E. Cierniak-Szóstak - Mentalność ekonomiczna jako czynnik prorozwojowy.pdf - socjologia, psychologia i antropologia kultury - simulacrum_nocturna

Dr Ewa Cierniak-Szóstak

Katedra Socjologii

Akademii Ekonomicznej w Krakowie

Mentalność ekonomiczna jako czynnik prorozwojowy

W literaturze dotyczącej procesów transformacji w Polsce przeważają te ana-

lizy, które kładą nacisk przede wszystkim na zmiany instytucjonalne i organiza-

cyjne: prawne, polityczne, ekonomiczne, czyli domenę zmiennych „twardych”.

Stosunkowo słabiej reprezentowane są analizy w oparciu o zmienne „miękkie”,

związane z kulturą, świadomością zbiorową czy mentalnością. Tymczasem men-

talność, pojmowaną jako specyficzny sposób myślenia i odnoszenia się do rze-

czywistości społecznej przez jednostkę lub grupę, traktować trzeba jako istotny

element zmiany społecznej. Proces transformacji, jak pisze P. Sztompka, ma

przecież charakter wielowymiarowy i o jego ostatecznym przebiegu decyduje

interakcja pomiędzy poziomem instytucjonalno-organizacyjnym a mentalno-

-kulturowym 1 . Z jednej strony sposób, w jaki poszczególne jednostki waloryzują

otaczającą rzeczywistość wpływa na ich działania, a w efekcie na współtworzone

przez te jednostki procesy społeczne, (jakkolwiek nie oznacza to oczywiście, że

wszelkie procesy społeczne są efektem intencjonalnych oddziaływań ze strony

jednostek). Zmiany mentalności wpływają więc na przebieg procesu zmian do-

konujących się w obrębie społeczeństwa. Z drugiej strony, zmiany mentalno-

ści uznać można za swoistą „wypadkową” różnych „czynników” zmiany. Tak

zwane oddziaływania „twarde” – relacje rzeczowe, ekonomiczne, techniczne

itd. – mogą (choć nie muszą) wywoływać zmiany w mentalności. Ponieważ

zmiany w różnych obszarach życia różnią się łatwością wprowadzenia i tempem

przebiegu, a mentalność jest właśnie tym obszarem, który najwolniej i z naj-

większymi oporami poddaje się zmianom, stąd też trzeba zauważyć, że zmiany

w mentalności, powolne i powiązane zazwyczaj ze zmianą pokoleniową są tylko

1 P. Sztompka, Kulturowe imponderabilia szybkich zmian społecznych: zaufanie, lojalność soli-

darność , [w:] Imponderabilia wielkiej zmiany. Mentalność, wartości i więzi społeczne czasów trans-

formacji , pr. zbior. pod red. P. Sztompki, PWN, Warszawa – Kraków 1999, s. 266.

198

EWa CiErNiaK-SZóSTaK

jednym z możliwych rezultatów wpływu, jaki zmiany instytucjonalne wywiera-

ją na mentalność. Zmiany mogą się bowiem dokonywać tylko „na powierzchni

zjawisk”, nie zmieniając samej istoty mentalności albo po prostu prowadzić do

niedostosowania mentalności ukształtowanej w poprzednich warunkach syste-

mowych do nowej sytuacji. W efekcie, jak wynika z analiz, proces transformacji

ma przebieg asymetryczny: przemiany w gospodarce, infrastrukturze politycznej

i prawnej nie pociągają za sobą wystarczających zmian w sferze mentalności 2 .

Niemniej jednak pomijanie któregokolwiek z wymiarów – instytucjonalno-or-

ganizacyjnego czy kulturowo-mentalnego przesądza o fragmentaryczności, nie-

pełności opisu.

