bioetyka a matafizyka.pdf

Diametros nr 2 (grudzie 2004): 212 – 221

Bioetyka a metafizyka

Zbigniew Szawarski

Nie mam wi kszych trudno ci z wyja nieniem poj cia „bioetyka”. Mówi c

najogólniej, bioetyka stara si znale odpowied na pytanie, co stanowi o

warto ci wszelkiego ycia, dlaczego winno by ono przedmiotem szczególnego

szacunku i jak nale y post powa w sytuacjach konfliktowych. Tak rozumiana

bioetyka obejmuje zarazem dwa nurty: nurt rozwa a dotycz cych wszelkich

przejawów i form ycia na naszej planecie i nurt rozwa a dotycz cych przede

wszystkim ycia ludzkiego. Ów pierwszy nurt okre la si niekiedy mianem etyki

ekologicznej. Nurt drugi nazywany jest zwykle etyk medyczn , a niezwykle

dynamiczny rozwój tej dziedziny refleksji filozoficznej ma swoj przyczyn w

niebywałym rozwoju mo liwo ci ingerencji nauki w ycie ludzkie. Jasne jest, e w

ró nych krajach istniej ró ne konwencje dotycz ce tego, co b dziemy nazywa

etyk medyczn , bioetyk , czy te bioetyk we wła ciwym tego słowa znaczeniu i

w gruncie rzeczy nie ma sensu toczy w tym miejscu sporu, jak si ma bioetyka do

tradycyjnej etyki lekarskiej. Co do mnie, wydaje mi si niezwykle u yteczne coraz

bardziej popularne rozró nienie na bioetyk zielon (ro liny, zwierz ta,

ekosystemy, Gaia) i bioetyk czerwon (człowiek, jego ciało i krew, jego ycie i

cierpienie). A bior c pod uwag błyskawiczne i nie zawsze korzystne dla naszego

gatunku tempo zmian zachodz cych na naszej planecie, nie jest wcale

wykluczone, e ju niebawem pojawi si bioetyka bł kitna (bioetyka kosmosu,

bioetyka wody, czy bioetyka energii) 1 .

Problemem jest natomiast dla mnie wyja nienie, czym jest metafizyka.

Wybór bowiem takiej lub innej koncepcji metafizyki determinuje bezpo rednio

odpowied na pytanie, czy i jakie s metafizyczne podstawy bioetyki. Unikaj c

zwyczajowego przegl du mo liwych stanowisk w tym zakresie, chciałbym

1 Por. materiały konferencji w Rio de Janeiro: http://unesdoc.unesco.org/images/0013/001343/

134391e.pdf

212

Zbigniew Szawarski Bioetyka a metafizyka

przyj za punkt wyj cia stanowisko Kazimierza Ajdukiewicza, który rezygnuj c

z jednoznacznej definicji metafizyki, wylicza po prostu cztery grupy zagadnie ,

które tradycyjnie zalicza si do metafizyki. S to: (1) ontologia, (2) epistemologia,

(3) zagadnienia wynikaj ce z rozwa a nad przyrod i (4) zagadnienia

„wyrastaj ce z religii i rozwa a etycznych” 2 . Przy tak szerokim rozumieniu

metafizyki wszelkie bez wyj tku rozwa ania bioetyczne maj a priori charakter

metafizyczny.

Przyj wszy tak szerok charakterystyk metafizyki, nietrudno dostrzec jej

oczywisty zwi zek z bioetyk . Jest np. problemem metafizycznym ontologiczny

status zygoty ludzkiej i kwestia, kiedy zaczyna si i ko czy człowiek. Jest

problemem metafizycznym sposób racjonalnego uzasadnienia, i zygota ludzka

jest (lub nie jest) osob w pełnym słowa tego znaczeniu. Jest tak e problemem

metafizycznym kwestia, czy i w jakiej mierze współczesna embriologia, a

zwłaszcza odkrycie komórek macierzystych, zmienia nasze poj cie

człowiecze stwa. I jest problemem metafizycznym pytanie o status moralny

zygoty i kwestia, czy otrzymuje ona nie mierteln dusz w momencie

przenikni cia pojedynczego plemnika do jajeczka, czy te by mo e dopiero

wtedy, gdy na dobre zagnie dzi si w ciankach macicy 3 .

Rzecz jednak zmienia si całkowicie, gdy za punkt wyj cia przyjmiemy

nieco w sze rozumienie metafizyki, ograniczaj c zakres jej zainteresowa przede

wszystkim do ontologii i epistemologii. Pytamy bowiem wtedy, czy to, jak si

rzeczy naprawd maj , ma jakiekolwiek istotne znaczenie dla naszych przekona i

decyzji moralnych. Innymi słowy, pytamy o zwi zek bytu i powinno ci oraz

mo liwo poznania prawdziwej natury tego zwi zku.

Twierdz , e sytuacja we współczesnej bioetyce jest w du ej mierze

odzwierciedleniem obecnej sytuacji w metaetyce. Istnieje w niej bowiem nurt

kognitywistyczny i non-kognitywistyczny. Nurt kognitywistyczny, który w

metaetyce reprezentuje przede wszystkim tradycyjny naturalizm oraz

intuicjonizm G. E. Moore’a, zakłada istnienie pewnej rzeczywisto ci moralnej,

2 Ajdukiewicz [1949] s. 111.

3 Por. odpowiednie rozwa ania w: lipko [1994] i Ford [1995].

213

Zbigniew Szawarski Bioetyka a metafizyka

która ma albo charakter naturalny (np. dobre jest to, co budzi w nas uczucie

przyjemno ci; dobre jest to, co jest zgodne z naszym interesem itd.), albo ponad-

naturalny. W wersji ponadnaturalnej przedmiotem naszego poznania mo e by

b d pewien stały i niezmienny porz dek moralny wiata (ustanowione przez

Osobowy Absolut – dawniej Boga – prawo moralne), b d te (jak to jest u

Moore’a) pewne nienaturalne cechy moralne, które istniej c poza czasem i

przestrzeni wymykaj si wszelkiemu ogl dowi empirycznemu, a s nam

jedynie dost pne w drodze kontemplacji intelektualnej. W obu wypadkach istnieje

pewna obiektywna, niezale na od nas rzeczywisto moralna oraz mo liwo

jednoznacznego ustalenia prawdy moralnej. Pewne twierdzenia i zasady moralne

s wtedy w sposób oczywisty prawdziwe, inne za nieprawdziwe. Prawd jest

wi c np., e przerwanie nieplanowanej ci y jest zawsze morderstwem

niewinnego człowieka. I prawd jest, e lekarz nigdy nie powinien spowodowa

mierci beznadziejnie chorego pacjenta nawet wtedy, gdy pacjent stanowczo o to

prosi. Natomiast nieprawd jest twierdzenie, e człowiek ma prawo do mierci.

Nietrudno dostrzec, e taki sposób uj cia rzeczywisto ci moralnej tkwi

gł boko w tradycji plato skiej i nara ony jest dokładnie na te same obiekcje, jakie

zazwyczaj wysuwa si przeciwko etykom typu plato skiego. Nie wiadomo, po

pierwsze, na czym miałby polega preskryptywny charakter jako ci

nienaturalnych. Z tego, e widz niebo gwia dziste nade mn , wcale nie wynika

jeszcze, e powinienem post powa zgodnie z prawem moralnym. Nie jest te , po

drugie, wcale oczywisty status ontologiczny idei plato skich, prawa wiecznego,

czy jako ci nienaturalnych. A po trzecie, trudno wtedy wyja ni , nie wikłaj c si w

esencjalizm, rozmaito oraz wielo działa i stanów rzeczy, które zwykli my

nazywa dobrymi, pi knymi, czy wzniosłymi. Czy istotnie jest jedna tylko i tylko

jedna cecha, która przysługuje wszystkim bez wyj tku czynom i osobom dobrym?

Je li natomiast za paradygmat my lenia naturalistycznego w metaetyce

przyj filozofi moraln Arystotelesa, to natychmiast pojawia si kategoria

swoistej natury rzeczy oraz doskonało ci, z jak owa rzecz wypełnia swoj funkcj

swoist . Łatwo jest wi c odró ni dobry ołówek od złego. Z natury swej ołówek

powinien dobrze pisa . Na tym polega jego funkcja swoista. I podobnie te jest z

214

Zbigniew Szawarski Bioetyka a metafizyka

szewcem, flecistk , czy człowiekiem. Wprowadzenie kategorii swoistej natury

człowieka pozwala wi c przekroczy przepa pomi dzy dziedzin faktów i

dziedzin warto ci. Z wiedzy o naturze człowieka bezpo rednio wynika, co jest

jego funkcj swoist , i konsekwentnie, co jest dla niego dobre. Skoro zatem

swoist funkcj ludzkich organów seksualnych jest prokreacja, jasne jest, e

wszelkie ich u ycie sprzeczne z ich natur jest złe i nie da si moralnie

usprawiedliwi . A skoro masturbacja jest moralnie zła i sprzeczna z natur

człowieka, konsekwentnie te nale y pot pi wszelkiego rodzaju zabiegi

zapłodnienia pozaustrojowego jako sprzeczne z natur człowieka.

Arystotelesowy styl my lenia jest najbardziej widoczny we wszelkich

debatach na temat statusu ontologicznego i moralnego ludzkiej zygoty. Nie ma

wtedy najmniejszych w tpliwo ci, e zygota jest człowiekiem w trakcie realizacji

swych przyrodzonych mu mo liwo ci. Taka jest bowiem natura rzeczy, e

zapłodnione jajeczko ka dego ssaka, je eli w gr nie wchodz adne okoliczno ci

istotne, przechodzi poprzez kolejne fazy swojego rozwoju a do momentu

uzyskania zdolno ci do samodzielnego funkcjonowania w otaczaj cym go wiecie.

Rozwój bowiem ka dego organizmu polega na aktualizacji jego potencjalno ci. A

potencjalno zygoty jest z kolei funkcj potencjalno ci swoistych dla danego

gatunku gamet.

Jest to koncepcja niezwykle atrakcyjna i nadal w pewnych kr gach

popularna. Nie znaczy to jednak, e jest prawdziwa. W tpliwa jest, po pierwsze,

kategoria natury ludzkiej. Jak si okazuje, ró ni filozofowie wpisuj w to poj cie

ró ne tre ci 4 . Po drugie, nawet gdyby udało nam si ci le i bezbł dnie okre li , co

stanowi natur człowieka, to wcale jeszcze nie wynika z tego, e dysponujemy

tym samym niezawodnym kryterium pozwalaj cym nam okre li , co jest w danej

sytuacji moralnie słuszne, a co złe. Z bezbł dnego opisu mo liwych funkcji

ludzkiego j zyka w aden sposób niepodobna wywie konkluzji, e słu y on

jedynie i tylko do mówienia prawdy. Po trzecie za , nawet je li prawidłowo

wyja nimy i opiszemy pewne prawidłowo ci zachodz ce w przyrodzie, to wcale

nie wynika z tego, e rozstrzygn li my tym samym okre lone w tpliwo ci

4 Por. Stevenson i Haberman [2001].

215

Zbigniew Szawarski Bioetyka a metafizyka

moralne. Prawd jest, e w momencie poł czenia dwóch gamet ka dego gatunku

powstaje zapłodnione jajeczko, które w normalnych warunkach przekształci si w

dorosłego osobnika danego gatunku. Z faktu jednak, e ycie indywidualnego

dorsza lub królika zaczyna si w momencie zapłodnienia pewnego konkretnego

jajeczka, wcale jeszcze nie wynika, e ten konkretny dorsz lub królik ma prawo do

ycia. Je li zatem skłonni jeste my przyznawa człowiekowi prawo do ycia od

momentu pocz cia, to wcale nie decyduje o tym ontologia, lecz moralno .

Twierdz te , e nurt non-kognitywistyczny w metaetyce ma swoj swoist

metafizyk , która tak e przejawia si w my leniu bioetycznym. Non-kognitywi ci

konsekwentnie odrzucaj wszelkie idee obiektywnie istniej cej i poznawalnej

rzeczywisto ci moralnej. Nie istniej adne fakty moralne. Nie ma adnych prawd

moralnych. Z drugiej jednak strony, koncentruj c swoj uwag na j zyku

moralnym (Ayer, Stevenson, Hare), wi go bezpo rednio z naszymi emocjami,

postawami, działaniem czy, tak jak u Austina, ze swoistymi czynno ciami

słownymi („Obiecuj ci”, „Niniejszym zgadzam si na...”). Nie odkrywa si

wówczas adnych obiektywnych warto ci w wiecie, lecz co najwy ej przypisuje

si warto ci pewnym stanom rzeczy. A owo przypisanie warto ci jest z reguły

ekspresj pewnych postaw, d e , pragnie , interesów.

Konsekwencje takiego stanowiska dla bioetyki s oczywiste. Klasyczny

emotywizm typu Stevensona traktuje bowiem wszelkie spory i konflikty

bioetyczne jako zderzenia postaw i emocji, których nie da si w aden sposób

racjonalnie rozstrzygn , chyba e spór ma swoje ródło w niezgodzie co do

faktów. Ty jeste przeciw eutanazji, ja jestem za i wszelki spór na ten temat polega

na przerzucaniu si ró nego rodzaju argumentami, które s tym lepsze, im

bardziej s perswazyjne. Nie da si jednak w aden sposób okre li , czy naprawd

eutanazja da si w pewnych sytuacjach usprawiedliwi , czy te nie. Mo e by

tylko tak, e albo ja ciebie przekonam, albo ty mnie, albo te rozejdziemy si nie

zmieniwszy naszych pogl dów i to wszystko. Wielu współczesnych filozofów

uprawia bioetyk wła nie w tym stylu, bo nawet wtedy, gdy formułuje si pewne

ogólne dyrektywy post powania (słynna Georgetown mantra ), to w momencie, gdy

dochodzi do np. do kolizji zasady sprawiedliwo ci z zasad autonomii i gdy

216

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: