1316.txt

J�zEF ANDRZEJ GIEROWSKI
HISTORIA POLSKI
1505-1764
Warszawa 1985 PA�STWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE

Ok�adk� projektowa� Marian Jankowski Kedaktor techniczny Witold. Motyl Korektorka Magdalena Krawczykowa Opracowanie kartograficzne Urszula Mazurek, Irena Pac
(c) Copyright by Pa�stwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1982
ISBN 83-01-03732-6
Pa�stwowe Wydawnictwo Naukowe
Wydanie dziewi�te. Nak�ad 149 800 + 200 egzemplarzy. Arkuszy wydawniczych 25,0. Arkuszy drukarskich 20,0. Papier offsetowy klasy V, 70 g rola 84 cm. Oddano do reprodukcji w styczniu 1985 r. Podpisano do druku w lutym 1985 r. Druk uko�czono w maju 1985 r. Zam�wienie nr 346 N-601| Cena t. VIII z� <MO,-
Zaklady Graficzne w Gda�sku
I. RZECZPOSPOLITA SZLACHECKA
l. Podstawowa literatura i �r�d�a
Wsp�lne 'omawianie okresu 1506 -1648 ma tradycje w polskiej nauce historycznej, jakkolwiek ostatnio przyj�a si� raczej inna periodyzacja, ��cz�ca drug� po�ow� XV w. z XVI w. (po lata siedemdziesi�te) oraz wyodr�bniaj�ca okres od pierwszego bezkr�lewia po rok 1648. Nie zamierzamy kwestionowa� s�uszno�ci takiego podzia�u, jakkolwiek nie jest on przyjmowany przez wszystkie dzia�y historii. Tak wi�c historycy ustroju okres formowania Si� Rzeczypospolitej szlacheckiej ko�cz� dopiero na pocz��-' kach XVII w., by zaczyna� wtedy dob� oligarchii magnackiej trwaj�cej do po�owy XVIII w. Ze zrozumia�ych wzgl�d�w historycy kultury wyodr�bniaj� okres Baroku, dla kt�rego data 1648 ma tylko drugorz�dne znaczenie. Zdaj�c sobie spraw� z dyskusyjno�ci przyj�tych cezur, mo�na podkre�li�, �e w ca�ym tym okresie istnieje nieprzerwana ci�g�o�� rozwojowa we wszystidch dziedzinach, �e osi�gni�cia ekonomiczne, kulturalne i polityczne doby pierwszych Waz�w wytrzymuj� por�wnanie z osi�gni�ciami doby ostatnich Jagiellon�w, �e nawet w zakresie ustroju politycznego, mimo pewnego zastoju charakteryzuj�cego pierwsz� po�ow� XVII w., sprawno�� aparatu pa�stwowego by�a znacznie lepsza ni� w drugiej po�owie tego wieku. Innymi s�owy, pod wp�ywem zasadniczej dyskusji, kt�ra toczy si� w polskiej nauce historycznej na temat charakteru pierwszej po�owy XVII w., przyj�t� zosta�a periodyzacja, kt�ra zgodnie z sugestiami zw�aszcza Adama Kerstena i W�adys�awa Czapli�skiego odsuwa pocz�tki okresu oligarchii magnackiej na po�ow� XVn w. W miar� mo�no�ci starano si� przy tym uwzgl�dni� r�nice mi�dzy okresem Odrodzenia a wczesnego Baroku, akcentuj�c tam, gdzie to mo�liwe, cezur� lat osiemdziesi�tych. Pe�ne wprowadzenie tej cezury wydawa�o si� niepotrzebne i powoduj�ce nadmierne rozdrobnienie procesu historycznego.
Ze wzgl�du na swe znaczenie w dziejach Polski omawiany okres znajduje obszerne odbicie we wszystkich syntezach historii Polski. W XIX w. najgruntowniej przedstawi� go J�zef S z u jak � W okresie mi�dzywojennym szeroko i do�� wszechstronnie (jakkolwiek z pomini�ciem historii spo�eczno-gospodarczej) zosta� om�wiony w zbiorowym dziele Polska/Jej dzieje i kultura t. II, Warszawa 1931). Z nowych pozycji metodologicznych podeszli historycy, opracowuj�cy na zlecenie Instytutu Historii PAN Histori� Polski 1.1, cz. II, Warszawa 1957). Po raz pierwszy proces

historyczny przedstawiony zosta� tutaj tak wszechstronnie. Od napisania tego dzie�a min�o jednak ju� dwadzie�cia lat, a wielki skok, jaki uczyni�y nauki historyczne w Polsce w tym czasie, sprawi�, �e pewne wyra�one w nim pogl�dy zosta�y poddane rewizji. Z tego wzgl�du w latach sze��dziesi�tych PWN przyst�pi�o do wydania skrypt�w z historii Polski w opracowaniu S. Arnolda, J. Gierowskiego i H. Zieli � s k i e g o. Znajduj�ca si� tam cz�� po�wi�cona czasom nowo�ytnym (J. G i e r o w s k i, Historia Polski 1492 - 1864, wyd. 2, Warszawa 1972) pos�u�y�a te� za punkt wyj�ciowy niniejszego znacznie szerszego opracowania. Na potrzeb� tego rodzaju publikacji wskazuje r�wnie� wydanie dwu innych syntez - Dzieje Polski pod redakcj� J. Topolskiego (Warszawa 1976) oraz Zarys historii Polski pod redakcj� J. Tazbira (Warszawa 1979).
Wiele dziedzin �ycia ma r�wnie� swe opracowania syntetyczne, kt�re s� pomocne przy studiowaniu tej epoki. W zakresie historii gospodarczej u�yteczna jest nadal Historia gospodarcza Polski J. Rutkowskiego (wyd. 2, Warszawa 1953), jakkolwiek ukaza�o si� w ostatnim czasie kilka zarys�w uwzgl�dniaj�cych nowsze badania, jak np. Rozw�j gospodarczy ziem polskich w zarysie W. Rusi�skiego (wyd. 3, Warszawa 1973). Istniej� r�wnie� zespo�owe opracowania odnosz�ce si� do bardziej szczeg�owych zagadnie� gospodarczych, jak Zarys dziej�w g�rnictwa i hutnictwa na ziemiach polskich, t. I - II (Katowice 1960 - 1961), Zarys dziej�w gospodarki wiejskiej w Polsce, t. I - II (Warszawa 1964), Historia ch�op�w polskich, t. I, Do upadku Rzeczypospolitej szlacheckiej. Warszawa 1970, Zarys historii w��kiennictwo na ziemiach polskich do ko�ca XVIII w., Wroc�aw 1966. Historia spo�eczna zosta�a natomiast przedstawiona w spos�b syntetyczny przez I. Ihnatowicza, A. M�czaka i B. Zientar�, Spo�ecze�stwo polskie od X do XX wieku (Warszawa 1979).
Je�li chodzi o sprawy ustrojowe, obok S. Kutrzeby, Historia ustroju Polski w zarysie (wyd. 8, Warszawa 1949), okres Rzeczypospolitej szlacheckiej o wiele dok�adniej przedstawia Historia pa�stwa i prawa Polski, t. U: Od polowy XV wieku do r. 1795 (wyd. 2, Warszawa 1966). R�wnie� Zorys dziej�w wojskowo�ci polskiej do roku 1864, t. I: Do roku 1648 (Warszawa 1965) zast�puje dawniejsze opracowania tycz�ce dziej�w wojskowo�ci, nawet tak gruntowne, jak T. K o r z o n a, Dzieje wojen i wojskowo�ci w Polsce (t. I - III, Krak�w 1912). Natomiast je�li chodzi o dzieje floty, nadal musz� wystarcza� Dzieje floty polskiej K. Lepszego (Gda�sk 1947).
Dla poznania przesz�o�ci kultury polskiej wci�� aktualne s� Dzieje kultury polskiej A. Brucknera (wyd. 2, t. II - III, Warszawa 1958), napisane przed p� wiekiem. Stron� spo�eczno-obyczajow� uzupe�niaj� opracowania W. � o z i � s k i e g o, �ycie polskie w dawnych wiekach, Wiek XVI - XVIII (wyd. 9,. Warszawa 1970), oraz J. B y s t r o-n i a, Dzieje obyczaj�w w dawnej Polsce, Wiek XVI-XVIII (t. I-II, Warszawa 1.932 -1934) czy Z. Kuchowicza, Obyczaje staropolskie XVII-XVIII wieku (��d� 1975). O materialnych podstawach kultury mo�na znale�� informacje w Historii kultury materiolnej Polski w zarysie pod redakcj� W. Hensla i J. Pazdura, t. I - IV (Wroc�aw 1978).' W zakresie historii Ko�cio�a wa�ne miejsce przypada Historii Ko�cio�a w Polsce pod redakcj� B. Kumora (t. I, Pozna� 1974); odnotowa� te� warto bardziej popularn� Histori� ko�cio�a katolickiego w Polsce 14.60 - 1795 J. Tazbira (Warszawa 1966). Nowe spojrzenie na procesy przemian w literaturze da� J. Krzy�anowski w swej pracy Historia literatury polskiej od �redniowiecza do XIX w. (wyd. 3, Warszawa 1964). Ostatnio jednak ukaza�y si� poka�ne tomy Historii literatury polskiej przygotowywanej w ramach Instytutu Bada� Literackich PAN pod red. K. W y ki: J. Z i o m-k a, Odrodzenie (Warszawa 1973) i C. H e r n a s a, Barok (Warszawa 1973), kt�re rzucaj� zupe�nie nowe �wiat�o nie tylko na rozw�j literatury, ale i mentalno�� tej doby. Dla historii sztuki wymieni� nale�y Histori� sztuki polskiej, t. II: Sztuko nowo�ytna (Krak�w 1965). Dla historii muzyki Z. Jachimeckiego Muzyka polska w rozwoju historycznym (t. I - II Krak�w 1948 -1951) jest prac� nieco przestarza��, nie uwzgl�dniaj�c� ostatnich, wa�nych odkry� w tej dziedzinie. Nowsze spojrzenie znajdzie Czytelnik w zbiorowym opracowaniu Z dziej�w polskiej kultury muzycznej, t. I, pod red. Z. Szweykowskiego (Krak�w 1958). Dla poznania dziej�w polskiej my�li warto zapozna� si� z takimi wydawnictwami, jak Polska my�l filozoficzna i spo�eczna t. I pod redakcj� A. Walic-kiego, t. II - III pod redakcj� B. Skargi (Warszawa 1973 - 1977) oraz Dzieje teologii katolickiej w Polsce pod redakcj� M. Rechowicza, t. I - II (Lublin 1974'- 1975).
Trzeba zwr�ci� wreszcie uwag� na syntezy cz�ciowe, zajmuj�ce si� omawianym okresem czy te� dziejami Rzeczypospolitej szlacheckiej. Najpe�niejsze pod tym wzgl�dem, zw�aszcza je�li chodzi o histori� polityczn�, s� Dzieje Polski nowo�ytnej (t. I - II, Warszawa 1936) W. Konopczy�-s k i e g o. U�yteczna mo�e by� tak�e L. Kolankowskiego Polska Jagiellon�w, Dzieje polityczne (Lw�w 1936). W nowoczesny spos�b, od strony dziej�w spo�ecze�stwa, spojrza� natomiast na t� epok� A. W y c z a �-ski w pracy Polska Rzecz� Pospolita szlachecka (Warszawa 1965).
Z uj�� og�lnych o charakterze bardziej popularnym wymieni� nale�y zbiory studi�w z cyklu Konfrontacje historyczne (Polska w epoce Odrodzenia pod red. A. Wycza�skiego, Warszawa 1970 i Polska XVII wieku pod red. J. Tazbira, Warszawa 1969) zbieraj�ce najnowsze pogl�dy na organizacj� Rzeczypospolitej i jej dzieje spo�eczne, gospodarcze i kulturalne.
Dzieje ludno�ci polskiej poza granicami Rzeczypospolitej opracowane s� w spos�b najbardziej pe�ny w odniesieniu do �l�ska w zbiorowej Historii �l�ska pod red. K. M a l e c z y � s k i e g o (t. I, cz. 2 - 4, Wroc�aw 1961- 1P63). Podobne Dzieje Pomorza s� w przygotowaniu, je�li chodzi o interesuj�c� nas epok�. Z mno��cych si� obecnie opracowa� regionalnych najcenniejsze s� Dzieje Wielkopolski, t. I: Do r. 1795, pod red. J. Topolskiego (Pozna� 1971).
Przechodz�c do opracowa� bardziej szczeg�owych przede wszystkim

wypadnie si� zastrzec, �e me jest mo�liwe na tym miejscu wskazanie na wszystkie problemy, kt�rymi zajmowa�a si� w odniesieniu do omawianego okresu polska nauka historyczna. Trzeba si� wi�c ograniczy� do tych problem�w, kt�re wydaj� si� szczeg�lnie charakterystyczne dla bada� historycznych w ci�gu ostatniego �wier�wiecza.
Dla wcze�niejszego okresu Czytelnik mo�e znale�� do�� pe�ne om�wienie dorobku historiografii w Historii Polski wydanej przez Instytut Historii PAN. Pomoc� mo�e by� tak�e selektywna Bibliografia historii Polski, kt�rej 1.1 pod red. H. M ad u r o w i c z - U r b a � s ki e j (Warszawa 1965 nn.) zawiera zestawienie wa�niejszych publikacji wydanych do 1960 r. Pe�ne zestawienie wydawnictw og�oszonych do 1918 r. obejmuje Bibliografia historii Polski przyg...