PojęCiE mENTalNośCi – KWESTiE dEfiNiCyjNE

Pojęcie mentalności nastręcza jednak sporo problemów natury definicyjnej.

j. reykowski definiuje mentalność jako „system ogólnych zasad, którymi jed-

nostka czy zbiorowość kieruje się przy przetwarzaniu informacji o życiu spo-

łecznym. Zasady te nie zawsze są w pełni uświadamiane: osiowymi elementami

mentalności są ukryte założenia normatywne”. Ukryte założenia normatywne:

– są zawarte w strukturach głębokich, a więc mają charakter nieuświadamiany,

bezrefleksyjny, z którego jednostka/zbiorowość nie zdaje sobie sprawy albo

zdaje sprawę fragmentarycznie,

– mają charakter pewników, które warunkują stabilność i sensowność obrazu

świata, a ich naruszenie jest źródłem anomii,

– są tworzone społecznie, stanowią składnik kultury, w ramach której toczy się

życie zbiorowości 3 .

Nieco inaczej ujmują mentalność j. Koralewicz i m. Ziółkowski, którzy za

składniki mentalności uznają orientacje, czyli „zgeneralizowane tendencje do

postrzegania, wartościowania, odczuwania i reagowania na rzeczywistość spo-

łeczną”. autorzy wyróżniają następujące typy orientacji: indywidualna/kolek-

tywna; produktywna/receptywno-roszczeniowa; na podmiotowość/na podpo-

2 j. reykowski twierdzi, że postawy i przekonania normatywne większej części społeczeństwa

pozostają w konflikcie z normatywną strukturą nowo powstałego systemu. W świadomości społecznej

Polaków trwa bowiem zdezaktualizowany system wartości, na który składa się m.in. roszczeniowość,

egalitaryzm, kolektywizm, gwarantowane bezpieczeństwo socjalne, nieufność i egoizm, alienacja wo-

bec państwa, obojętność na sprawy publiczne. j. reykowski, Zmiany systemowe a mentalność polskiego

społeczeństwa , [w:] Wartości i postawy Polaków a zmiany systemowe. Szkice z psychologii politycznej ,

pr. zbior. pod red. j. reykowskiego, instytut Psychologii PaN, Warszawa 1993.

3 j. reykowski, Ukryte założenia normatywne jako osiowy składnik mentalności , [w:] Orientacje

społeczne jako element mentalności , pr. zbior. pod red. j. reykowskiego, K. Skarżyńskiej, m. Ziół-

kowskiego, Nakom, Poznań 1990.

mENTalNość EKoNomiCZNa jaKo CZyNNiK ProroZWojoWy

199

rządkowanie. Przeprowadzone badania pozwoliły wyodrębnić trzy zasadnicze

typy mentalności charakterystyczne dla społeczeństwa polskiego:

1. mentalność bierno-produktywno-antyindywdualistyczną. Kult ciężkiej, zdys-

cyplinowanej i społecznie użytecznej pracy, pojmowanej jako uczciwe, po-

słuszne wypełnianie swoich obowiązków. Poleganie na rutynowych, spraw-

dzonych sposobach postępowania przy mniejszej wadze przywiązywanej do

kreatywności i przejawianiu inicjatywy w pracy;

2. mentalność obronno-zachowawczo-roszczeniową. Tendencja do unikania

nadmiernego wysiłku oraz do szukania ułatwień i dodatkowych przywilejów

w pracy. Silna orientacja roszczeniowa, postawa „złodziejsko-żebracza” jest

reprezentowana przez grupy chętnie okradające słabszych oraz żebrzące i sil-

niejsze.

3. mentalność przedsiębiorczo-podmiotową. Podkreślanie znaczenia przedsię-

biorczości rozumianej jako przedsiębiorczość w pracy i kształtowanie przed-

siębiorczości u dzieci 4 .

mentalność jest więc ujmowana jako „struktura głęboka”: oporna na zmia-

ny, głęboko zakorzeniona, niezwerbalizowana i nieuświadomiona. Stanowi ona

wynik całokształtu socjalizacji: systemu bodźców sytuacyjnych, słownych, wła-

snych doświadczeń, percepcji rzeczywistości, sukcesów i klęsk własnego za-

chowania i działania. jest to struktura formalna i uogólniona (odnosząca się do

zjawisk w ogóle, a nie do konkretnych obiektów, zjawisk, treści) warunkująca

dopiero odruchowe i spontaniczne reakcje na bodźce i sytuacje. innymi słowy,

jest to struktura przejawiająca się w naturalnych odruchach percepcyjnych, emo-

cjonalnych i behawioralnych i stanowi ogólną, niezwerbalizowaną podstawę dla

formowania się ludzkich postaw 5 .

