psalterz_potockich.pdf

Biblioteka Narodowa w Warszawie

Psałterz Potockich

The National Library in Warsaw

The Potocki Psalter

W zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie

– ciągle jeszcze odbudowywanych po tragicznych

stratach poniesionych podczas II wojny światowej

– wyjątkowe miejsce zajmują nieliczne ocalałe

zabytki dawnego piśmiennictwa. Są to zarówno

najstarsze świadectwa polskie, jak i dokumenty

innych narodów, przez tysiąc lat w różnych oko-

licznościach trafiające do Polski. Przechowywane

były niegdyś w klasztornych, kościelnych, pry-

watnych i instytucjonalnych kolekcjach, które,

począwszy od XVIII stulecia, wzorem Biblioteki

Załuskich coraz częściej nabierały charakteru pu-

blicznego, a wiele z nich z czasem zostało włą-

czonych do utworzonej w 1928 roku polskiej

Biblioteki Narodowej.

Within the collections of the National Library in

Warsaw – still being reassembled in consequence

of the tragic losses inflicted during the Second

World War – a unique place is held by the survi-

ving monuments of early writing. Among those

treasures are the oldest testimonies to Polish

writing, as well as documents from other countries,

documents that – over a thousand-year period, and

in a range of varying historical circumstances –

found their way to Poland and were preserved in

family or Church collections. Beginning in the 18 th

century, on the model of Warsaw’s Załuski Library,

private book collections ever more often acquired

a public character. Indeed, many of them came to

be included in Poland’s National Library, formally

called into being in 1928.

Spisany na pergaminie, iluminowany przez naj-

lepszych paryskich artystów francuski Psałterz ,

z połowy XIII w., od ponad dwustu lat pozostaje

w zbiorach polskich. Jego wcześniejsze losy nie

są znane. Nabyty w Paryżu pod koniec XVIII

stulecia przez Stanisława Kostkę Potockiego

i przechowywany w Wilanowie, od siedemdzie-

sięciu lat jest jednym z najcenniejszych obiektów

w zbiorach Biblioteki Narodowej. Cztery cało-

stronicowe miniatury zachowane w rękopisie Po-

tockich zwanym też Psałterzem wilanowskim (oraz

pięć innych, niegdyś, przed końcem XVIII w.

z niego wyciętych) uznaje się za wybitne

osiągnięcie malarstwa książkowego trzynasto-

wiecznej Francji, a ich anonimowego twórcę

określa (od nazwiska pierwszego znanego

właściciela kodeksu) mianem Mistrza Potockich.

Inscribed on parchment, illuminated by the finest

Parisian artists, our 13 th- century Psalter has been

safeguarded in Polish collections for over two hun-

dred years. Its earlier history is unknown. Purchased

at the close of the 18 th century by Prince Stanisław

Kostka Potocki, the Potocki Psalter is one of the most

precious medieval codices in the collections of

Poland’s National Library. The four miniatures

preserved in the Potockis’ manuscript, (which is also

known as the Wilanów Psalter ), along with five other

miniatures removed from it sometime before the

close of the 18 th century, are recognized as an out-

standing achievement of 13 th -century French book

painting. Their otherwise anonymous artist is

referred to as the Potocki Master, from the name

of the manuscript’s first known owner.

➤

Psałterz Potockich zwany wilanowskim (170 + VI k., oprawa)

➤

Opis kodykologiczny

➤

Od edytora – Cenne odkrycie

➤

Zachowana dekoracja malarska Psałterza Potockich

➤

Miniatury z Psałterza przechowywane w muzeach w Blackburn i w Bostonie

➤

Odtworzony cykl chrystologiczny Mistrza Potockich

➤

Dekoracja niefiguralna Psałterza Potockich

➤

Esej Psałterz Potockich. Iluminacje rękopisu Biblioteki Narodowej, rps I 8003

➤

Konserwacja Psałterza

➤

Wskazówki bibliograficzne

Strona autorska i redakcyjna

➤

Psałterz Potockich

z kolekcji wilanowskiej

Sygn. rps. I 8003. Psalterium . Łac., franc. Ok. poł. XIII w. Iluminowany.

Pergamin. 15,5x10,5 cm. Kart 170 + VI. Opr. pocz. XIX w., aksamit.

Rękopis składa się z dwóch części. Pierwsza to kalendarz (k. 1-6) spisany w języku francuskim. Występują w nim, obok

świętych czczonych w całym Kościele, imiona świętych, których kult był szczególnie silny w północnej Francji: German,

Remigiusz, Idzi, Marcin. Zestaw imion nie wskazuje jednak na konkretną diecezję. Drugą, zasadniczą część, spisaną po

łacinie, stanowi Psałterz (k. 9-170). Rękopis nie zawiera wszystkich pieśni, kończy się na psalmie 96, choć pierwotnie

zapewne był kompletny. Aż w czterech miejscach widać ślady wycinania kart, tekstu brakuje jednak tylko raz – pomiędzy

kartami 127 a 128, gdzie pierwotnie musiała znajdować się karta, na której był zapisany koniec psalmu 71 i około połowa

psalmu 72. Cztery karty z iluminacjami (k. 8v, 33r, 64r, 101v) nie stanowią części składek, lecz zostały doklejone. Ich

odwrocia oraz karta 7 (w całości) są czyste.

Kodeks został wykonany z dokładnie wyprawionego z obu stron białego pergaminu bez większych ubytków. Tekst zapisano

staranną minuskułą gotycką w jednej kolumnie. W kilku miejscach znajdują się poprawki i uzupełnienia wpisane tą samą

ręką, a w innych – późniejszą, i już nie tak starannym pismem. Późniejszy też jest podział na wyrazy za pomocą pionowych

kresek, gdyż w wielu miejscach tekst jest zapisany bez takiego podziału. Na kartach 56r, 112r, 113r i 126r znajdują się

trudno czytelne noty w języku francuskim.

Nie wiadomo, jak wyglądała pierwotna oprawa rękopisu – obecna powstała na początku XIX wieku, na zamówienie

Stanisława Kostki Potockiego. Podczas jej wykonania przycięto blok książki, uszkadzając w trakcie tej czynności część

zdobień, oraz pozłocono brzegi kart. Rękopis został oprawiony w tekturę pokrytą naklejonym na nią różowym aksamitem,

okładziny zaopatrzono w srebrną klamerkę z herbem nowego właściciela.

Wraz z poprzednią oprawą usunięto również stare wyklejki, na których być może znajdowały się jakieś noty proweniencyjne,

brak zatem wiadomości o wcześniejszych losach rękopisu. Na podstawie iluminacji można wnioskować, że powstał

w połowie XIII wieku w Paryżu, być może na zamówienie z północnej Francji (wskazuje na to kalendarz). Pierwszy znany

fakt z dziejów rękopisu to jego zakup przez Stanisława Kostkę Potockiego pod koniec XVIII lub na początku XIX wieku

w Paryżu. Do 1933 roku Psałterz znajdował się w wilanowskiej kolekcji Potockich i później Branickich, kiedy to został

kupiony przez Bibliotekę Narodową i stał się ozdobą jej zbiorów.

ZAKŁAD RĘKOPISÓW BIBLIOTEKI NARODOWEJ

Od edytora

zieje wybitnych dzieł sztuki i cennych ksiąg to często historie wędrówek.

Zarówno takich, które prowokowała przemożna chęć posiadania cyme-

liów czy arcydzieł, jak i takich, do których przyczyniały się niespokojne

losy świata i obawa o bezpieczeństwo dóbr kultury. Przechowywany

w zbiorach rękopiśmiennych Biblioteki Narodowej francuski Psałterz

z połowy XIII wieku – iluminowany przez najlepszych paryskich artystów – tylko

podczas dwóch ostatnich stuleci przemierzył, z obu tych powodów, długą drogę.

Wcześniejsze dzieje kodeksu, a tym samym okoliczności, które doprowadziły do

rozproszenia kilku pochodzących z niego miniatur oraz zaginięcia końcowej partii

tekstu Psalterium , pozostają nieznane. W ostatnich latach XVIII stulecia zdekom-

pletowany rękopis zakupił we Francji, najprawdopodobniej w Paryżu, Stanisław Kost-

ka Potocki. Po jego powrocie do Polski, Psałterz został włączony do zbiorów groma-

dzonych w królewskim niegdyś pałacu w Wilanowie. W nowej oprawie służył przez

ponad sto lat zaborów, jak cała kolekcja Potockich, polskim uczonym i miłośnikom

kultury, którzy w rozwoju sztuki i nauki widzieli szansę narodowego przetrwania.

W niepodległej Polsce, w 1932 roku, księgozbiór wilanowski został przekazany (w

niewielkiej części w roku następnym nabyty) do utworzonej cztery lata wcześniej

w Warszawie Biblioteki Narodowej. Trzynastowieczny Psałterz znalazł się wśród za-

kupionych wówczas do jej zbiorów średniowiecznych kodeksów z Wilanowa i wraz

z nimi stał się przedmiotem wstępnych opracowań naukowych.

HALINA TCHÓRZEWSKA-KABATA CENNE ODKRYCIE

Kilka lat później, na początku II wojny światowej, ewakuowano go razem z najcen-

niejszymi zabytkami muzealnymi i bibliotecznymi do Kanady. Uniknął dzięki temu

losu, jaki stał się udziałem wielu innych dóbr kultury, systematycznie grabionych

i niszczonych na ziemiach polskich przez ponad pięć wojennych lat. Do zbiorów

rękopiśmiennych Biblioteki Narodowej powrócił w 1959 roku, w 1995 został pod-

dany generalnym zabiegom konserwatorskim. Psałterz wilanowski , przedstawiony

niedawno, wśród ponad stu innych obiektów ze zbiorów Książnicy, w albumie Nad

złoto droższe. Skarby Biblioteki Narodowej (Warszawa 2000), nie był poza tym przed-

miotem zainteresowania współczesnych polskich kodykologów, paleografów i histo-

ryków sztuki, pojawiał się natomiast niekiedy, określany jako Psałterz Potockich ,

w opracowaniach zagranicznych.

Celem obu przygotowanych w Bibliotece Narodowej publikacji (książki Iluminacje

Psałterza Potockich oraz niniejszej płyty) jest częściowe przynajmniej uzupełnienie kra-

jowego stanu badań poprzez przywołanie literatury przedmiotu, przypomnienie do-

tychczasowych ustaleń, a przede wszystkim usystematyzowanie i przedstawienie

danych o stanie zachowania i programie ikonograficznym kodeksu. Zagadnienia te

są tematem tekstów: Psałterz Potockich. Iluminacje rękopisu Biblioteki Narodowej, rps

I 8003, z kolekcji wilanowskiej Katarzyny Płonka-Bałus (Muzeum Książąt Czartory-

skich) oraz Konserwacja Psałterza autorstwa Marii Woźniak (Biblioteka Narodowa).

W publikacjach poświęconych ikonografii Psałterza sprawą równej wagi jest sposób

edytorskiego zaprezentowania jego cennej dekoracji. Niegdyś, w kompletnym ręko-

pisie składały się na nią – oprócz wyposażenia malarskiego zachowanego w kodeksie

Biblioteki Narodowej – nieznane iluminacje dawno zaginionej partii tekstu oraz kilka

rozproszonych, z pewnością przed końcem wieku XVIII, miniatur. Pięć z nich stosunko-

wo niedawno zidentyfikowano w badaniach zagranicznych: Pokłon Trzech Króli , Ofiaro-

wanie w świątyni , Ucieczka do Egiptu , Chrzest Chrystusa oraz Ukrzyżowanie . Czarno-białe

reprodukcje tych scen towarzyszyć miały w naszych publikacjach, zgodnie z przyjętymi

założeniami, barwnym fotografiom przedstawiającym dziesięć iluminacji zachowanych

w rękopisie Biblioteki Narodowej (w tym cztery całostronicowe miniatury: Wjazd

do Jerozolimy , Pojmanie , Biczowanie , Niewiasty u grobu) .

HALINA TCHÓRZEWSKA-KABATA CENNE ODKRYCIE

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: