JAN BASZKIEWICZ POWSZECHNA HISTORIA USTROJ�W PA�STWOWYCH (c) Copyright by Wydawnictwo ARCHE, Wydanie I, Gda�sk 1998 Redakcja: Alicja Tokarczyk Korekta: Aneta Zalesi�ska .". BIBLIOTEKA Wah Dlisnnikarsiwa i N�uk Politycznych Uniwersytetu Warazawikiele Projekt ok�adki, �amanie i sk�ad: � "L ^IS-Ti T^T^ STUDlO<^<fey</� tel. (0-58) 551 14 42 Wydawca: Wydawnictwo ARCHE, Gda�sk 1998 81-702 Sopot, ul. W�adys�awa IV l A tel. (0-58) 551 22 08, fax (0-58) 550 44 36 Druk i oprawa: "STELLA MARIS", tel. (0-58) 307 54 49, 307 55 20 fax (0-58) 307 53 20 ISBN 83-87570-10-9 Od autora Podr�cznik ten stara si� odej�� od tradycji opracowa�, kt�re pow- szechn� histo�� ustroj�w pa�stwowych sprowadza�y do zbioru lu�no ze sob� powi�zanych kilku historii narodowych (historia ustroju Anglii, Francji, Niemiec, Rosji, p�niej tak�e USA). Historia pow- szechna przyjmowa� chyba powinna perspektyw� por�wnawcz� i rozsze- rza� pole widzenia. Inn� ambicj� tego podr�cznika bylo zwr�cenie wi�k- szej uwagi na funkcjonowanie opisywanych instytucji politycznych w prak- tyce. Jak si� wydaje, jest to bardziej pouczaj�ce ni� przesadnie szczeg�owy opis owych instytucji abstrahuj�cy od tego, jak one rzeczywi�cie dzia�a�y. Konwencja niekt�rych podr�cznik�w (nie tylko polskich) przyjmuje od- mienny punkt widzenia; ich autorzy zdaj� si� m�wi� swym czytelnikom: nie poka�emy wam wprawdzie, jak ten pojazd je�dzi i dlaczego, ale za to opiszemy go a� do najmniejszej �rubki. Niestety, wymiar tego przedmiotu w planie studi�w prawniczych i po- litologicznych, a w konsekwencji dopuszczalny rozmiar podr�cznika, zmusza do znacznego zaw�enia pola obserwacji. W istocie zatem owa "historia powszechna" jest histori� ustroj�w szeroko rozumianego europejskiego obszaru kulturowego. Mie�ci si� w nim, bardzo wa�na dla czas�w staro�yt- nych i �redniowiecza, kultura ustrojowa Bliskiego Wschodu i Azji Mniej- szej: jej zwi�zki z Europ� by�y niezmiernie �cis�e. W czasach nowo�yt- nych przed�u�eniem europejskiej tradycji ustrojowej sta�y si� instytucje polityczne Ameryki - oryginalne, lecz mocno w owej tradycji osadzone. Sygnalizuje si� w tym opracowaniu pr�by recepcji, na innych kontynen- tach, instytucji ustrojowych wypracowanych przez kultur� euroameryka�- 5 Od autora sk�. W�asne dzieje ustrojowe tych kontynent�w wypad�o niestety pozo- stawi� poza polem widzenia. Nale�a�o te� wyci�gn�� konsekwencje z fak- tu, �e w planach studi�w (zw�aszcza prawniczych) wyodr�bnione miejsce zajmuje historia instytucji ustrojowych na ziemiach polskich. Ma to oczy- wiste uzasadnienie. A wdzi�cznym zadaniem dydaktyki jest pobudzanie u studiuj�cych wysi�ku lokowania naszej narodowej histo�i ustroju w per- spektywie europejskiej. Wzgl�dy dydaktyczne narzucaj� te� inne ograniczenie: wyk�ad dopro- wadzony zosta� do po�owy XX wieku. Poza t� granic� mie�ci si� ju� nasza wsp�czesno��. I na studiach prawniczych, i na wydzia�ach nauk politycz- nych wsp�czesne systemy ustrojowe przedstawiane s� z wszechstronno- �ci� i staranno�ci�, kt�re s� niedost�pne takiemu jak to, historycznemu opracowaniu. Podr�cznik�w, jak wiadomo, nie czyta si� dla przyjemno�ci. Uci��li- wo�� ich lektury mo�e by� jednak wi�ksza lub mniejsza. Stara�em si�, aby konwencja pisarska przyj�ta przeze mnie w jakim� stopniu t� dolegli- wo�� zmniejszy�a. "/-Rozdzia� pierwszy Pa�stwo despotyczne Dzieje instytucji pa�stwowych zaczynaj� si� w IV tysi�cleciu sta- rej ery na Bliskim Wschodzie, kt�ry nale�y (obok Indii, Chin, zapewne i Meksyku) do najstarszych wielkich cywilizacji rol- niczych. W VII i VI tysi�cleciu przed Chr. istnia�o ju� solidne osadnictwo rolnicze nad Jordanem i Tygrysem, w V tysi�cleciu - nad Nilem i na po�udniu Mezopotamii. R�wnie stare �lady osadnictwa rolniczego (VII-VI tysi�clecie) wyst�puj� na Ba�kanach, jednak�e powstanie pa�stwa op�- ni�o si� w Europie - w por�wnaniu z Egiptem - o dobre dwa tysi�ce lat. Na Ba�kanach bowiem wczesne rolnictwo z trudem wydziera�o ziemi sk�pe plony; wielka rola przypada�a tu energii i inicjatywie wsp�lnot rol- niczych. �ywno�ci zdobywano ledwie tyle, ile wystarcza�o dla utrzymania cz�onk�w wsp�lnot. Na Bliskim Wschodzie natomiast, w regionie tzw. �yznego P�ksi�y- ca, stworzenie systemu kana��w, tam, zbiornik�w retencyjnych zapewni�o bardzo obfite plony. Organizowanie tych wielkich prac nawadniaj�cych wymaga�o scentralizowanych poczyna� planuj�cych i wykonawczych, a wi�c dzia�a� w�adzy stoj�cej ponad wsp�lnotami rolniczymi. Z kolei ob- fito�� urodzaj�w pozwala�a wy�ywi� nie tylko rolnik�w, lecz tak�e mie- szka�c�w miast. W miastach opr�cz rzemie�lnik�w i kupc�w rych�o poja- wili si� kap�ani, �o�nierze, monarchowie z dworami, ca�a warstwa fun- kcjonariuszy. W Egipcie ju� w IV tysi�cleciu przed Chr. istnia�y monarchie G�rnego Egiptu (tzw. bia�e kr�lestwo w w�skim pasie ziem uprawnych wzd�u� Nilu) i Dolnego Egiptu (wy�ej rozwini�te czerwone kr�lestwo w nilowej t 7 Powszechna historia ustroj�w pa�stwowych Delcie). Zjednoczenie obu kr�lestw nast�pi�o do�� szybko (ok. 3200 r.), bo Nil musia� by� uj�ty w jednolity system urz�dze� irygacyjnych. P�niej �Egipt niejednokrotnie rozpada� si� na samodzielne pa�stewka, ale wci�� jednoczono politycznie ca�� dolin� Nilu. Egipt cechowa�a trwa�o�� struk- tury terytorialnej. Jego podboje by�y niezbyt rozleg�e (Syna, Palestyna), kr�tkotrwa�e i nie mia�y wi�kszego wp�ywu na wewn�trzne stosunki kraju. Sam r�wnie� stawa� si� nieraz obiektem podboj�w ze strony nomad�w Hyksos�w, kr�l�w Etiopii, w�adc�w Asyrii. Trwa�y okaza� si� dopiero podb�j Egiptu, dokonany przez perskiego w�adc� Kambyzesa (525 r. przed Chr.): oznacza� on kres egipskiej niepodleg�o�ci. Mezopotamia, w dorzeczu Eufratu i Tygrysu, od schy�ku IV tysi�clecia zna�a ju� liczne pa�stwa-miasta tworzone przez Sumer�w, a p�niej i Semi- t�w. W III, II i I tysi�cleciu kilka razy jednoczono te pa�stewka w wielkich strukturach (imperia: akkadyjskie, babilo�skie, asyryjskie, chaldejskie). Ale - inaczej ni� w Egipcie - by�y tu dwie rzeki z dop�ywami i ca�� sieci� kana��w, nie istnia�a zatem imperatywna konieczno�� politycznej jedno�ci ca�ego obszaru. Pa�stwo chaldejskie zosta�o podbite przez perskiego w�ad- c� Cyrusa (538 r. przed Chr.): by� to koniec niepodleg�o�ci Mezopotamii. W�a�nie Cyrus stworzy� pot�ne imperium perskie, podbijaj�c Medi�, Azj� Mniejsz�, Mezopotami�, Syri�, Palestyn�. Jego podboje kontynuo- wali nast�pcy: Kambyzes i Dariusz. Persja wch�on�a m.in. Egipt, wielk� cz�� Azji �redniej, w Europie - Tracj�. Ale pr�by Dariusza i jego syna Kserksesa, by zaw�adn�� Grecj� za�ama�y si� w pocz�tkach V wieku (bi- twy pod Maratonem, Salamin� i Platejami). Imperium perskie pobi� i wch�o- n��, w 330 r. przed Chr., Aleksander Macedo�ski. W sk�ad jego pa�stwa obok Persji i Azji Mniejszej wszed� ca�y Bliski Wsch�d. W�r�d pa�stw Syrio-Palestyny szczeg�lnie wa�ne by�o pa�stwo �y- dowskie stworzone przez Hebrajczyk�w, jeden z wielu koczowniczych lud�w semickich, od kt�rych mrowi�a si� pustynia syro-arabska. W II ty- si�cleciu na d�ugo osiedlili si� oni w Egipcie; tradycja plemienna prze- chowa�a wspomnienie, �e najpierw wiod�o si� tam �ydom dobrze, potem coraz gorzej. Z egipskiego "domu niewoli" w�dz plemienny Moj�esz wy- wi�d� ich do ziemi obiecanej, Palestyny, zasiedlonej przez rolniczy lud Kanaanejczyk�w. Podb�j Palestyny w XII-XI w. da� pocz�tek zlewaniu si� �yd�w z du�o liczniejszymi Kanaanejczykami i tworzeniu pa�stwa 8 Pa�stwo despotyczne �ydowskiego. Osi�gn�o ono szczyt rozwoju za panowania kr�la Dawida, a potem Salomona (X wiek): zabarwi�o si� wtedy silnie wp�ywami mo- narchii orientalnych. Po �mierci Salomona nast�pi� (w r. 932) rozpad kraju na dwa kr�lestwa: p�nocne pa�stwo Izraela i po�udniowe Judy. W VIII w. Asyria zaw�adn�a pa�stwem Izraela; w r. 586 nowobabilo�ski kr�l Na- buchodonozor zdoby� Jerozolim�, pa�stwo Judy w��czy� do swego im- perium, a elit� �ydowsk� uprowadzi� do Mezopotamii (to by�a tzw. nie- wola babilo�ska). /. Despocja orientalna Despocja to pa�stwo eksploatuj�ce w�asn� ludno��, organizuj�ce wiel- kie prace irygacyjne i grabi�ce podbijane obce ludy. Trzecia spo�r�d tych funkcji by�a s�abo rozwini�ta w Egipcie i w Babilonie, natomiast w Asyrii i Persji odgrywa�a rol� pierwszorz�dn�. Organizacja wielkich prac wodnych by�a na Bliskim Wschodzie wa- runkiem egzystencji spo�ecze�stw zagro�onych niszcz�cymi si�ami pusty- ni i �wiadomych, �e nieujarzmiona woda niesie zag�ad� (st�d opowie�ci o potopie w babilo�skim eposie o Gilgameszu i w Biblii). Planowanie i organizacja rob�t irygacyjnych wymaga�y znajomo�ci matematyki, archi- tektury, astronomii; konieczne te� by�o uruchomienie fachowego i spraw- nego aparatu kieruj�cego zbiorowym wysi�kiem. Ale z tymi racjonalnymi elementami ustroju sz�y w parze wyobra�enia magiczne uzasadniaj�ce de- spotyczn� pozycj� w�adcy, w�a�ciciela (cho�by teoretycznego) ca�ej ziemi w pa�stwie, pana �ycia i �mierci poddanych. W�adca magiczny ma wp�yw na si�y przyrody i manipuluje nimi tak, by zapewni� pomy�lno�� swemu ludowi. Egipski faraon by� zatem panem wody, sprawc� przybor�w Nilu, oraz panem ognia, maj�cym wieczn� moc zwyci�ania wrog�w. Monarch� jako boga (w Egipcie) lub wybra�ca bog�w (w Mezopotamii, u �yd�w) uwa�ano za tw�rc� sprawiedliwo�ci, dzia�aj�cego zawsze sprawiedliwie. Taka w�adza despoty nie by�a pozbawiona ryzyka: w przypadku kl�ski wojennej lub nieurodzaju na niego mo�na by�o sk�ada� odpowiedzialno�� za katastrof�. t ' 9 Powszechna historia ustroj�w pa�stwowych Oparciem tronu by�a klasa rz�dz�ca: dygnitarze, kap�ani, dow�dcy; z laski monarszej dzier�yli oni wielkie maj�tki ziemskie. Wielmo�e potrafili usu- wa� niewygodnych monarch�w, by zaj�� ich miejsce (w Asyrii �ywa jed- nak by�a lojalno�� dynastyczna: je�li ju� usuwano kogo� z tronu, to wst�- powa� na�...
GAMER-X-2015