Pomimo różnic definicyjnych zgodnie przyjmuje się, że mentalność jest

wynikiem kontekstu społecznego, w jakim jednostka i zbiorowość funkcjonuje

i oznacza system zasad stanowiących składniki kultury, którymi jednostka czy

zbiorowość kieruje się przy przetwarzaniu informacji o życiu społecznym. Zasa-

dy te kształtowane są przez dwa typy wpływów, które nakładają się i przenikają

od najwcześniejszych lat: zgeneralizowane doświadczenie życiowe jednostek

i grup z jednej strony, a z drugiej – przekazywane w trakcie socjalizacji pier-

wotnej wartości, normy, oceny, zasady i reguły postępowania stanowiące część

kulturowej tradycji. Przekaz ten ma charakter tradycji ustnej, w skrótowej, nie

usystematyzowanej i nie w pełni wyartykułowanej formie, ale może też przybie-

4 j. Koralewicz, m. Ziółkowski, Mentalność Polaków. Sposoby myślenia o polityce, gospodarce

i życiu społecznym 1988–2000 , Wyd. Naukowe Scholar / Collegium Civitas Press, Warszawa 2003.

5 H. świda-Zięba, Mechanizmy zniewolenia społecznego. Refleksje u schyłku formacji , Uniwer-

sytet Warszawski, Warszawa 1990, s. 362.

200

EWa CiErNiaK-SZóSTaK

rać formę bardziej systematyczną, tworząc całe zapisy i rozbudowane systemy

reguł czy oczekiwań, a nawet systemy ideologiczne.

Pojęcie mentalności używane jest najczęściej w kilku znaczeniach: jako

wspólna cecha pewnej zbiorowości w danym czasie – np. mentalność kapitali-

styczna; w wymiarze podmiotowym jako cecha charakterystyczna różnych śro-

dowisk – np. mentalność mieszczańska, kupiecka, związkowa lub w wymiarze

przedmiotowym – jako cecha charakterystyczna dla określonej sfery aktywności

– np. mentalność społeczno-polityczna, obyczajowa, tożsamościowa i w końcu

– mentalność ekonomiczna.

mENTalNość EKoNomiCZNa i jEj TyPologiE

g. Becker traktuje mentalność ekonomiczną – obok postaw ekonomicznych,

czyli tych poglądów, które są czynnikami ekonomicznymi – jako składnik świa-

domości ekonomicznej. mentalność stanowi ten obszar świadomości ekonomicz-

nej, który jest nieuświadamiany i niezwerbalizowany, i wyraża się w żywioło-

wych nastawieniach wobec świata. jednostka nie zdaje sobie w pełni sprawy

z tych nastawień, gdyż ujawniają się one dopiero w momencie podejmowania

konkretnych działań 6 .

Zdaniem W. Kozek, mentalność ekonomiczna jest takim sposobem interpre-

tacji otaczającego świata, który ujmuje całość poglądów ekonomicznych i rów-

nocześnie informuje, co stanowi oś tej całości. Na mentalność ekonomiczną

wpływ wywierają aktorzy (w rozumieniu socjologicznym jako podmioty dzia-

łań społecznych), wartości, przyzwyczajenia, i sytuacje, w jakiej ci aktorzy się

znajdują. mentalność ekonomiczna jest wynikiem całokształtu socjalizacji, ale

także doświadczeń jednostki i całych grup społecznych związanych z gospodar-

ką, dlatego określone typy mentalności powstają pod wpływem sytuacji ukształ-

towanych przez różne mechanizmy regulacji gospodarczej, w których jednostki

i grupy uczestniczyły w ciągu życia. Ponieważ mentalność ekonomiczna kształ-

tuje się pod wpływem dominującego systemu regulacyjnego, zatem szczególny

przypadek, jaki stanowi przejście z jednego systemu gospodarczego do innego

wytwarza kilka równolegle istniejących typów mentalności: etatystyczna, przy-

stosowawcza, etosowa, quasi-rynkowa i przedsiębiorcza.

1. mentalność etatystyczna opiera się na uznaniu racjonalnego działania pań-

stwa, decydującego o rodzaju i ilości produkcji, odpowiedzialnego za zaspo-

kojenie podstawowych potrzeb w zamian za skuteczną realizację planów (sto-

sunek do państwa i orientacja na poczucie bezpieczeństwa).

6 g. Becker, Ekonomiczna teoria zachowań ludzkich , Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 1993, s. 22.

mENTalNość EKoNomiCZNa jaKo CZyNNiK ProroZWojoWy

201

2. mentalność przystosowawcza (frustracyjna) to nastawienie na obronę stanu

posiadania, obawa przed podjęciem ryzyka, poszukiwanie możliwości po-

większenia dochodów raczej w sposób nieformalny, niezgodny z obowiązu-

jącymi normami.

3. mentalność etosowa to szczególne przywiązanie do etycznych systemów war-

tości i stąd negatywne nastawienie do sytuacji, które te wartości mogłyby

naruszać „ludzie o mentalności etosowej będą stawiali opór zmianom, jeśli

zmiany te miałyby przynieść podważenie uznawanego przez nich systemu

wartości, przykładowo koncentrację na zdobywaniu materialnych środków

do życia ze szkodą dla wartości rodzinnych, patriotycznych, religijnych, do-

tyczących tzw. godziwego sposobu życia”.

4. mentalność quasi-rynkowa opiera się z jednej strony na świadomości wery-

fikacji przez rynek, ponoszeniu odpowiedzialności i ryzyka ekonomicznego,

a z drugiej strony na świadomości ograniczonych szans z uwagi na rolę sek-

tora państwowego lub niepewność reguł gry. Wynika z niej minimalizowanie

nakładów na rozwój i maksymalizowanie konsumpcji.

5. mentalność przedsiębiorcza ukształtowana została w warunkach gospodarki

upaństwowionej i cechuje jednostki bardzo aktywne, akceptujące obchodze-

nie prawa (orientacja na własny interes, a jednocześnie na ryzyko) 7 .

Powyższa typologia W. Kozek jest tylko jedną z propozycji funkcjonujących

w literaturze przedmiotu. Przykładowo, podstawą dokonanej przez j. gardaw-

skiego typologii jest wyodrębnienie dwóch orientacji: efektywnościowej (nie-

egalitarno-efektywnościowej) i egalitarnej (egalitarno-etatystycznej). Pierwsza

z nich obejmuje zmienne ekonomiczne takie jak: zwolnienie nieefektywnych

pracowników, likwidacja nierentownych przedsiębiorstw, zróżnicowanie docho-

dów, konkurencja, własność prywatna, podczas gdy druga: postulat pełnego za-

trudnienia, bezpieczeństwa socjalnego, ograniczone zróżnicowanie dochodów,

przewaga własności państwowej w gospodarce, szczególnie w odniesieniu do

dużych przedsiębiorstw. W oparciu o te orientacje gardawski wprowadza po-

dział na:

1. tradycjonalistów, odrzucających konkurencję, możliwość bankructw i zwol-

nień z pracy,

2. umiarkowanych reformatorów, popierających konkurencję i dopuszczają-

cych możliwość bankructw nieefektywnych przedsiębiorstw, ale równocześ-

nie sprzeciwiających się bezrobociu jako regule gospodarczej (umiarkowana

modernizacja),

7 W. Kozek, Mentalność ekonomiczna Polaków. Jej obraz i konsekwencje [w:] Zmierzch socjaliz-

mu państwowego. Szkice z socjologii ekonomicznej , pr. zbior. pod red. W. morawskiego, Wyd. Nauk.

PWN, Warszawa 1994.

E. Cierniak-Szóstak - Mentalność ekonomiczna jako czynnik prorozwojowy.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: