Przebieg lekcji:
1. Sprawdzenie ilościowe i jakościowe pracy domowej.
2. Powtórzenie posiadanych wiadomości i terminów ze słowotwórstwa.
3. Ćwiczenia utrwalające: tworzenie wyrazów pochodnych od podstawowych
i odwrotnie, określanie rodzaju formantu.
pisać – pisa – rz formant przyrostkowy
robić – z – robić formant przedrostkowy
dźwigać – dźwig nie ma formantu
liczyć – licz – enie formant przyrostkowy
zapisać – zapis nie ma formantu (odrzucamy cząstkę)
ciekawy – ciekaw – ość formant przyrostkowy
4. Tworzenie wyrazów pochodnych od przymiotnika „biały”, nazywanie utworzonych części mowy, analizowanie budowy słowotwórczej utworzonych wyrazów. Zwrócenie uwagi uczniów na funkcję formantów, znaczenie utworzonych wyrazów i oboczności.
biały
białawy bielutki bielszy biało bielić białość białko
5. Zapisanie na tablicy wyrazów pochodnych, narysowanie tabeli i wspólne uzupełnianie. Zapisanie tabeli do zeszytu. Zwrócenie uwagi uczniów na pisownię wyrazów.
wyraz podstawowy
wyraz pochodny
formant
oboczność w podstawie słowotwórczej
chodzić
grozić
przechodzić
ciepły
schodzić
przy brzegu
prosić
ubawić
pod dachem
groźba
przechadzka
ciepło
schód
przybrzeżny
prośba
ubaw
poddasze
prze –
- ba
- ka
- o
-
- ny
- e
o:a; dz:dź
o:ó; dź:d
g:ż
w:w’
ch:sz
1. Zapisanie na tablicy kilku grup wyrazów. Ustalanie kolejności ich powstawania: od wyrazu niepodzielnego słowotwórczo poprzez kolejne etapy narastania formantów aż do wyrazu najbardziej skomplikowanego ze względu na swoją budowę. W wyrazach podzielnych oddzielanie podstawy słowotwórczej i formantu. (Praca zbiorowa.)
Przykład: amatorszczyzna, amator, amatorski
amator> amator/ski> amatorszcz/yzna
Grupy wyrazów: - szczęśliwszy, szczęśliwy, najszczęśliwszy
- nauczyciel, uczyć, nauczyć, nauczycielka
- dziennik, dziennikarstwo, dzień, dziennikarz
- mówić, przemówienie, przemówić
· Uczniowie opisują ustnie budowę każdego wyrazu podzielnego słowotwórczo: przywołują jego znaczenie, podają wyraz podstawowy dla wyrazu pochodnego, wskazują podstawę słowotwórczą i formant, porównują wyraz podstawowy i podstawę słowotwórczą, wymieniają oboczności występujące w podstawie słowotwórczej.
· Uczniowie wskazują wyrazy pochodne, które są wyrazami podstawowymi
dla innych wyrazów pochodnych.
· Podanie uczniom wniosków i zapisanie notatki do zeszytu.
Wniosek: Wyraz pochodny może być jednocześnie podstawowym dla innego wyrazu pochodnego (np. uczyć – uczeń – uczennica).
Wprowadzenie definicji „rodziny wyrazów”
2. Praca w grupach – tworzenie wyrazów pochodnych od wyrazów „pisać”, „dobry”, „dom” i rysowanie wykresów. Sprawdzenie i omówienie pracy.
3. Praca zbiorowa – graficzne przedstawienie stopnia pokrewieństwa podanej grupy wyrazów.
Wyrazy: nauka, uczyć, nauczyciel, naukowy, nauczanie, naukowiec, uczennica, nauczycielka, uczelnia, uczeń, uczelniany, nauczyć.
Wykres:
uczyć
uczeń nauczyć uczelnia
uczennica nauka nauczanie nauczyciel uczelniany
naukowy nauczycielka
naukowiec
1. Ćwiczenie wprowadzające – wskazywanie przedrostków w czasownikach:
- znosić, zwalić, zgłębić
- spłonąć, stworzyć, schudnąć
- ściągnąć, ściekać, ścichnąć
Wyjaśnianie pisowni tych czasowników przy pomocy doświadczeń uczniów i słownika ortograficznego.
2. Dopisywanie czasowników pochodnych z przedrostkami z -, s – lub ś – do podanych: chodzić, ważyć, frunąć, robić, cierpieć, ciąć, badać, pędzić. Wyjaśnianie pisowni. Zapisanie wniosku dotyczącego pisowni tych przedrostków (z -, s -,ś -) w zeszycie; wypisanie wyjątków ze słowniczka (pisowni niezgodnej z wymową).
3. Wykonanie polecenia 4 str. 219 polegającego na wypełnianiu luk wyrazami z przedrostkami: ob -, w -,roz -, pod -,z -, zd -, pokrewnymi do wyrazów podanych. Posługiwanie się słownikiem ortograficznym.
4. Wypisanie na tablicy przedrostków: wz -, ws -, wez -,wes -, roz -, a także czasowników: brać, tchnąć, bić się, kazać, lecieć. Zadaniem uczniów jest połączenie w pary formantów z podstawami słowotwórczymi tak, by powstały prawidłowo zapisane wyrazy pochodne. Po samodzielnym wykonaniu ćwiczenia uczniowie głośno odczytują utworzone wyrazy i wyjaśniają, jaka zasada ortograficzna rządzi pisownią przedrostków wz – (ws -) i wez – (wes -), a jak piszemy przedrostek roz -. Uczniowie mogą korzystać ze słownika ortograficznego. Samodzielnie zapisują wnioski w zeszycie przedmiotowym.
5. Uzupełnianie miejsc wolnych przedrostkiem / cząstką bez -.
Noc była .....chmurna, .....księżycowa. Włóczyłem się .....celowo po .....ludnych ulicach. Za mną skradał się .....szelestnie .....pański, .....imienny pies. .....kształtny cień zamajaczył nagle w .....miarze .....kresnej przestrzeni. „Kogo jeszcze trapi .....senność?” – Pomyślałem z .....silną złością na .....wymiarowego intruza.
Omówienie ćwiczenia i zapisanie wniosku do zeszytu: Przedrostki roz -, bez - piszemy zawsze w jednej postaci (przez „z”) bez względu na wymowę.
1. Analiza trudności ortograficznych występujących w przygotowanym ćwiczeniu. Łączenie strzałką odpowiednich par (początek i zakończenie danego słowa). Ustne wyjaśnianie pisowni tych wyrazów, która różni się od ich wymowy.
- cki - dzki
- dzki - dzki
- cki - cki
- dzki
- cki - dzki - cki
flaman – niemie –
szwe – katowi -
siera – szko -
łó – łowi -
żmu – note –
- ctwo - dztwo
- dztwo - ctwo
- dztwo
- ctwo - ctwo
- dztwo - dztwo - ctwo
jasnowi - kupie –
szkara - bra –
sąsie - pienia –
śle - ...
maksiulo