systemy.pdf

Jarosław Zieliński

Współczesne systemy polityczne

System polityczny może być rozumiany jako podstawowe struktury władz państwo-

wych oraz główne zasady polityczne i prawne; jako ogół instytucji, za pośrednictwem których

podejmowane są decyzje polityczne.

Elementami systemu politycznego są instytucje władzy państwowej i partie polityczne,

a także ich funkcje i sieć powiązań między nimi oraz normy regulujące ich aktywność: kon-

stytucja i ważniejsze ustawy, takie jak ustawa o partiach politycznych czy prawo wyborcze.

Sporą rolę odgrywają tu partie polityczne i system partyjny, określane jako podsystem partii

politycznych. Innym często wyróżnianym podsystemem jest podsystem instytucji władzy

Tak również może być rozumiany ustrój polityczny, zwykle jednak system polityczny

jest rozumiany jako pojecie szersze niż ustrój polityczny, czy reżim polityczny.

Bliskim pojęciem jest reżim polityczny , rozumiany jako specyficzna formą organizacji

politycznej, układ formalnych i nieformalnych zasad i mechanizmów regulujących funkcjo-

nowanie władzy politycznej oraz jej powiązania ze społeczeństwem. Wyróżnia się reżimy

demokratyczne i niedemokratyczne, a wśród tych ostatnich autorytarne i totalitarne.

Instytucja polityczna może być rozumiana jako zespół osób biorących udział w życiu

politycznym (w tym rozumieniu – parlament) lub jako zespół norm prawnych odnoszących

się do działania politycznego (referendum).

Podział systemów politycznych

Współczesne systemy polityczne są klasyfikowane według wielu różnych kryteriów, z

których najważniejsze to:

• charakter głowy państwa (monarchie i republiki).

• zależności między głową państwa a szefem rządu (systemy prezydialne i parlamentarne),

• relacje między władzą ustawodawczą a wykonawczą (systemy parlamentarne, pre-

zydenckie, parlamentarno-prezydenckie, parlamentarno-komitetowe)

• charakter reżimu politycznego (państwa demokratycznie i niedemokratyczne).

Monarchie i republiki

Według charakteru instytucji głowy państwa wśród współczesnych państw wyróżnia się

monarchie i republiki.

Monarchia to państwo, w którym władza należy do dziedzicznego z reguły monarchy.

Pełni on swoje funkcje dożywotnio i ma zazwyczaj przyrodzone prawo do tronu. Nie podlega

on prawu, jest wyniesiony ponad pozostałych członków społeczeństwa.

Jako jej odmiany, według kryterium zakresu władzy monarchy, wyróżnia się monarchię

absolutną, monarchię konstytucyjną i monarchię parlamentarną.

Monarchia absolutna jest państwem, w którym monarchia sprawuje pełnię władzy -

władzy w zakresie stanowienia prawa, władzy wykonawczej i sądownictwa. Monarcha jest tu

ponad prawem i poza wszelką kontrola.

Monarchia konstytucyjna to państwo, w którym władza monarchy jest ograniczona

przez obowiązującą konstytucję.

Monarchia parlamentarna natomiast to państwo, w którym władza monarchy jest sym-

boliczna, a władzę sprawuje wybrany w wyborach powszechnych parlament i odpowiedzialny

przed nim politycznie rząd.

Republika jest państwem, w którym najwyższe władze państwowe są powoływane na

określony czas w wyborach powszechnych lub w wieloosobowych kolegiach wywodzących

się z wyborów powszechnych.

Prezydialny i parlamentarny system rządów

Ze względu na relacje miedzy głową państwa i szefem rządu oraz z uwagi na procedurę

odpowiedzialności rządu wyróżnia się prezydialny system rządów i parlamentarny system

rządów.

W prezydialnym system rządów prezydent pochodzący z wyborów powszechnych jest

jednocześnie głową państwa i szefem rządu. Prezydent powołuje rząd składający się z mini-

strów odpowiedzialnych przed nim. Nie ponosi odpowiedzialności politycznej, a ze stanowi-

ska może być usunięty tylko przez pociągnięcie go do odpowiedzialności konstytucyjnej za

naruszenie konstytucji i ustaw, z zachowaniem specjalnej procedury w parlamencie. Nie

można łączyć miejsca w rządzie i w parlamencie, a funkcjonowanie rządu jest niezależne od

parlamentarnej większości. Prezydent nie może rozwiązać parlamentu.

Przykładem takiego systemu rządów jest system Stanów Zjednoczonych. Specyficznym

przykładem jest Szwajcaria, gdzie głową państwa jest siedmioosobowa Rada Związkowa,

która jest jednocześnie rządem. Prezydialny system rządów może też występować w państwie

będącym monarchią konstytucyjną, jak w Niemczech od roku 1871.

Parlamentarny system rządów to system, w którym funkcje głowy państwa i szefa

rządu są rozdzielone. Parlament – organ kolegialny, sprawujący władzę ustawodawczą, po-

chodzący z wyborów powszechnych – zajmuje stanowisko nadrzędne lub co najmniej równo-

rzędne w stosunku do organów władzy wykonawczej. Większość parlamentarna powołuje

rząd, który jest od niej zależny, jest przed nim odpowiedzialny politycznie. Rząd ustępuje po

otrzymaniu wotum nieufności w parlamencie. Funkcje w rządzie i parlamencie mogą być łą-

czone; ministrami i premierami często zostają posłowie. Głowa państwa ma prawo do rozwią-

zania parlamentu. Przykładem parlamentarnego system rządów są systemy rządów Francji i

Niemiec, także Wielkiej Brytanii i Szwecji.

Odpowiedzialność polityczna opiera się na założeniu, że parlament może odwołać szefa

rządu, a z nim cały gabinet, jak i poszczególnych ministrów, gdy negatywnie oceni ich sposób

prowadzenia polityki państwa. Mechanizmem realizacji odpowiedzialności politycznej jest

instytucja wotum nieufności.

System parlamentarny, prezydencki lub mieszany

Ze względu na relacje między głową państwa, parlamentem i rządem można wyróżnić

systemy: parlamentarny, prezydencki, mieszany, prezydencko-komitetowy.

System parlamentarny charakteryzuje silna pozycja parlamentu. Parlament jest wybie-

rany na drodze wyborów powszechnych. Rząd jest powoływany przez głowę państwa na

wniosek większości parlamentarnej. Król lub prezydent powołuje premiera, a następnie na

wniosek premiera - ministrów. Głowa państwa nie jest odpowiedzialna politycznie za swoją

działalność, spełnia jedynie funkcje reprezentacyjne i ceremonialne. Rząd ponosi odpowie-

dzialność polityczną przed parlamentem. Zarówno głowa państwa jak i członkowie rządu po-

noszą odpowiedzialność konstytucyjną. System parlamentarny ma kilka odmian: system ga-

binetowo-parlamentarny istnieje w Wielkiej Brytanii, system parlamentarno-gabinetowy - w

krajach Europy kontynentalnej (w pierwszym gabinet ma przewagę nad parlamentem, w dru-

gim – parlament nad gabinetem), natomiast system parlamentarny w Niemczech nazywany

jest systemem kanclerskim – kanclerz jest szefem rządu i tylko on ponosi odpowiedzialność

polityczną za działalność rządu przed parlamentem.

System prezydencki charakteryzuje się silną pozycją prezydenta. Prezydent jest wybie-

rany w wyborach powszechnych podobnie jak parlament, jest więc równorzędnym z parla-

mentem reprezentantem narodu. Jest głową państwa i szefem administracji, zwierzchnikiem

sił zbrojnych; prowadzi politykę zagraniczną. Prezydent tworzy rząd; ani on ani jego mini-

strowie nie są odpowiedzialni politycznie przed parlamentem. Nie może rozwiązać parlamen-

tu. System ten istnieje w Stanach Zjednoczonych.

System parlamentarno-prezydencki , system semiprezydencki albo system mieszany

stanowi połączenie elementów systemu parlamentarnego i prezydenckiego. Prezydent pocho-

dzi z wyborów powszechnych, podobnie jak parlament. Władzę wykonawczą sprawuje pre-

zydent i rząd. Rząd jest odpowiedzialny przed parlamentem, może być też odpowiedzialny

przed prezydentem. Przykładem jest współczesna Francja.

System parlamentarno-komitetowy , zwany też systemem komitetowym lub syste-

mem rządów dyrektoriatu, opiera się na zasadzie jednolitości władzy państwowej. Parlament

jest najwyższym organem reprezentującym naród. Rząd wyłaniany jest bezpośrednio przez

parlament, jest komitetem wykonawczym parlamentu i jest odpowiedzialny przed nim poli-

tycznie. Głową państwa jest siedmioosobowa Rada Związkowa, która jest jednocześnie rzą-

dem. Głowa państwa nie może rozwiązać parlamentu przed końcem jego kadencji. System ten

występuje w Szwajcarii.

Państwo unitarne i państwo złożone

Ze względu na strukturę terytorialno-administracyjną państwa i stopień centralizacji

bądź decentralizacji państwa wyróżniane są państwa unitarne i państwa złożone. Struktura

terytorialno-administracyjna państwa określa stosunki między centrum a częściami składo-

wymi państwa.

Państwo unitarne to takie państwo, w którym jednostki terytorialne i ich organy są

podporządkowane władzom centralnym, określającym zakres ich samodzielności. Państwo

takie jest wewnętrznie jednolite. Jednostki terytorialne nie mają żadnej politycznej samo-

dzielności. Występuje w nim jednolity system prawa, organów sądowych, prawodawczych i

wykonawczych. Jest to współcześnie najbardziej rozpowszechniona forma państwa, nie tylko

w Europie ale i na świecie. Państwami unitarnymi są między innymi Polska czy Francja.

Państwo złożone to takie, w którym jego części składowe mają pełny lub ograniczony

zakres suwerenności. Każda z części składowych ma swoje kompetencje i system organów

prawodawczych, wykonawczych i sądowniczych. Wśród państw złożonych wyróżniane są

unia personalna, unia realna, konfederacja i federacja.

Unia personalna jest związkiem dwóch lub więcej państw poprzez osobę wspólnej gło-

wy państwa z zachowaniem odrębnego systemu instytucji państwowych. Dotyczy ona z regu-

ły monarchii. Taką unią była w swoim czasie unia Polski i Litwy.

Unia realna jest związkiem dwóch lub więcej państw. Istnieją wspólne organy władzy,

takie jak głowa państwa, parlament, obecny jest wspólny system monetarny, jest prowadzona

wspólna polityka zagraniczna i obronna.

Konfederacja jest związkiem państw powołanym w celu realizacji pewnych zamierzeń.

Organy konfederacji sprawują władzę za pośrednictwem organów państw członkowskich.

Państwa tworzące konfederację zobowiązują się pewne funkcje wykonywać wspólnie, a przy

tym pozostają państwami suwerennymi i utrzymują swoją osobowość międzynarodową. Naj-

częściej powoływany jest wspólny organ w formie zgromadzenia parlamentarnego, w którym

części składowe konfederacji są równoprawne w głosowaniu.

Federacja jest krajem związkowym, którego części składowe mają samodzielność

prawną i pewien określony zakres samodzielności politycznej. Części składowe są podmiota-

mi federacji i mają własny podział administracyjno-terytorialny. Terytorium państwa federal-

nego nie jest jednolitą całością, a składa się z terytoriów podmiotów federacji. Podmioty te

nie mają prawa pełnego uczestnictwa w stosunkach międzynarodowych. Mają własne konsty-

tucje, własne prawodawstwo, organy sądownicze, prawodawcze i wykonawcze; uchwalają

ustawy obowiązujące na swoim terytorium. Jedna z izb parlamentu związkowego reprezentuje

interesy podmiotów federacji. Istnieje podział kompetencji między federację a jej części skła-

dowe. Jest to współcześnie najczęściej występująca forma państwa złożonego. Przykładem

państw federacyjnych są Stany Zjednoczone, Rosja, Belgia, Niemcy.

Autonomia

Autonomia, określana też jako autonomia regionalna, to wewnętrzne samozarządzanie

części terytorium państwa na podstawie kompetencji ustawodawczych dotyczących spraw o

lokalnym znaczeniu.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: