WPROWADZENIE
Kościół, świadomy swego posłannictwa głoszenia wszystkim ludziom
Dobrej Nowiny o zbawieniu, stara się to zadanie wypełniać wszystkimi
dostępnymi mu sposobami. Ten proces, którego istotnym momentem jest
posługa słowa Bożego, realizuje się przez pierwsze głoszenie, tzn. przepowiadanie
misyjne, katechezę przed- i pochrzcielną, posługę liturgiczną, katechetyczną
i teologiczną (DOK 49-52). Wszystkie te formy posługi słowa
są ze swej istoty aktem całego Kościoła, który ożywiany mocą Ducha Świętego
ukazuje światu jedyność i powszechność posłania Jezusa Chrystusa
(DOK 78). Treścią tak rozumianej posługi Kościoła jest wiara w Boga, który
w Jezusie Chrystusie, Synu Bożym, wszedł w historię ludzi, przyjął ich
sposób życia do tego stopnia, że stał się do nich podobny we wszystkim
oprócz grzechu po to, aby doprowadzić do zawarcia nowego i ostatecznego
przymierza między Bogiem i ludźmi (DOK 41). Te treści wiary Kościół
czerpie z objawienia Bożego (DOK 94). Kieruje się przy tym zasadą teologicznej
ciągłości Biblii: jeden Bóg, jeden plan zbawienia, jedna wiara
ukierunkowana na jedynego Zbawiciela człowieka – Jezusa Chrystusa.
Adresatami przepowiadania Dobrej Nowiny są zarówno niewierzący, ci,
którzy żyją w stanie obojętności religijnej, jak i gorliwi wyznawcy (DOK
61). Wobec dwóch pierwszych kategorii osób posługa słowa przybiera postać
pierwszego głoszenia zbaw czego orędzia Jezusa Chrystusa i wspiera ich
w podejmowaniu decyzji kształtowania życia opartego na zasadach ewangelicznych
(DOK 53). W przypadku osób głęboko wierzących przepowiadanie
staje się katechezą czyli wprowadzaniem w pełnię życia chrześcijańskiego.
Zadaniem katechezy jest doprowadzenie człowieka nie tylko do
spotkania z Jezusem, ale do zjednoczenia, a nawet głębokiej z Nim zażyłości
(DOK 80). Katecheza staje się ważnym ogniwem między działaniem
misyjnym Kościoła, którego istotą jest wzywanie do wiary, oraz działaniem
duszpasterskim, które wspiera wiarę wspólnoty chrześcijańskiej (DOK 64).
Stąd też wszelkie inicjatywy Kościoła powinny wspierać człowieka w jego
upodabnianiu się do Jezusa i włączaniu do wspólnoty Jego uczniów. Wspólnota
ta swą wiarę wyznaje, celebruje i o niej świadczy (DOK 67-68).
Kościół w Polsce wypełnia na rożne sposoby i w rożnych miejscach
zadanie głoszenia Dobrej Nowiny. Ma ono miejsce w rodzinie, w parafii,
a także w szkole. Natomiast jej adresatami czyni dorosłych, dzieci i młodzież.
Katecheza dzieci i młodzieży po roku 1990 przybrała postać głównie
nauczania w szkole, co nie oznacza, by mniej uwagi można było poświęcać
katechezie dorosłych i duszpasterstwu katechetycznemu dzieci i młodzieży
w parafii.
Charakterystycznym dla szkolnego nauczania religii zjawiskiem jest to,
że uczestniczący w tych lekcjach uczniowie prezentują dość zróżnicowany
poziom zainteresowania Ewangelią, a w konsekwencji poziom życia religijnego.
Można też zauważyć, że wiele osób korzystających ze szkolnych
lekcji religii nie osiągnęło jeszcze dojrzałości odpowiedniej dla swojego
wieku. Nie sprzyja to podejmowaniu ważnych życiowych decyzji, utrudnia
też prowadzenie tego nauczania. W związku z tym nauczanie religii w szkole
niejednokrotnie przybiera bardziej postać procesów ewangelizacyjnych
– pierwszego zainteresowania Jezusem Chrystusem i Jego Dobrą Nowiną,
mniej natomiast katechezy wtajemniczania chrześcijańskiego. Sens oraz
główne zasady nauczania religii w szkole opisuje Dyrektorium katechetyczne
Kościoła katolickiego w Polsce z roku 2001 (zob. PDK 82-96).
Nauczanie religii w szkole nie wyczerpuje w pełni zadań stawianych
przed katechezą (DOK 73), dlatego konieczne jest uzupełnienie go katechezą
w rodzinie i w parafii. Nauczanie religii w polskiej szkole jest jednym
z wielu elementów składowych całościowej posługi słowa w Kościele.
Nauczanie religii w szkole daje także możliwość objęcia procesem formacji
chrześcijańskiej uczniów z rodzin dysfunkcyjnych. Wspieranie rozwoju
życia chrześcijańskiego uczniów z tych środowisk może polegać na
szczególnej, osobistej zachęcie do udziału w liturgii, pomocy w bezpośrednim
przygotowaniu do przyjęcia sakramentów czy kierowaniu ich, w ramach
możliwości, do świetlic parafialnych.
Adresatami Podstawy programowej katechezy Kościoła katolickiego
w Polsce są przede wszystkim twórcy programów nauczania religii. Ze
względu na rożne potrzeby ewangelizacyjne środowisk, w jakich wychowują
się dzieci i młodzi ludzie, potrzebne jest opracowanie różnorodnych programów
i podręczników katechetycznych. Celem Podstawy programowej
katechezy jest stworzenie ram, które umożliwiłyby tę różnorodność przy
jednoczesnym zachowaniu pewnej jednolitości katechetycznej na terenie
całego kraju. Warte podkreślenia jest również założenie dokumentu, polegające
na zapewnieniu integralności treści religijnych na dwóch poziomach:
najpierw w szkole podstawowej, a następnie na III i IV etapie edukacyjnym.
Zadaniem programów będzie zatem skonkretyzowanie założeń przyjętych
w niniejszej Podstawie po to, aby katecheza wprowadzała w życie religijne
(przedszkole), kierowała inicjacją w sakramenty pokuty i pojednania oraz
Eucharystii (kl. I-III szkoły podstawowej), pogłębiała przylgnięcie do Chrystusa
przez proces mistagogii (kl. IV-VI szkoły podstawowej), prowadziła
do rozumnego wyznawania wiary i je wspierała (gimnazjum) i wreszcie
umożliwiała dawanie świadectwa życia chrześcijańskiego (szkoły ponadgimnazjalne).
Te same zadania oraz oczekiwania wiążą się z prowadzeniem
katechezy osób znajdujących się w szczególnych sytuacjach.
Jednakże Podstawa programowa katechezy jest adresowana nie tylko do
twórców programów i podręczników. Jej odbiorcami winni stać się także
katecheci. Dokument ten bowiem określa, jakie wymagania można i należy
postawić przed uczniem uczęszczającym na szkolne lekcje religii, jakie
w związku z tym działania winien podjąć katecheta. Zaprezentowana
tu charakterystyka psychologiczna dzieci i młodzieży oraz opis zalecanych
warunków i sposobu realizacji stanowią dla katechety drogowskaz, jak formować
religijnie katechizowanych, a jednocześnie mają mu dać konkretne
narzędzie, przydatne we włączeniu lekcji religii w system wychowawczy
szkoły. Z kolei obszerny wyciąg z Podstawy programowej kształcenia ogólnego
daje katechetom wiedzę o wymaganiach nauczycieli innych przedmiotów
oraz stanowi praktyczny przewodnik dla podejmowania korelacji
nauczania religii z edukacją szkolną. Lekcja religii ze względu na swe wychowawcze
znaczenie oraz korelację ma stać się bowiem prawdziwie elementem
koniecznego dialogu interdyscyplinarnego (DOK 73).
Podstawa programowa katechezy Kościoła katolickiego w Polsce odnosi
się do poszczególnych etapów edukacji szkolnej i zawiera:
■ charakterystykę psychologiczną dzieci i młodzieży na danym etapie
edukacji;
■ Podstawę programową nauczania religii (w przedszkolu lub szkole),
obejmującą cele katechetyczne – wymagania ogólne, zadania
nauczyciela religii, treści – wymagania szczegółowe, zalecane warunki
i sposób realizacji;
■ wykaz treści – wymagań szczegółowych innych przedmiotowa szkolnych,
służących korelacji nauczania religii z edukacją szkolną;
■ propozycje współpracy środowisk katechetycznych (rodziny i parafii).
Niniejszy tekst Podstawy programowej katechezy Kościoła katolickiego
w Polsce został uchwalony przez Konferencję Episkopatu Polski 8 marca
2010 roku. Dokonana wówczas nowelizacja dokumentu z roku 2001
wynikała z konieczności dostosowania nauczania religii do zmian zachodzących
w strukturze świeckich programów nauczania, a także z potrzeby
usunięcia niedoskonałości poprzedniej Podstawy.
TERMINOLOGIA PODSTAWY PRO GRAMOWEJ
KATE CHEZY KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO
W POLSCE
W Podstawie programowej katechezy Kościoła katolickiego w Polsce posłużono
się terminologią respektującą zarówno standardy szkolne, wskazania
Kościoła powszechnego dotyczące katechezy, jak też polską tradycję
katechetyczną.
Dyrektorium ogólne o katechizacji określa nadrzędny cel katechezy
(prowadzenie do wiary dojrzałej – DOK 80), który jest realizowany przez
zadania katechezy (DOK 85-86; PDK 24-30).
Odnowione dokumenty szkolne posługują się pojęciami sformułowanymi
w języku wymagań, wynikającym z przyjętych w polskim systemie
oświatowym tzw. europejskich ram kwalifikacji dla uczenia się przez całe
życie. Oznacza to, że wiadomości i umiejętności, które uczeń nabywa na
każdym etapie edukacyjnym, przedstawione są jako efekty kształcenia.
Ze względu na to, że nauczanie religii jest procesem katechetycznym, realizującym
wskazania Kościoła, a jednocześnie uwzględniającym kontekst
szkolny (DOK 73; PDK 82), Podstawa programowa katechezy Kościoła
katolickiego w Polsce wprowadza pojęcie celów katechetycznych równoznacznych
z wymaganiami ogólnymi. Określają one ogólnie sformułowane
efekty kształcenia religijnego, które należy osiągnąć w ramach nauczania
religii na danym etapie edukacyjnym.
Celom katechetycznym – wymaganiom ogólnym odpowiadają treści –
wymagania szczegółowe. Tworzą one katalog wiadomości oraz oczekiwanych
umiejętności, jakie uczeń winien przyswoić i posiąść na danym etapie
edukacyjnym. Powiązanie wiadomości z osiągnięciami ma uchronić przed
popadnięciem w encyklopedyzm, polegający na przedstawieniu dużej ilości
informacji słabo ze sobą powiązanych i nie odnoszących się do świadomości
i sprawności ucznia. Konieczność powiązania treści i umiejętności pod14
kreślona była zresztą w poprzedniej wersji Podstawy programowej katechezy
z roku 2001, dzięki zastosowaniu układu tabelarycznego w dokumencie.
Zadania nauczyciela religii określają uwarunkowania, sytuacje i działania
nauczyciela, sprzyjające osiągnięciu przez ucznia konkretnych efektów
kształcenia religijnego. Zadaniem nauczyciela religii jest bowiem wspomaganie
ucznia w wszechstronnym rozwoju intelektualnym, emocjonalnym,
społecznym, moralnym i religijnym.
Zadania nauczyciela religii oraz treści – wymagania szczegółowe prezentowane
są w Podstawie programowej katechezy w wersji tabelarycznej,
by wskazać ich ścisły związek z zadaniami katechezy.
Korelacja nauczania religii z edukacją szkolną ma uwzględniać te
treści przedmiotów nauczania, które są istotne z punktu widzenia celów
katechetycznych nauczania religii. W związku z tym Podstawa programowa
katechezy Kościoła katolickiego w Polsce zawiera wyciąg z analogicznego
dokumentu prawa szkolnego. Przyjmuje sformułowania zrozumiałe
dla tych programistów oświatowych, którzy z pozycji innych przedmiotów
szkolnych chcieliby zaproponować nauczaniu religii integrowanie treści.
Jednocześnie należy pamiętać, że korelacja nauczania religii z całością edukacji
szkolnej oznacza, w zależności od konkretnego kontekstu szkolnego,
nie tylko podejmowanie funkcji integrującej, ale niekiedy uzupełniającej
lub polemicznej (PDK 83).
Zgodnie ze wskazaniami zawartymi w Dyrektorium ogólnym o katechizacji,
należy zwrócić uwagę zwłaszcza na następujące zagadnienia:
■ początek świata i sens historii;
■ fundament wartości etycznych;
■ funkcja religii w kulturze;
■ przeznaczenie człowieka;
■ relacja ze środowiskiem naturalnym (DOK 73).
Stosowanie korelacji nauczania religii z edukacją szkolną jest pożądane
zarówno ze względów katechetycznych (łączenie doświadczenia życia
z wiarą chrześcijańską), dydaktycznych (łatwiejsze przyswojenie tych samych
treści, które omawia się w rożnych aspektach na rożnych lekcjach),
jak i wychowawczych (ukazanie uczniom jedności prawdy oraz szacunku
do niej).
Pilo