

na poparcie tez o istnieniu procesów pośredniczą-

cych i gdzie są dane świadczące o ich pośrednic-

twie w determinowaniu obserwowanych efektów?

Założenie, że świadomość może pełnić rolę pośred-

niczącą powinno być traktowane z taką samą dozą

sceptycyzmu, jak założenie, że istnieją procesy

automatyczne.

Wyniki badań jako niepodważalne

świadectwo automatycznego

charakteru procesów psychicznych

Rozwijając argumentację na rzecz wagi procesów

automatycznych w psychologii społecznej, twier-

dzę, że dziedzina ta zawsze koncentrowała się na

sytuacyjnych determinantach zachowania. Na-

wet modele atrybucyjne, kładące nacisk na po-

średniczącą rolę procesów świadomych przeciw-

stawianych wpływom sytuacyjnym, nie dostarczy-

ły wystarczających dowodów, pozwalających na

podtrzymanie stanowiska, że pośrednictwo świa-

domości stanowi regułę, nie zaś wyjątek w przy-

padku tego typu zjawisk. Dane uzyskiwane w

późniejszych badaniach zawsze znacząco ograni-

212

Czasopismo Psychologiczne. Tom 5, Nr 3, 1999, 209-256

Automatyzmy dnia powszedniego

czały zasięg i znaczenie propozycji przypisujących

procesom świadomym rolę pośredniczącą w de-

terminowaniu zachowań.

Trzeba zauważyć, że wraz z istniejącym od lat

60-tych postępem badań w dziedzinie poznania

społecznego, dotyczących procesów atrybucji, po-

staw i powstawania stereotypów, dane wskazy-

wały raczej na względną automatyzację badanych

zjawisk niż na ich refleksyjny charakter. To, co

wcześniej opisywano w kategoriach przemyśla-

nych etapów świadomego rozumowania, okazy-

wało się być nadrzędną (Taylor i Fiske, 1978),

opartą na stosowaniu heurystyk (Hansen, 1980),

spontaniczną (Winter i Uleman, 1984) czy wresz-

cie zautomatyzowaną (np. Gilbert, 1989) reakcją

na zachowania innych ludzi. Proces pośredniczą-

cy zjawisku wpływu postaw na zachowanie, opi-

sywany początkowo jako świadome i intencjonal-

ne wydobywanie informacji z magazynu pamię-

ciowego, zaczęto z czasem traktować jako przejaw

automatycznego wpływu zaktywizowanych po-

staw. Zademonstrowano też, że wpływ takich

struktur poznawczych, jak stereotypy, czy poję-

cie JA na percepcję oraz reakcje emocjonalne nie

wymaga zaangażowania intencjonalnych i świa-

domych procesów przetwarzania.

Rola świadomego wyboru zmalała nawet w sfe-

rze selekcji celów, którym w danym momencie pod-

lega przetwarzanie. Modele powstałe w ramach

nurtu poznania społecznego w latach 80-tych zwró-

ciły na przykład uwagę na zmienność wyniku prze-

itwarzania informacji jako funkcję tego, jakie są

oczekiwania dotyczące celu tego procesu. Jednak

w ujęciu tych obfitujących w wykresy modeli, zbiór

celów traktowano nie jako coś, co istnieje rzeczy-

wiście w wyniku działania innych czynników, ale

jako sterującą procesami przetwarzania zmienną

egzogenną (zob. Smith, 1984; Srull i Wyer, 1986;

Wyer i Srull, 1986). W miarę jak badacze odkrywa-li

coraz większą ilość mechanizmów selekcji celów w

obrębie ich zbioru (Atkinson i Birch, 1970; Bargh,

1990; Chaiken, Liberman i Eagly, 1989; Chartrand

i Bargh, 1996; Gollwitzer i Moskowitz. 1996; Ka-

miol i Ross, 1996, Martin i Tesser, 1989; Martin-

dale, 1991; Pervin, 1989; Wyer i Srull, 1989) za-

łożenie, że wolna wola i świadomy wybór

odgrywają tu jakąkolwiek rolę ponownie straciło

na znaczeniu — przynajmniej zaś zmalała potrzeba

odwoływania się do świadomej woli jako do

ostatniej deski ratunku, ponieważ jako pojęcie

wyjaśniające stalą się ona zbyteczna.

Zatem w miarę postępu badań, założenie ist-

nienia pośredniczącej roli świadomego przetwa-

rzania malało nawet w przypadku powstających

na gruncie psychologii społecznej modeli uwzględ-

niających pośrednictwo procesów poznawczych.

Uszczegółowiona została wiedza na temat czyn-

ników sytuacyjnych, które u większości ludzi

wywołują te same zjawiska - owych zależności

przyczynowo-skutkowych, co było równoznaczne

ze wskazaniem na automatyczny charakter tych

procesów. Chociaż nadal odwołujemy się do

ogromnej liczby społeczno-poznawczych procesów

pośredniczących, takich jak atrybucje, kategory-

zacje, postawy, stereotypy i cele, rośnie liczba

danych pokazujących, iż procesy te są również

automatycznymi, warunkowymi reakcjami na

specyficzne czynniki sytuacyjne.

PRZEDŚWIADOME KONSTRUOWANIE

SYTUACJI PSYCHOLOGICZNEJ

Niektóre, historyczne już podejścia teoretyczne

oraz niedawno uzyskane dane empiryczne dowo-

dzą tego, że automatyzmy odgrywają ogromną

rolę we wszystkich aspektach codziennego życia.

Dzieje się tak nie tylko w odniesieniu do proce-

sów poznawczych na wejściu i na wyjściu, takich

jak kategoryzacja percepcyjna czy powstawanie

stereotypów, stanowiących główny nurt badań

nad automatyzmami w psychologii społecz-

nej(zob. Bargh, 1994); nie tylko w odniesieniu do

świadomego i intencjonalnego wykorzystywania

sprawności percepcyjnych i motorycznych, jak

jazda samochodem lub pisanie na maszynie (np.:

Smith, 1989), czy w zakresie formułowania są-

dów społecznych. Dzieje się tak również jeśli cho-

dzi o reakcje emocjonalne i procesy ewaluacji,

aktywizację i funkcjonowanie celów i motywacji,

oraz wreszcie w zakresie samych zachowaniach

społecznych.

Wydarzenia zachodzące w środowisku bezpo-

średnio aktywizują trzy, wchodzące ze sobą w in-

terakcje, choć zarazem odrębne systemy, odpowia-

dające znanej od dawna triadzie myślenie - od-

czuwanie - działanie (ryc. 1.1). Bezpośrednia

aktywizacja oznacza tu przedświadomą - najsil-

niejszą formę automatyzmu (Bargh,1989). Pro-

cesy zachodzące przedświadomie wymagająjedy-

nie, proksymalnej rejestracji wydarzenia bodźco-

wego. Innymi słowy wystarczy, aby doszło do

detekcji tego zdarzenia przez aparat sensorycz-

213

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: