kartezjusz.pdf

KARTEZJUSZ (DESCARTES R ENÉ ) – filozof, matematyk, przyrodnik, ur. 31

III 1596 w La Haye w Touraine (Francja), zm. 11 II 1650 w Sztokholmie.

K. urodził się w rodzinie drobnej szlachty, dość zamożnej z racji

piastowanych urzędów, co zapewniło mu niezależność finansową na całe życie.

W latach 1604–1612 uczył się w jezuickim kolegium w La Flèche, następnie w

Poitiers, gdzie w 1616 uzyskał tytuł licencjata prawa. W 1618 zaciągnął się do

holenderskiej armii; podczas służby wojskowej miała zrodzić się w nim myśl

stanowiąca zaczątek późniejszych koncepcji filozoficznych i naukowych. W

1620 porzucił służbę wojskową i udał się w podróż. Po kilkuletnim pobycie we

Francji osiedlił się na stałe w Holandii, spodziewając się tu znaleźć

bezpieczeństwo i spokój do pracy, których brakowało mu w niespokojnej

Francji. Prowadził ożywione kontakty naukowe, głównie korespondencyjnie, z

najwybitniejszymi ówczesnymi filozofami i naukowcami. Pragnął, aby jego

nowatorska filozofia była nauczana na uniwersytetach holenderskich. Nadzieja

ta pozostała niespełniona, a K. uwikłał się w spory z holenderskimi teologami,

co wpłynęło na podjęcie przezeń decyzji wyjazdu w 1649 do Szwecji na

zaproszenie królowej Krystyny. Surowy północny klimat okazał się dla K.

zabójczy; zmarł w wyniku zapalenia płuc (przypuszczenia, że przyczyną zgonu

było otrucie, nie są dostatecznie udokumentowane).

Najważniejsze dzieła filozoficzne K.: Discours de la méthode (Lei

1637; Rozprawa o metodzie , Wwa 1952; Rozprawa o metodzie właściwego

kierowania rozumem i poszukiwania prawdy w naukach , Wwa 1970, 1988 3 ,

Kęty 2002); Meditationes de prima philosophia (P 1641; Medytacje o pierwszej

filozofii , Kr 1948; Medytacje o pierwszej filozofii wraz z Zarzutami uczonych

mężów i Odpowiedziami autora , I–II, Wwa 1958, Kęty 2001; Medytacje o

filozofii pierwszej , Kr 2002); Principia philosophiae (A 1644; Zasady filozofii ,

Wwa 1960, Kęty 2001 2 ); Les passions de l’âme (P 1649; Namiętności duszy ,

Wwa 1938, Kęty 2001). Wszystkie dzieła K. wydano pt. Oeuvres de Descartes ,

wyd. Ch. Adam, P. Tannery (I–XI (VIII/1–2), XII: Ch. Adam, Vie and ouevres

de Descartes , XIII: Supplément, index général , P 1897–1913, 1974–1983). W

Kartezjusz PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu

tłum. pol. wydano także: Prawidła kierowania umysłem. Poszukiwanie prawdy

poprzez światło przyrodzone rozumu (Wwa 1937, 1958 2 ; Reguły kierowania

umysłem. Poszukiwanie prawdy poprzez światło naturalne , Kęty 2002 3 );

Człowiek. Opis ciała ludzkiego (Wwa 1989); Listy do księżniczki Elżbiety

(Wwa 1995); Listy do Regiusa. Uwagi o pewnym pisemku (Wwa 1996); List do

Voetiusa (Wwa 1998). Od 1972 w „Archives de Philosophie” publikowany jest

Bulletin cartésien , który raz w roku podaje bieżącą bibliogr. dotyczącą K.

P UNKT WYJŚCIA FILOZOFII K ARTEZJUSZA . Proces metodycznego wątpienia,

podjęty w celu oddzielenia twierdzeń absolutnie prawdziwych od twierdzeń

niepewnych, uczynił K. punktem wyjścia swoich rozważań. Dzięki temu chciał

opracować metodę badań naukowych gwarantującą prawdziwość zdobywanej

wiedzy, oraz zbudować system filozoficzny obejmujący całość ludzkiej wiedzy,

sukcesywnie wzbogacany w sposób niezawodny. W rezultacie metodycznego

wątpienia K. ustalił, że jedynym twierdzeniem niepowątpiewalnym jest teza:

„Myślę, więc jestem” (wyrażana zazwyczaj w kanonicznej formule łac.

„Cogito, ergo sum”). Wątpić można we wszystko, ale nie w to, że się właśnie

wątpi, czyli że jest się podmiotem myślenia. Uzasadnieniem tej intuicji miała

być wprowadzona przez K. hipoteza złośliwego demona, który zwodzi umysł

człowieka, przedstawiając mu jego fantazmaty jako rzeczywiste byty; demon

ten nie może wszakże jednego: sprawić, aby myślący podmiot zwątpił, że to on

jest podmiotem swych wątpliwości. Cogito jest aktem świadomości ujmującym

wszystkie akty człowieka: rozumowanie, wyobrażanie, czucie i determinacje

woli – jest więc aktem samoświadomości podmiotu myślącego.

Zachodzi podobieństwo Kartezjańskiego rozumienia „cogito” do

przekonania św. Augustyna: człowiek nie może wątpić o swoim bytowaniu.

Różnica polega na tym, że w ujęciu Augustyna niepowątpiewalna jest cała sfera

życia, zarówno intelektualna, jak i biologiczna, podczas gdy wg K.

niepowątpiewalna jest jedynie sfera doznań umysłowych. Tak rozumiane

„cogito” leży u podstaw zarówno metafizyki, jak i teorii poznania K.; miało

Kartezjusz PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu

także służyć do wypracowania metody badań naukowych oraz sformułowania

etyki.

M ETAFIZYKA . Uznanie samoświadomości za absolutny punkt odniesienia

podmiotu poznającego musiało być jednocześnie uznaniem substancjalności

podmiotu. Ponieważ w akcie samoświadomości podmiot doświadcza siebie

wyłącznie jako myślącego, dlatego myślenie uznał K. za jedyną z właściwości

tej substancji, na określenie której używał zamiennie terminów „umysł” i

„dusza”. Myślący podmiot ma również świadomość istnienia rzeczywistości

zewnętrznej względem niego, tzn. rzeczywistości materialnej (przyrodniczej),

pojmowanej jako druga, istotowo odmienna substancja. Właściwością

substancji materialnej jest rozciągłość, czyli przestrzenność i podzielność; daje

się ona opisywać i wyjaśniać w kategoriach geometrii i mechaniki.

Rzeczywistość jest więc dualistyczna; w jej ogólnym aspekcie bytowym

tworzy ją Bóg (substancja czysto duchowa) oraz świat przyrody (substancja

czysto materialna), a na poziomie bytu ludzkiego tworzy ją dusza (substancja

myśląca) oraz cielesność (substancja rozciągła). Te dwie substancje są

całkowicie odrębne w swych istnieniach i autonomiczne w swych działaniach.

Znaczy to, że Bóg stworzył świat i stale podtrzymuje go w istnieniu, ale raz

nadawszy prawa, wg których świat działa, nie ingeruje już w bieg zjawisk

przyrodniczych. Na poziomie bytu ludzkiego znaczy to, że cielesność

człowieka wyposażona jest we własną siłę życiową i nie potrzebuje aktów

duszy dla swych działań. Taka koncepcja duszy była zerwaniem z tradycją

klasyczną, przypisującą duszy również właściwość ożywiania materii.

Konsekwencją jej było przyznanie duszy jedynie człowiekowi, a odmówienie

jej (w jakiejkolwiek postaci) zwierzętom, uznanym za byty wyłącznie

materialne – mechanizmy organiczne.

W obrębie metafizyki K. powstawała trudność wyjaśnienia, w jaki

sposób w bycie ludzkim dusza i ciało – dwie odrębne i niesprowadzalne do

siebie substancje – mogą na siebie oddziaływać. K. twierdził, że jedynym

miejscem, w którym następuje zetknięcie duszy i ciała, umożliwiające

Kartezjusz PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu

zainicjowanie zmiany kierunku działań, jest szyszynka (gruczoł w mózgu,

wówczas właśnie odkryty). Przyjęte przez K. rozwiązanie, że dusza może

wpływać na zmianę kierunku tego, co dzieje się w ciele, a ciało na zmianę

kierunku tego, co dzieje się w duszy, było i jest uznawane za niezadowalające.

Wyróżnione przez K. w płaszczyźnie ludzkiego doświadczenia dwie

substancje nie mają równego statusu poznawczego. Jedynie istnienie umysłu

jest pewne, jawi się bowiem podmiotowi w niepowątpiewalnym akcie jego

samoświadomości; wszystko inne – zarówno czysto duchowy byt Boga, jak i

czysto materialny byt świata – jest jedynie domniemywane, jawi się bowiem w

sposób podatny na wątpienie. Tym samym istnienie Boga, innych umysłów

oraz rzeczy materialnych wymaga udowodnienia.

K. sformułował 2 dowody na istnienie Boga: dowód z idei Boga oraz

dowód ze skutków. Dowód pierwszy jest tożsamy z dowodem ontologicznym

św. Anzelma, dowód drugi jest oryginalnym pomysłem K., choć opiera się na

scholastycznym twierdzeniu, że skutek nie może być doskonalszy od swej

przyczyny. Dowód ze skutków skonstruowany jest następująco: myślący umysł

posiada ideę Boga jako bytu najdoskonalszego, a więc ideę doskonałą w swej

treści, co świadczy, że nie może być ona tworem niedoskonałego umysłu

ludzkiego. W innej wersji dowód ten ma postać: człowiek nie jest stwórcą

samego siebie, ponieważ gdyby był, to wyposażyłby także siebie we wszystkie

doskonałości, które ujmuje w idei Boga. Udowodnienie istnienia Boga służy z

kolei udowodnieniu istnienia świata. Myślący umysł ma naturalne (czyli dane

przez Boga) przekonanie, że byty materialne, a także inne umysły istnieją

rzeczywiście, a nie tylko w nim jako jego twory; ponieważ Bóg nie może być

zwodzicielem, należy więc uznać, że przekonanie to jest zasadne, czyli że

istnieje rzeczywistość zewnętrzna względem umysłu.

T EORIA POZNANIA . Intuicja „cogito” jest podstawą teorii poznania w

systemie K. Jeśli jedynym poznaniem absolutnie pewnym jest

samoświadomość podmiotu poznającego (świadomość wszelkich doznań

umysłu), to rzeczywisty proces poznania dokonywać się musi wewnątrz

umysłu podmiotu poznającego, a kryterium prawdziwości poznania musi mieć

charakter czysto intelektualny. K. uznał, że prawdziwe jest każde i tylko takie

poznanie, które narzuca się umysłowi z taką mocą, iż nie może być przezeń

nieprzyjęte. A ponieważ w jedynym twierdzeniu absolutnie

niepowątpiewalnym – „myślę, więc jestem” – nie ma niczego, co

gwarantowałoby mu jego prawdziwość, oprócz tego, że przedstawia się ono

umysłowi w sposób jasny i wyraźny, zatem jasność i wyraźność każdego ujęcia

poznawczego jest kryterium jego prawdziwości. Ujęcie poznawcze jest jasne,

jeśli uobecnia się umysłowi jawnie i bezpośrednio; jest wyraźne, jeśli pozostaje

całkowicie oddzielone od wszelkich innych ujęć. Każde poznanie wyraźne jest

zarazem poznaniem jasnym, ale nie odwrotnie (np. ból może być odczuwany

wprawdzie jasno, ale niewyraźnie).

Struktura substancjalna rzeczywistości przesądza z kolei o tym, że

proces poznania jest zamknięty całkowicie wewnątrz umysłu poznającego, tzn.

dotarcie do rzeczywistości pozaumysłowej musi być rezultatem badania nie jej

samej, lecz wyłącznie sposobu jej ujmowania przez umysł. Poza umysłem

istnieje substancja materialna działająca wg zasad mechaniki; z tego względu

do umysłu przez zmysły nie może dochodzić nic, oprócz oddziaływań

mechanicznych, czyli kształtów, wielkości i ruchów. Ponieważ umysł jest

świadomy nie tylko takich oddziaływań, więc wszelkie inne treści poznawcze

muszą być umysłowi wrodzone. Także to, że istnienie rzeczywistości

materialnej wymaga udowodnienia, nakazuje uznać, że w procesie

poznawczym rzeczywistość umysłu nie powiększa się o nic z zewnątrz; w

przeciwnym razie zakładalibyśmy, że istnieje to, czego istnienia mamy dopiero

dowieść.

Te wewnętrzne treści poznawcze nazwał K. ideami, rozumiejąc je nie

jako gotowe wzorce rzeczy, lecz jako potencjalności umysłu aktualizowane

bądź z własnej inspiracji umysłu, bądź w rezultacie mechanicznej inspiracji

(bodźca) z zewnątrz. K. wyróżnił 3 rodzaje idei: 1) idee wrodzone we

właściwym sensie tego słowa – do tej grupy należą idee filozoficzne,

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: