- 57 -
Stosunki międzynarodowe: relacje między państwami, jakie mają miejsce w procesie ich koegzystencji oraz relacje między innymi podmiotami stosunków międzynarodowych. Druga definicja: nauka o stosunkach międzynarodowych.
Historia stosunków międzynarodowych zaczyna się w dalekiej starożytności, okresie Babilonu, Egiptu czy Rzymu. Początkowo relacje między państwami były bardzo rzadkie (z powodu odległości je dzielących), zaś ich początkiem był najczęściej konflikt zbrojny. Jednocześnie występowały kontakty pozapaństwowe – niezależni handlarze, rzemieślnicy, podróżnicy. Stwarzały one przesłanki dla późniejszych kontaktów państwowych.
W XVIII wieku, od rewolucji francuskiej, wraz ze zmianą w kompozycji etnicznej państw i ich charakteru przyszło również ożywienie kontaktów między nimi. Zaczynają tworzyć się stałe przedstawicielstwa, wprowadzony zostaje element systematyczności. Z czasem państwa wypracowały szereg instrumentów dla tych kontaktów (organizacje międzynarodowe itp.).
Oprócz państwa uczestnikami stosunków międzynarodowych mogą być również narody, organizacje międzynarodowe, partie, stronnictwa i ugrupowania polityczne wykraczające swym zasięgiem poza obszar jednego państwa; także kościoły, religie (głównie te o dużym zasięgu i rozbudowanej organizacji). Pośród nich państwo ma jednak pozycję dominującą, gdyż od wieków było najmocniej eksponowane w procesie rozwoju stosunków. Niektórzy twierdzą jednak, że obecnie państwo coraz bardziej ustępuje na rzecz organizacji międzynarodowych.
· suwerenność w odniesieniu do terytorium, ludności i władzy. Państwo jako pewna struktura społeczna (wspólnota historyczna, tradycja, języka i kulturowa, ekonomika, wspólne plany)
· państwo tworzy prawo i przy jego pomocy realizuje swoje zadania, zabezpiecza sobie egzekutywę.
· państwo posiada cały aparat wykonawczy, władzę ustawodawczą, sądowniczą, siły porządkowe – aparat przymusu.
· państwo posiada prawo legacji czynne (wysyłania swych przedstawicieli za granicę) oraz bierne (przyjmowania zagranicznych wysłanników u siebie)
Państwo w obrocie międzynarodowym:
· Suwerenność, zwierzchnictwo (na swoim terytorium wobec swoich obywateli państwo jest ultima ratio, najważniejszym czynnikiem decydującym)
· Państwo w świetle prawa międzynarodowego nie ma zwierzchników, wszystkie państwa są sobie równe.
· Nienaruszalność granic, nietykalność terytorium
· Prawo legacji (czynne i bierne)
· Posiadanie siły i prawo do jej użycia
To państwa mogą stanowić rozwiązania prawne, którymi same sobie odbierają pewne prerogatywy na rzecz jakiejś instytucji. Państwo może jednak w każdej chwili wycofać się z takiej organizacji.
· Szybki wzrost liczby państw (po ’89 w Europie przybyły 23 państwa; 55 lat temu na świecie było około 60 krajów, obecnie jest ich niemal 200).
· Gwałtowny wzrost współzależności państw
· Odejście od układu dwubiegunowego, konfrontacyjnego Wschód – Zachód
· Rodzący się od lat ’70 konflikt Północ – Południe (bogaci i biedni)
· Deprecjacja siły militarnej jako instrumentu polityki w stosunkach międzynarodowych na rzecz ekonomii.
Stosunki międzynarodowe obejmują zarówno zjawiska materialne (bomba atomowa, ropa naftowa) jak i niematerialne.
Ład klasyczny: dominuje państwo narodowe, państw - uczestników stosunków międzynarodowych nie jest wiele. Wojna jest podstawowym atrybutem suwerenności państwa. Ład ten opiera się również na tym, że polityka międzynarodowa ogranicza się do Europy. Koniec II wojny przynosi jednocześnie kres typowi antycznemu – pojawia się broń jądrowa.
Kolejny etap to proliferacja państw. Powstaje ich coraz więcej – w 1945 było ich 54, w 1950 – 75; w 1955 – 84; 1960 – 125; 1970 – 139; 1980 – 165; 1985 – 170; 1993 – 190; 2000 – 197. Obecnie istnieje również ponad 400 międzynarodowych organizacji rządowych. Pierwsza powstała w 1825 roku (Żegluga na rzece Dunaj). Kolejne – Międzynarodowy Związek Pocztowy w 1865 i Międzynarodowy Związek Telekomunikacyjny w 1872. Organizacje międzyrządowe to te, w których umowę podpisują rządy (GO). Organizacje pozarządowe (NGO) stanowią większość i jest ich obecnie ponad 4500. Innym ważnym uczestnikiem są firmy wielonarodowe (transnarodowe).
Tradycyjnym modelem europejskim był balance of power. Miał on za zadanie utrzymanie równowagi pomiędzy kilkoma mocarstwami europejskimi. Od czasów Napoleona było coraz więcej momentów zakłócenia tej reguły. System po 1945 opierał się początkowo na mylnej idei Roosevelta, który uznawał ZSRR za przyjaciela i sojusznika. Wyczyny Stalina (agresywna polityka, szczególnie w rejonie Dardaneli i Bosforu oraz we wschodniej Europie), utworzenie Bloku Wschodniego nakazały zmianę w dotychczasowej polityce USA. W Europie w tym czasie Francja i Wielka Brytania tracą pozycję mocarstwową. Podczas gdy w Stanach ma miejsce demobilizacja, Sowieci utrzymują prawie 10 milionową armię.
Amerykańska polityka już po rozpoczęciu Zimnej Wojny nosi miano globalizmu. W myśl jej zasad cały obszar świata uważany jest za ważny ze względu na bezpieczeństwo narodowe.
Na arenie międzynarodowej działają liczne podmioty państwowe i pozapaństwowe. Uczestnictwo w stosunkach międzynarodowych rozpatruje się natomiast dwojako: ze względu na charakter działań (kryterium uczestnictwa będzie tu zdolność do aktywności międzynarodowej) lub na konsekwencje działań (gdzie kryterium będzie zdolność do utrwalania zmian w środowisku międzynarodowym).
Aktywność międzynarodowa: są to różne przejawy i formy celowego i czynnego stosunku do rzeczywistości międzynarodowej; świadome i celowe postępowanie na tejże arenie. W skład aktywności wchodzą czynności i działania. Czynność jest krótkotrwała i nieskomplikowana (np. głosowanie); działanie z kolei jest złożone, długotrwałe, wymagające wysiłku (np. polityka zagraniczna).
Uczestnicy stosunków międzynarodowych: podmioty zdolne do aktywności międzynarodowej, a więc zmieniania i utrwalania w sposób świadomy stanów środowiska międzynarodowego. Wg Kukułki istnieje następujący podział uczestników stosunków międzynarodowych:
1) Podmiotowi: posiadający zdolność do aktywności międzynarodowej, a więc działalności i wpływania na stan stosunków z innymi podmiotami;
2) Przedmiotowi: zjawiska i rzeczy wykorzystywane przez uczestników stosunków międzynarodowych, a więc arsenały broni, osiągnięcia naukowe, technologiczne, prestiż państwa itp.
Zróżnicowanie uczestników stosunków międzynarodowych:
Państwa: najważniejsi uczestnicy stosunków międzynarodowych, najwyżej zorganizowane podmioty zbiorowe. Państwo jest suwerenną wspólnotą terytorialno – polityczną (jej głównymi atrybutami jest suwerenność, terytorium i ludność). Każde państwo ma niezbywalne prawo do suwerennego reprezentowania swych interesów w środowisku międzynarodowym. Formami aktywności międzynarodowej państwa są: utrzymywanie stosunków z innymi uczestnikami SM, zawieranie umów, podpisywanie konwencji, współtworzenie organizacji, udział w konferencjach. Ograniczenia zdolności do działań:
1. Zdolność do działań międzynarodowych jest wspólna dla wszystkich państw, jednak zakres tych działań zależy od potencjału i zasobów danego państwa. Stąd też na arenie międzynarodowej bierze się podział na: a) mocarstwa uniwersalne: działalność w jakimkolwiek miejscu globu we wszystkich dziedzinach (np. USA); b) mocarstwa sektorowe: działalność w jakimkolwiek miejscu globu w jednej dziedzinie, np. gospodarce (np. Japonia); c) mocarstwa regionalne: działalność w określonym rejonie w jakiejkolwiek dziedzinie (np. Francja); d) państwa zdolne do efektywnego działania w skali lokalnej, np. Polska.
2. Zdolność do działań danego państwa zależy też od stopnia uznania go przez inne państwa; brak oficjalnego uznania ogranicza aktywność i prestiż danego kraju.
3. Zdolność do działań ograniczają również zawarte umowy międzynarodowe; np. państwa neutralne nie mogą należeć do organizacji sojuszniczych itp.
4. Zdolność do działań ograniczona jest także przez autonomię posiadaną przez dany kraj;
5. Zdolność do działań zależy od zakresu nawiązanych stosunków dyplomatycznych (które w latach 1945 – 1971 były zrywane 213 razy).
Należy też pamiętać, że pod pojęciem państwa jako uczestnika SM rozumiemy jego organy – prezydenta, rządy, ministerstwa.
Wg Kukułki zdolności do działań międzynarodowych nie mają protektoraty i terytoria zależne. Te pierwsze dzielą się na dwa rodzaje: międzynarodowe (opierające się na umowie międzynarodowej zawartej przez suwerenne państwa, gdzie protektorat zrzeka się części lub całości uprawnień na ich rzecz) oraz kolonialne.
Polistrategie państwa: bierze się w nich pod uwagę nie tylko sytuacje realne, ale i nieznane, możliwe i prawdopodobne. Jest to wizja przyszłych stanów rzeczy, uwzględniająca też zjawiska hipotetyczne. W odniesieniu do polityki zagranicznej tu nie jest najważniejszy ogólny interes państwa, ale właśnie określona strategia (ekonomiczna, społeczna, wojskowa lub polityczna).
Narody: Naród to grupa społeczna związana wspólnotą losów historycznych, kultury, języka, poczucia własnej odrębności. Ważne podmioty stosunków międzynarodowych, ale o charakterze przejściowym (w momencie utworzenia przez dany naród własnego państwa to ono staje się podmiotem). Mają ograniczony w stosunku do państw zakres aktywności międzynarodowej. Aby być uczestnikiem aktywności międzynarodowej naród musi posiadać własną organizację i reprezentację (np. OWP, SWAPO – Organizacja Ludu Afryki Południowo Zachodniej). Narody mogą nawiązywać i utrzymywać stosunki z innymi uczestnikami, zawierać traktaty międzynarodowe, pracować w organizacjach międzynarodowych.
Organizacje i ruchy międzynarodowe: są to zrzeszenia państw lub osób prawnych / fizycznych z różnych krajów powołane do życia dla realizacji celów zawartych w statucie. Organizacje muszą składać się z minimum 2 państw lub osób prawnych (bądź fizycznych) pochodzących z co najmniej 3 krajów. Muszą też podlegać prawu międzynarodowemu. Organizacje są takimi celowymi związkami uczestników SM, które mają stałe organy i w istocie działają za pośrednictwem tych organów. Ruchy zaś różnią się tym, że są o wiele słabiej zinstytucjonalizowane. Organizacje dzielimy na:
· Międzyrządowe: ich członkami są państwa reprezentowane przez rządy; powołuje je do życia umowa międzynarodowa, stanowiąca jej statut.
· Pozarządowe: związki o charakterze międzyspołecznym, działające na podstawie prawa o stowarzyszeniach państwa, na którego terenie znajduje się siedziba i w którym zarejestrowano statut.
Ruchy społeczne są związkami międzyspołeczymi lub międzyrządowymi o wiele mniej zinstytucjonalizowanym charakterze od organizacji. Podział organizacji ze względu na zasięg oraz cele:
· Związki o powszechnym zasięgu i celach ogólnych:
a) międzyrządowe, np. ONZ
b) pozarządowe, no, międzynarodówki ruchów politycznych (Socjalistyczna)
· Związki o powszechnym zasięgu i ograniczonych celach:
a) międzyrządowe: np. wyspecjalizowane organy ONZ (WHO, MSP)
b) pozarządowe: organizacje ruchów krajowych, związków młodzieżowych, organizacje pokojowe, np. Światowa Federacja Studentów Chrześcijańskich; międzynarodowe federacje sportowe.
c) ruchy międzynarodowe: np. Ruch Państw Niezaangażowanych
· Ograniczone członkostwo, ogólne cele:
a) międzyrządowe: np. UE
b) pozarządowe: regionalne międzynarodówki partii politycznych, stowarzyszenia
c) ruchy międzynarodowe: np. Konferencja Islamska
· Ograniczone członkostwo, ograniczone cele:
a) międzyrządowe: organizacje o charakterze społeczno – ekonomicznym i sojusznicze
b) pozarządowe: organizacje regionalne – polityczne, humanitarne
c) ruchy międzynarodowe: regionalne ruchy rozbrojeniowe, ekologiczne itp.; np. Europejskie Rozbrojenie Nuklearne.
Uczestnicy transnarodowi: są zbiorowymi podmiotami kierowanymi z jednego ośrodka. Mają skład międzynarodowy, choć nie są podmiotami międzynarodowymi. Są raczej rodzajem krajowego podmiotu mającego swoje filie za granicą. Rodzaje:
a) kościoły transnarodowe
b) fundacje transnarodowe (Rockefellera, Forda)
c) przedsiębiorstwa transnarodowe (banki, korporacje)
Wszystkie organizacje transnarodowe są silnie schierarchizowane i scentralizowane. Dysponują zazwyczaj znaczącymi środkami osiągania celów. W przypadku kościoła rzymskokatolickiego podmiotowość prawnomiędzynarodowa Stolicy Apostolskiej zwiększa jej prestiż i zwiększa zdolność do działań międzynarodowych.
Uczestnicy subpaństwowi: wszystkie prywatne podmioty krajowe podejmujące działalność międzynarodową bez pośrednictwa i udziału rządów.
Kryterium podmiotowości prawnomiędzynarodowej jest zdolność prawna, czyli podmiotami stosunków międzynarodowych są uczestnicy, którzy będąc adresatami prawa międzynarodowego, mają zdolność działania i wywoływania tym działaniem skutków prawnych. Zdolność prawną posiadają więc państwa, Stolica Apostolska, narody walczące o niepodległość, powstańcy, strony wojujące, organizacje międzyrządowe o czasem osoby fizyczne. Podmiotowość wyraża się w możliwości zawierania umów międzynarodowych, posiadania prawa legacji, korzystania z sądów międzynarodowych, ponoszenie odpowiedzialności prawnomiędzynarodowej. Tylko państwo posiada pełny zakres podmiotowości.
Interesy uczestników stosunków międzynarodowych:
Interesy – pożądane stany rzeczy, które są osiągane i chronione przez podmioty, lub takie dobra, których brak albo niedobór powoduje działalność podmiotu.
1) Interesy określają pożądane stany stosunków między uczestnikiem a jego środowiskiem; zapewniają one przetrwanie i rozwój uczestników.
2) Interesy wyrażają pożądane stany zjawisk i procesów międzynarodowych oraz środowiska międzynarodowego (ochrona praw człowieka, pokoju)
3) Interesy wyrażają pożądane przez uczestników pozycje i role międzynarodowe. Interesy USM to pożądane przez nich stany stosunków międzynarodowych.
Interesy międzynarodowe są zawsze skierowane na zewnątrz, Typy podstawowych interesów USM według Kukułki:
1) Interesy egzystencjalne: interesy całości, bezpieczeństwa, pewności, przetrwania, identyfikacji, rozwoju, przystosowania i perspektywy.
2) Interesy koegzystencjalne: interesy autonomiczności, suwerenności, uczestnictwa, współżycia, współpracy, korzyści, wzajemności, pozycji, roli.
3) Interesy funkcjonalne: interesy skuteczności, nowatorstwa, sprawności. Zwiększają efekt 1 i 2.
Cele: projektowane stany rzeczy, które podmiot chce osiągnąć po podjęciu działań. Cele pełnią następujące funkcje:
1) ukierunkowują działania, decydują o tym, co jest ważne, na czym się koncentrować
2) wpływają na wybór środków i metod działania
3) decydują o czasie trwania aktywności i wydatkowanej energii
Oddziaływania uczestników stosunków międzynarodowych:
Są dwa rodzaje oddziaływań: nieukierunkowane (nieświadome) oraz celowe, świadomie realizowane i ukierunkowane. Oddziaływanie świadome jest przejawem działania podmiotów. Działania międzynarodowe są zazwyczaj pośrednie – nie kształtują bezpośrednio sfery międzynarodowej oraz nią nie kierują. Istnieją jednak działania bezpośrednie – wpływanie. Jest to świadome, kontrolowane jednego podmiotu przez inny. Jego rodzaje to:
1) stosowanie siły zbrojnej wobec innego podmiotu lub grożenie jej użyciem
2) manipulowanie środkami (dobrami materialnymi i niematerialnymi), które są niezbędne dla innych podmiotów w celu wywołania pożądanych zmian w jego zachowaniu
3) tajne akcje wywiadowcze, infiltracja, kontrola działań partii politycznych
4) wykorzystywanie pozytywnego nastawienia innego podmiotu w celu wywierania na niego wpływu, np. przez mocarstwo na państwo satelickie.
Powyższymi formami działania posługują się najczęściej państwa. Są one najbardziej aktywnymi i dynamicznymi podmiotami stosunków międzynarodowych, mającymi do dyspozycji wojsko, metody polityczne, wywiadowcze, gospodarcze i psychospołeczne. Mogą też instrumentalnie posługiwać się innymi uczestnikami SM.
Za skuteczne działania należy uznać takie, które nie tylko przynoszą rezultaty tożsame lub zbliżone do założonych, ale nie wywołują negatywnych skutków ubocznych.
Ewolucja uczestników stosunków międzynarodowych:
W XX wieku nastąpił bardzo szybki wzrost liczby państw oraz ilości organizacji międzyrządaowych i pozarządowych – w latach 1951 – 1993 z 955 do 5102. Powstawały nowe typy i rodzaje uczestników pozarządowych, coraz większe zróżnicowanie ideologiczne oraz coraz szerszy zakres celów, które chcą osiągnąć.
Decentralizacja stosunków międzynarodowych przejawia się w coraz wyższej pozycji zajmowanej przez innych USM wobec państw; jednak to państwa zachowają status głównych podmiotów, gdyż inni USM będą je wspierać i uzupełniać, lecz zawsze działać w warunkach stworzonych przez państwa.
Ćwiczenia: Podmioty prawa międzynarodowego
Normy prawa międzynarodowego określają konkretne prawa i obowiązki państw, kompetencje prawa i obowiązki organizacji międzynarodowych, Stolicy Apostolskiej, wojujących stron i partyzantów, ale nie określają dokładnie, kto to jest podmiot prawa międzynarodowego; innymi słowy używa się tu języka prawniczego, a nie prawnego. Pojęcie podmiotów prawa międzynarodowego jest więc pewnym uogólnieniem naukowym, teorią poza istniejącymi normami prawnymi, które pojęciem tym się posługują.
W ostatnich latach pojawiła się tendencja wprowadzenia tego pojęcia; mianowicie Konwencja Wiedeńska z 1969 roku używa zwrotu „umów [...] między państwami a innymi podmiotami prawa międzynarodowego”. Istnieją więc inne podmioty na gruncie języka prawnego, choć nie jest sprecyzowany ich podział.
Podmiotem prawa międzynarodowego jest ten, kto posiada prawa i obowiązki wynikające bezpośrednio z prawa międzynarodowego. Podmiot taki posiada także zdolność prawną, czyli zdolność do wywoływania skutków prawnych swoimi działaniami. Inna definicja: podmiotami stosunków międzynarodowych są ci uczestnicy stosunków międzynarodowych, którzy będąc adresatami norm prawa międzynarodo...
cezarfirst