Światowa Organizacja Zdrowia
Polskie Towarzystwo Suicydologiczne
ZAPOBIEGANIE SAMOBÓJSTWOM
Poradnik dla nauczycieli i innych pracowników szkoły
GENEWA – WARSZAWA
2003
Tytuł oryginału angielskiego:
PREVENTING SUICIDE A RESOURCE FOR TEACHERS AND OTHER SCHOOL STAFF
Mental and Behavioural Disorders Departament of Mental Health World Health Organization
Geneva 2000
Przekład z języka angielskiego: Dr Barbara Mroziak
© Copyright: Polskie Towarzystwo Suicydologiczne
e-mail: brodniak@ipin.edu.pl http: //www.ipin.edu.pl/towsuicyd
Ten dokument jest jednym z serii poradników adresowanych do określonych grup zawodowych i społecznych, szczególnie ważnych dla zapobiegania samobójstwom. Poradnik przygotowano w ramach realizowanego na całym świecie z inicjatywy WHO programu SUPRE, którego celem jest zapobieganie samobójstwom.
Słowa kluczowe: samobójstwo / zapobieganie / poradnik/ szkoła / nauczyciele
ISBN 83–918777–4–4
Wydano za zgodą Światowej Organizacji Zdrowia:
TR/02/114–118 z dnia 3 lipca 2002 r.
ZAKŁAD WYDAWNICZO PRODUKCYJNY FOLIAŁ WARSZAWA
WSTĘP
Samobójstwo jest złożonym zjawiskiem, które od stuleci przyciągało uwagę filozofów, teologów, lekarzy, socjologów i artystów. Francuski filozof, Albert Camus, w swoim Micie Syzyfa uznał je za jedyny poważny problem filozoficzny.
Samobójstwami — jako poważnym problemem w dziedzinie zdrowia publicznego, trzeba się zająć, lecz zapobieganie im nie jest, niestety, łatwym zadaniem. Najnowsze badania wskazują, że zapobieganie samobójstwom jest wprawdzie możliwe, lecz wymaga całej serii działań, począwszy od zapewnienia jak najlepszych warunków wychowywania dzieci i młodzieży, poprzez skuteczne leczenie zaburzeń psychicznych, a skończywszy na kontrolowaniu czynników ryzyka w środowisku. Sukces programów zapobiegania samobójstwu zależy przede wszystkim od odpowiedniej popularyzacji informacji na ten temat oraz od pogłębienia świadomości.
W 1999 r. WHO rozpoczęło na całym świecie program zapobiegania samobójstwom — SUPRE. Ta broszura należy do serii poradników przygotowanych w ramach SUPRE i adresowanych do określonych grup społecznych, szczególnie ważnych dla zapobiegania samobójstwom. Jest ogniwem długiego i zróżnicowanego łańcucha, na który składa się wiele różnych osób i grup, m.in. pracownicy służby zdrowia, nauczyciele i pedagodzy, organizacje społeczne, rządy, legislatorzy, osoby zajmujące się zawodowo środkami przekazu i egzekwowaniem prawa, a także rodziny i społeczności.
Jesteśmy szczególnie wdzięczni profesorowi Diego de Leo z Griffith University w Brisbane, Queensland, w Australii, autorowi wcześniejszej wersji tej broszury. Jej tekst był następnie recenzowany przez następujące osoby z należącej do WHO Międzynarodowej Sieci Zapobiegania Samobójstwom, którym składamy podziękowanie: Dr Sergio Pérez Barrero, Hospital de Bayamo, Granma, Kuba, Dr Annette Beautrais, Christchurch School of Medicine, Christchurch, Nowa Zelandia, Dr Ahmed Okasha, Ain Shams University, Kair, Egipt, Profesor Lourens Schlebusch, University of Natal, Durban, Afryka Południowa, Profesor Jean-Pierre Soubrier, Groupe Hospitalitier Cochin, Paryż, Francja, Dr Airi Värnik, Tartu University, Tallin, Estonia, Profesor Danuta Wasserman, National Centre for Suicide Research and Control, Sztokholm, Szwecja, Dr Shutao Zhai, Nanjing Medical University Brain Hospital, Nanjing, Chiny. Wyrazy wdzięczności składamy także dr Lakshmi Vijayakumar, SNEHA, Chennai, Indie, za pomoc w redakcji technicznej wcześniejszych wersji poradników.
Poradniki te są obecnie szeroko rozpowszechniane z nadzieją, że będą tłumaczone i adaptowane do warunków miejscowych — co jest niezbędne dla ich skuteczności. Chętnie udzielimy zgody na ich tłumaczenie i adaptację oraz oczekujemy na komentarze.
Dr J. M. Bertolote
Koordynator Zaburzenia Psychiczne i Zaburzenia Zachowania
Departament Zdrowia Psychicznego
Światowa Organizacja Zdrowia — WHO
WSTĘP DO WYDANIA POLSKIEGO
Światowa Organizacja Zdrowia (WHO), jak wspomniano we wstępie do tego przewodnika, od 1999 roku rozpoczęła na całym świecie program zapobiegania samobójstwom pod nazwą SUPRE. Prezentowana broszura jest już kolejną z serii poradników przygotowanych dla różnych grup zawodowych czy społecznych. Ten poradnik przeznaczony jest szczególnie dla nauczycieli, wychowawców, pedagogów, pracowników oświaty i organizacji społecznych. Jest zatem przeznaczony dla szerokiego kręgu osób odpowiedzialnych za zdrowie, wychowanie i bezpieczeństwo dzieci oraz młodzieży w sytuacji tak licznych zagrożeń ekologicznych i społecznych. Jednym z ewidentnych skutków tych zagrożeń jest nasilające się zjawisko samobójstw.
Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) już przed wielu laty podawała, że codziennie na kuli ziemskiej ponad 1500 osób ginie w wyniku samobójstw. Natomiast liczba prób samobójczych była około piętnaście razy wyższa. W wielu krajach w ostatnich latach dnotowuje się wzrost liczby samobójstw wśród kobiet, dorastającej młodzieży i wśród dzieci. Polska należy również do tych krajów.
W 1989 roku najwyższe wskaźniki samobójstw odnotowywano: na Węgrzech (92 na 100 tysięcy), w Austrii (58), w Danii (56), w Finlandii (54), Francji (46), Japonii (43), RFN (39), Czechosłowacji (38), Szwecji (36), w Bułgarii (33). Natomiast najniższe współczynniki zanotowano w Kuwejcie (2), Grecji (8), Portugalii (19), Urugwaju (19), Holandii (23) i w Australii (23). Polska w rejestrze zanotowała 26 samobójstw na 100 tysięcy mieszkańców. Zajmowała więc środkowe miejsce pomiędzy wymienionymi państwami (WHS Death and Suicide Rate 1990, WHO). Niepełne dane statystyczne Światowej Organizacji Zdrowia z 1995 roku wykazują, że wskaźniki samobójstw w wielu krajach wzrastają, a w niektórych przybierają niepokojące rozmiary epidemii. Dotyczą one w szczególności takich krajów, jak: Rosja (52 na 100 tysięcy mieszkańców), Ukraina, Litwa (47), Łotwa (40), Estonia (40). W Polsce w 1995 samobójstwa w wieku 10–19 lat wynosiły 343, w tym w wieku 10–15 lat — 63 samobójstwa (Rocznik Statystyczny GUS 1996). W 2000 roku zanotowano w Polsce 4947 samobójstw, w tym 407 w wieku 14–20 lat. Natomiast w 2001 roku zarejestrowano 4971 samobójstw, w tym 404 w wieku 14–20 lat. W 1995 roku odnotowano w Polsce 63 samobójstwa w wieku 10–14 lat, a więc dzieci ze szkół podstawowych.
Samobójstwa w świecie i w Polsce stały się przedmiotem licznych konferencji naukowych, sympozjów i kongresów międzynarodowych. Założono międzynarodowe i krajowe Towarzystwa Suicydologiczne, w tym także w Polsce — w 2002 roku, Polskie Towarzystwo Suicydologiczne z siedzibą w Warszawie. W kontekście ożywionej działalności stale aktualne są pytania: dlaczego samobójstwo? Dlaczego samobójstwa wśród dzieci i młodzieży? Jakie motywy kryją się za liczbami i podejmowanymi decyzjami o samobójstwie? Niektóre wyniki z dotychczasowych badań wskazują na niezaspokojoną potrzebę miłości, poczucie zagrożenia, brak poczucia bezpieczeństwa, dzieci nie kochane, doznające przemocy. Samobójstwo nie jest wynikiem nagłej, jednorazowej decyzji, lecz jest skutkiem długotrwałego procesu narastających konfliktów, urazów które ostatecznie prowadzą do autodestrukcji. Według K. Dąbrowskiego w powstawaniu tendencji samobójczych dominującą rolę odgrywa poczucie niższości związane z dużą nadwrażliwością i indywidualnością jednostki. Oprócz uwarunkowań psychologicznych czy biologicznych w literaturze profesjonalnej odnotowano również czynniki kulturowe, a także religijne wpływające na częstotliwość samobójstw. O zwiększonej skłonności np. Madziarów do samobójstwa świadczy fakt, że także Węgrzy mieszkający poza granicami swego kraju częściej odbierają sobie życie niż przedstawiciele innych nacji, niż ich sąsiedzi Serbowie, Słoweńcy, Chorwaci. Inna jest kultura i historia Węgrów. Samobójstwo dla Węgrów nie jest rzeczą wstydliwą, ani tematem tabu. Wręcz przeciwnie, odebranie sobie życia traktowane było jako honorowe i bohaterskie rozwiązywanie trudnych problemów. Węgrzy przeżywali wiele tragedii narodowych, osobistych. Od wieków żyli w niewoli tureckiej, habsburskiej, nazistowskiej, komunistycznej. Mieli jakiegoś dziwnego pecha brania udziału w wojnach zawsze po tej stronie, która te wojny przegrywała, onosili wiele klęsk narodowych, co prowadziło ich do frustracji depresji, a także do samobójstwa. Nawet w wierzeniach ludowych samobójstwo nie jest napiętnowane.
Zgodnie ze starowęgierską tradycją duch samobójcy po śmierci nie trafia do piekła, lecz do czyśćca, gdzie przebywa do czasu, gdy zastąpi go dusza kolejnego samobójcy. Suicydalne zachowania są rezultatem wielu determinant biologicznych, psychologicznych i społecznych, a także religijnych. Zawsze nadal zasadne pozostaje pytanie: jakie motywy i jakie energie w człowieku lub ich brak decydują o tym, że jeden człowiek popełnia samobójstwo, a drugi nie.[1]
W badaniach prowadzonych przeze mnie nad samobójstwami w Krakowie (105 osób) wynikało, że większość badanych to ludzie młodzi poniżej 20 roku życia (53%) z wykształceniem zawodowym i średnim. Studenci stanowili 40%. Zdecydowana większość była stanu wolnego (82%). Z determinant biologicznych odnotowano u 70% badanych niektóre choroby i zaburzenia nerwowe, psychiczne, niedorozwój, epilepsję, oraz nałogowy alkoholizm w rodzinie (55%) a także wyraźne tendencje i próby samobójcze w rodzinie (35%).Oni sami w sytuacjach stresowych reagowali samookaleczeniem (22%) i wielokrotnymi próbami samobójczymi. U wielu odratowanych samobójców stwierdzono alkoholizm z piciem denaturatu włącznie, palenie papierosów oraz nadużywanie środków farmaceutycznych. Z determinant psychologicznych i społecznych należy wymienić patologiczną strukturę i funkcje rodziny — rodziny rozbite (29%), zagrożone rozbiciem (15%), rodzina zastępcza (15%). Konflikty w rodzime i niepowodzenia w szkole, awantury nierzadko z pobiciem badanego w wielu wypadkach były motywem skłaniającym do samobójstwa. Najczęściej występującymi motywami samobójstwa w badanej grupie były: niezaspokojona potrzeba miłości i przynależności (40%), niezaspokojona potrzeba bezpieczeństwa i poczucie zagrożenia (26%), niezaspokojona potrzeba szacunku (16%), niezaspokojona potrzeba samourzeczywistnienia (9%), niezaspokojone potrzeby biologiczne (8%). Stan emocjonalny badanej młodzieży sprzed i w czasie próby samobójczej wskazywał na różne formy i przejawy niedostosowania: silne podniecenie, zdenerwowanie, stan rozżalenia, poczucie doznanej krzywdy, zniechęcenie, stan depresji, poczucie bezsensu życia, silne stany agresji i autoagresji. Dominującą postawą samobójcy była „tunelowa wizja” swojej sytuacji, z której jest tylko jedno — jedyne wyjście — śmierć. O takiej postawie wspominają także inni autorzy badań nad samobójstwami[2]. Niektórzy autorzy wspominają jeszcze o specyficznej, zawężonej logice samobójcy, która skoncentrowana jest na kompulsywnym, ograniczonym myśleniu wokół samobójstwa i sposobów jego realizacji. W czasie zamachu samobójczego prawie wszyscy uważali, że samobójstwo jest jedynym. Chociaż może nie najlepszym wyjściem z trudnej sytuacji. O dynamice tendencji samobójczych świadczyły takie fakty jak wcześniejsze ujawnianie zamiaru samobójstwa (23%), najczęściej nie dostrzegane lub zlekceważone przez otoczenie. Może to mieć duże znaczenie dla profilaktyki i psychoterapii suicydentów. Innym ważnym wyznacznikiem może być częstotliwość prób samobójczych, noszenie się z zamiarem pozbawienia życia innych osób (3%), przygotowywanie się do śmierci lub pogrzebu (10%), nie przeciwstawianie się tendencjom samobójczym (77%). U niewielkiej tylko liczby badanych (23%) można było zauważyć próbę opanowania i przeciwstawienia się samobójstwu. Pozostawione listy samobójców oraz ich wypowiedzi dotyczące samobójstwa świadczą o zmaganiach się z trudnościami i rzucają światło na stan psychiczny i motywy samobójstwa.[3]
Inne badania wykazały, że młodzież z tendencjami samobójczymi charakteryzowała się podwyższonym niepokojem i poczuciem zagrożenia (53%). Największe poczucie zagrożenia związane było z obawami o przyszłość, groźba wojny, napaść, nienawiść między ludźmi — natomiast motywami samobójstwa były najczęściej śmierć bliskiej osoby (44%), nieszczęśliwa miłość (43%), niepowodzenia szkolne (43%) i konflikty z rodzicami (37%).[4]
W latach 90-tych największą, bo dwudziestoprocentową grupę samobójców stanowili bezrobotni. Co piąty samobójca w Polsce jest bezrobotny. Często są oni rozwiedzeni lub owdowiali, lub z licznych rodzin zwolnieni z pracy, ale są wśród nich także ludzie młodzi bez perspektyw i szans na uzyskanie pracy i stabilizację w życiu. Ten stan tworzy sytuację wyjątkowo stresogenną.[5]
Chroniczna sytuacja kryzysowa lub konfliktowa może prowadzić do myśli samobójczych, a te z kolei mogą stymulować tendencje samobójcze przeradzające się ostatecznie w decyzje i czyn samobójczy. Ważnym momentem na różnych etapach tendencji samobójczych jest to, że rozwijające się tendencje samobójcze mogą być na każdym etapie zablokowane, jeśli w danym momencie osoba uzyska odpowiednią pomoc. Szczególnie takiej pomocy mogą udzielić rodzice, nauczyciele, bliscy, przyjaciele, wychowawcy, którzy potrafią we właściwym czasie odczytać znaki i sygnały tendencji ...
mateush84