13. Kenozoik Paleogen.pdf

Era kenozoiczna, najmłodsza era w dziejach Ziemi, rozpoczęła się 65,5 mln lat

temu i trwa do dziś. W erze tej wyróżniało się do niedawna dwa okresy (systemy):

trzeciorzęd i czwartorzęd. Nazwy te pochodzą jeszcze z XVIII wieku, kiedy dzieje

Ziemi dzielono na pierwszorzęd, drugorzęd, trzeciorzęd i czwartorzęd. Dwie pierwsze

nazwy z czasem zarzucono, lecz dwie ostatnie silnie zakorzeniły się w naukach

geologicznych. Ostatnio Międzynarodowa Komisja Stratygraficzna zaleca podział

ery kenozoicznej na dwa okresy: paleogen i neogen. Czwartorzęd pozostaje nieformalną

jednostką, której dolna granica nie jest jeszcze ostatecznie ustalona.

Sama nazwa era kenozoiczna oznacza erę nowego życia. W erze tej stopniowo

rozwijały się nowe grupy organizmów coraz bardziej podobne do współczesnych.

Po wielkim wymieraniu na granicy kredy i paleogenu nastąpiło gwałtowne

przyspieszenie ewolucji ssaków, które opanowały środowisko lądowe, a niektóre

przystosowały się do życia w wodzie lub uzyskały zdolność do lotu. Pod koniec

tej ery pojawił się człowiek.

Należy zaznaczyć, że zmiany w świecie roślinnym nie pokrywają się ze

zmianami zachodzącymi w świecie zwierzęcym. Dlatego granica między erą

mezofityczną a kenofityczną (wyznaczona na podstawie zmian flory) nie pokrywa

się z granicą między era mezozoiczną i kenoziczną (wyznaczoną na podstawie

zmian fauny) i przebiega w kredzie (na ogół wyznacza się ją na podstawie

pojawienia się roślin okrytonasiennych).

Rozmieszczenie kontynentów i oceanów ulegało w erze kenozoicznej dalszym

zmianom. Likwidacji uległ ocean Tetyda, a bezpośrednim wynikiem tego było

powstanie śródziemnomorsko-himalajskiej alpejskiej strefy fałdowej. Procesom

fałdowym towarzyszył magmatyzm, a w wielu rejonach również silny metamorfizm.

Poszerzył się Atlantyk i Ocean Indyjski, a zmniejszył się Pacyfik. Na jego granicy

z otaczającymi blokami kontynentalnymi powstały pasma fałdowe Kordylierów

i Andów. Ruchy górotwórcze związane z subdukcją na granicy płyt trwają na tych

Era kenezoiczna

191

obszarach do dziś, czego świadectwem są częste i silne trzęsienia ziemi oraz

czynny wulkanizm.

Na początku ery kenozoicznej panowały podobne warunki klimatyczne jak

w kredzie. Pod koniec trzeciorzędu klimat stopniowo oziębiał się. Było to

w dużym stopniu wywołane układem kontynentów. Na półkuli południowej

Australia oddzieliła się od Antarktydy, co spowodowało powstanie zimnego prądu

morskiego (dryfu) okrążającego Antarktydę. Z prądem tym było związane znaczne

ochłodzenie klimatu i już z końcem oligocenu rozwój lądolodów na Antarktydzie,

które na tym kontynencie niemal nieprzerwanie istnieją do dziś. Na półkuli

północnej proces zlodowacenia rozpoczął się później — około 5 mln lat temu,

kiedy lądolód zaczął rozwijać się na Grenlandii. Około 1 min lat temu na

obszarach średnich szerokości geograficznych półkuli północnej nastąpiły

zlodowacenia kontynentalne. Lądolody wielokrotnie pokrywały znaczne połacie

północnej i środkowej Europy, północnej Azji i Ameryki Północnej. W górach

występowały zlodowacenia górskie, a jęzory lodowców wychodziły daleko na

przedpole łańcuchów górskich. Kilkanaście tysięcy lat temu lądolody na półkuli

północnej stopniały niemal zupełnie i rozpoczął się najmłodszy, współczesny

odcinek dziejów Ziemi — holocen, którego najbardziej charakterystyczną cechą

jest intensywny rozwój kultur ludzkich i przekształcanie środowiska przyrodniczego

przez człowieka.

Podział na epoki i piętra został dokonany na podstawie profili w Basenie

Paryskim. Nazwy okresów i epok pochodzą z języka greckiego, a pięter (tab. 13)

— w większości od nazw geograficznych.

Ryc. 150. Rozmieszczenie kontynentów i oceanów w późnym paleocenie (wg R. Scotese,

uproszczone); obszary białe — płytkie morza, obszary ciemne — lądy

192

Kenozoik

Tabela 13. Podział ery kenozoicznej

Fauna i flora kenozoiku była niezwykle bogata i zróżnicowana. Szczególnie

bujny rozwój przeżywały otwornice, małże i ślimaki oraz ssaki i ptaki. Z biegiem

czasu fauna stawała się coraz bardziej podobna do współczesnej. W paleogenie

pojawiły się naczelne i nastąpiła ich szybka ewolucja, a pierwsze małpy

człekokształtne są znane z oligocenu. Współczesna flora kontynentalna ukształtowała

się również w paleogenie. Charakterystycznym rysem flory europejskiej jest coraz

większy udział roślin zielnych, natomiast przyczyną gwałtowanego rozwoju flory

okrytonasiennej było pojawienie się owadów zdolnych do zapylania kwiatów.

Rozkład kontynentów na kuli ziemskiej uległ w kenozoiku dalszym zmianom.

W paleogenie Australia oderwała się od Antarktydy, stopniowo rozszerzał się

Atlantyk i Ocean Indyjski. Sukcesywnie natomiast zwężał się ocean Tetyda (ryc.

150) oraz Pacyfik. Ruchy bloków kontynentalnych i całych płyt spowodowały

w neogenie likwidację Tetydy (ryc. 151) i powstanie śródziemnomorsko-himalajskiej

Kenozoik

193

Ryc. 151. Rozmieszczenie kontynentów i oceanów we wczesnym pliocenie (wg R. Scotese,

uproszczone); obszary białe — płytkie morza, obszary ciemne — lądy

strefy fałdowej. Pod koniec pliocenu rozkład kontynentów był niemal identyczny

jak dzisiaj. W miocenie nastąpiło oderwanie się bloku arabskiego od Afryki

i Grenlandii od Ameryki Północnej.

Na klimat kenozoiku wywierała silny wpływ konfiguracja kontynentów i ich

położenie. Na znacznych obszarach panował klimat stref umiarkowanych

i tropikalnych, co umożliwiło powstawanie złóż węgli brunatnych na wielu

kontynentach, szczególnie na początku neogenu. Po przesunięciu się Antarktydy

na obszar bieguna południowego i pojawieniu się zimnego prądu morskiego

(dryfu), na kontynencie tym powstała czapa lodowa.

Osady kenozoiku, zwłaszcza te, które powstały w basenach epikontynentalnych,

są niezwykle różnorodne. Bardzo charakterystyczne są osady wapienne złożone ze

szkieletów dużych otwornic, numulitów (wapienie numulitowe), lub zwapniałych

plech glonów Lithothamnium (wapienie litotamniowe). W płytkomorskich osadach

dolnego kenozoiku często występują konkrecje fosforytów, których złoża w Afryce

Północnej należą do największych w świecie. Bardzo często występują też

bentonity, powstałe w wyniku podmorskiego wietrzenia popiołów wulkanicznych.

Na lądzie często powstawały węgle brunatne, a sosna bursztynonośna ( Pinus

succinifera) dostarczała materiał na przyszłe złoża bursztynu. W głębokich

zbiornikach strefy śródziemnomorskiej powstawały osady fliszowe, a później,

w rowach przedgórskich, osady molasowe, których produkty pochodziły z erozji

wypiętrzanych łańcuchów górskich. Powstawały też często osady ewaporatowe.

Na kenozoik przypada maksimum górotwórczości alpejskiej. Złożony ruch płyt

na południu Europy (ryc. 152) i Azji zapoczątkowany w mezozoiku doprowadził do

194

Kenozoik

Ryc. 152. Rozmieszczenie płyt w południowej części kontynentu europejskiego w kimerydzie (A),

apcie (B) i santonie (C), wg J. Deweya i in.

powstania alpejskich łańcuchów fałdowych. W strefie wokółpacyficznej ukształtował

się łańcuch Andów i Kordylierów. Wśród alpejskich pasm fałdowych liczne są

intruzje magmowe i skały wulkaniczne, a wulkany w wielu rejonach czynne są do

dziś.

Kenozoik

195

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: