probacja.pdf

Paweł Moczydłowski

Probacja

I. Struktura kar orzeczonych przez sądy w Polsce

W Polsce już od 1981 roku, od „stanu wojennego”, mamy do czynienia ze

stałym wzrostem przestępczości. Kiedy w latach osiemdziesiątych w

statystykach policyjnych odnotowywano około 350 tys. przestępstw rocznie, w

1980 roku - 337 935, to w 1982 było ich już ponad 436 tys. Po roku 1989

nastąpił dalszy gwałtowny wzrost przestępczości. W 1990 roku odnotowano 883

346 przestępstw, natomiast w roku 2001 – prawie 1 400 000, a więc blisko

dwukrotnie więcej 1 . Wyraźnie zatem rosła w tych latach dynamika skazań

sądowych. W latach osiemdziesiątych średnia liczba skazań wynosiła 139 tys., a

w dziewięćdziesiątych było średnio 187 tys. skazań rocznie. W roku 2000 było

222 tys. , a w 2003 r. - aż ponad 430 tys. wyroków skazujących, a więc ich

liczba wzrosła przeszło czterokrotnie 2 . Dramatyczny wzrost liczby skazań w

tych ostatnich latach nastąpił m.in. na skutek nowelizacji kodeksu karnego z 14

kwietnia 2000 roku, w wyniku której prowadzenie pojazdu w stanie

nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego zostało przesunięte z

kategorii wykroczeń do kategorii przestępstw – ponad 120 tys. rocznie. Od

dawna rośnie też liczba przestępstw związanych z narkotykami. Ustawa o

zapobieganiu narkomani wprowadziła karalność posiadania niewielkiej ilości

narkotyków na użytek własny. Ich liczba z 16 tys. w roku 1998 wzrosła do

blisko 30 tys. w roku 2001 3 . Pod tym względem jesteśmy już na czwartym

miejscu w Europie, a dynamika czynów tej grupy wskazuje na dalszy wzrost 4 .

Jakimi karami sądy reagowały na ten wzrost przestępczości? Okazuje się,

że w strukturze kar sądowych, kara pozbawienia wolności bynajmniej u nas nie

dominuje. Pośród wszystkich skazań orzeczonych w 2000 r. przez sądy – 222

815, kary nieizolacyjne stanowiły 86,2%, a skazania na karę bezwzględnego

pozbawienia wolności stanowiły tylko 13,8%. Pośród kar nieizolacyjnych

1 A. Siemaszko, B. Gruszczyńska, M. Marczewski: „Atlas przestępczości w Polsce 3”. Instytut Wymiaru

Sprawiedliwości. Oficyna Naukowa, Warszawa 2003, str. 255.

2 Patrz: A. Siemaszko „Polska polityka kryminalna: konieczność rewolucyjnych zmian”. Referat wygłoszony na

konferencji „Zapobieganie i zwalczanie przestępczości w Polsce przy zastosowaniu probacyjnych środków

karania”. Popowo, 1-2 grudnia 2003r. ( w druku)

3 A. Siemaszko, B. Gruszczyńska, M. Marczewski: „Atlas przestępczości w Polsce 3”...op.cit, str. 255

4 Patrz A. Siemaszko „Polska polityka kryminalna: konieczność rewolucyjnych zmian”. Referat wygłoszony na

konferencji „Zapobieganie i zwalczanie przestępczości w Polsce przy zastosowaniu probacyjnych środków

karania”. Popowo, 1-2 grudnia 2003r. ( w druku)

natomiast, dominowały skazania na karę pozbawienia wolności z warunkowym

zawieszeniem jej wykonania – 143 497, co stanowiło 64,4% wszystkich kar

orzeczonych przez sądy. Następne w kolejności były skazania na karę

samoistnej grzywny – 33 699 i stanowiły 15,1% wszystkich orzeczeń oraz 6,6%

orzeczeń o ograniczeniu wolności – 14 798.

Wśród krajów europejskich, Polska znajduje się w grupie o najwyższym

odsetku kar warunkowo zawieszanych . Udział tych sankcji w strukturze

wszystkich orzekanych kar wynosi w omawianej grupie krajów od 60 do ponad

70% (poza Polską są to również Czechy, Słowenia oraz Słowacja) lub nawet

ponad 80% (Grecja). Na drugim biegunie znajdują się zaś kraje, w których

typowe kary warunkowe są w zasadzie nieznane (Anglia i Szkocja) lub też ich

udział w strukturze orzekanych kar waha się w przedziale 1-2% (Rumunia,

Szwecja) 5 . W Polsce więc, w strukturze kar orzeczonych przez sądy, dominują

skazania warunkowe, które stanowiły w 2000 roku 64% wszystkich kar oraz

grzywna samoistna – 15% 6 . Są kraje, w których dominującą sankcją jest kara

grzywny. Udział tych kar w Austrii, Szwecji i w Niemczech wynosi od 60 do

70%, w Anglii, Norwegii i Portugalii – powyżej 70%, w Finlandii zaś – blisko

90%. Z kolei w Grecji i na Litwie (około 3,5%) oraz w Czechach, na Słowacji

oraz w Słowenii (nieco powyżej 5%) kara grzywny samoistnej występuje

sporadycznie. Polskę wypada również zaliczyć do krajów, w których z tej

sankcji korzysta się dość rzadko: z odsetkiem 18,4 znajdujemy się na odległym,

bo dopiero dziewiętnastym miejscu w uszeregowaniu 26 państw europejskich 7 .

Jeszcze rzadziej orzekano karę ograniczenia wolności – 7%. Te trzy typy

sankcji, to prawie 90% wszystkich kar orzeczonych przez sądy. Z danych

opracowanych w Wydziale do Spraw Kurateli w Departamencie Sądów

Powszechnych Ministerstwa Sprawiedliwości wynika, że w roku 1999 na

211 941 skazanych przez sądy rejonowe pierwszej instancji wobec 128 561 osób

orzeczono karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej

wykonania. W tym samym okresie kuratorzy sądowi wykonywali łącznie

153 793 dozory nad skazanymi, wobec których zastosowano kary nieizolacyjne.

W tej liczbie 150 133 dozory dotyczyły skazanych, którym warunkowo

zawieszono wykonanie kary pozbawienia wolności, 1 909 - wobec skazanych,

którym warunkowo umorzono postępowanie karne oraz 1 741 - w związku z

orzeczoną karą ograniczenia wolności. Ogółem sądy skierowały do wykonania

służbie kuratorskiej 19 237 kar polegających na ograniczeniu wolności. Ponadto

kuratorzy sprawowali także 28 035 dozorów nad warunkowo zwolnionymi oraz

5 Patrz A. Siemaszko „Polska polityka kryminalna: konieczność rewolucyjnych zmian”...op.cit.

6 A. Siemaszko, B. Gruszczyńska, M. Marczewski: „Atlas przestępczości w Polsce 3”...op.cit., str.258.

7 Patrz A. Siemaszko „Polska polityka kryminalna: konieczność rewolucyjnych zmian”...op.cit.

1 992 dozory ustanowione na wniosek skazanego, na podstawie art. 167 § 2

Kkw 8 .

2. Kara bezwzględnego pozbawienia wolności. Pomimo wysokiego wskaźnika

karceralizacji w Polsce (217) i wysokiej pozycji, pod względem tego wskaźnika,

w świecie (40 pozycja w świecie i 4 w Unii Europejskiej) 9 , Polska znajduje się

w Europie w grupie krajów o najniższym odsetku kar izolacyjnych. W latach

1990 – 1998 odsetek kar izolacyjnych znacznie zmniejszył się – z 27% do

13% 10 . W roku 1999 udział skazań na karę bezwzględnego pozbawienia

wolności wynosił mniej więcej tyle samo co na Węgrzech i w Czechach. W roku

2003 odsetek kar izolacyjnych nieco zmniejszył się i wynosi obecnie 10 11 .

Według przytaczanych już danych Wydziału do Spraw Kurateli w

Departamencie Sądów Powszechnych Ministerstwa Sprawiedliwości w roku

1999 na 211941 skazanych przez sądy rejonowe pierwszej instancji,

bezwzględną karę pozbawienia wolności orzeczono wobec 24 233 skazanych (tj.

18,8% w stosunku do ogółu skazań) 12 . W strukturze skazań na karę

bezwzględnego pozbawienia wolności bardzo wyraźnie zwiększył się odsetek

kar najkrótszych. Liczba kar poniżej 6 miesięcy wzrosła aż sześciokrotnie, od 6

miesięcy do 1 roku ponad dwukrotnie. Udział kar poniżej jednego roku wśród

wszystkich kar pozbawienia wolności jest w Polsce stosunkowo niewielki.

Mniej więcej co czwarty uwięziony w naszym kraju był skazany na karę tej

wysokości, podczas gdy w Holandii – niemal co drugi, a w Czechach, Francji,

Szwecji i Finlandii – co trzeci 13 . Już od lat dominują kary w przedziale od roku

do lat dwóch, stanowiąc nadal ponad połowę wszystkich kar pozbawienia

wolności orzekanych przez sądy. Rzadko korzysta się u nas z kar

długoterminowych. W strukturze wyroków skazujących kary od 5 do 10 lat

stanowią 11%, a kary 25 lat pozbawienia wolności i dożywocia stanowią 2 %.

W sumie kary długoterminowe stanowią około 6% wszystkich skazań 14 .

4. Nieracjonalność struktury kar orzekanych przez sądy. Odczuwa się

bowiem wyraźny brak sensownej dywersyfikacji wysokości kar izolacyjnych.

Dominują obecnie kary w przedziale od roku do dwóch lat pozbawienia

8 Patrz K. Dubiel:„Probacja czy kara pozbawienia wolności”. Referat wygłoszony na konferencji: Zapobieganie

przestępczości w Polsce przy zastosowaniu probacyjnych środków karania. Popowo, 1-2 grudnia 2003r.

9 Patrz P. Moczydłowski „Więziennictwo zmierza do kryzysu”. Ius et Lex, Warszawa 2004 (w druku)

10 A. Siemaszko, B. Gruszczyńska, M. Marczewski: „Atlas przestępczości w Polsce 3”...op.cit., str. 257

11 Patrz A. Siemaszko „Polska polityka kryminalna: konieczność rewolucyjnych zmian”...op.cit.

12 Patrz K.Dubiel „Probacja czy kara pozbawienia wolności”...0p.cit.

13 Patrz A. Siemaszko „Polska polityka kryminalna: konieczność rewolucyjnych zmian”...op.cit.

14 Ibid

wolności. Zbyt mało jest zarówno kar krótkoterminowych - od miesiąca do

roku, jak i długoterminowych, o funkcji głównie izolacyjnej. W dniu 31 grudnia

2002 roku w zakładach karnych i aresztach śledczych przebywało 27 487 osób

odbywających kary w wymiarze od 1 miesiąca do 2 lat, a także 1 418

odbywających kary zastępcze 15 .

Typowe przestępstwa więźniów osadzonych w polskich więzieniach na

karę nie dłuższą niż rok to niezapłacone alimenty, niezapłacona grzywna,

bójka pod blokiem, wyrwane z samochodu radio, handel pornografią,

pirackie płyty i programy komputerowe, kradzież kieszonkowa, posiadanie

narkotyków, spowodowanie wypadku drogowego. W skali kraju na koniec

roku 2002 przebywało 3784 osadzonych za przestępstwo alimentacji. W

jednostkach penitencjarnych średniomiesięcznie również przebywało

11 418 sprawców innych przestępstw, którzy także byli zobowiązani do

alimentacji. Średnie zatrudnienie w tej grupie osadzonych wynosiło 3202

osoby, czyli 28%. Przytoczmy tu dla przykładu, kwoty zadłużeń

alimentacyjnych, z jakimi przebywają osadzeni w Areszcie Śledczym w

Mysłowicach (stan na dzień 15.10.2003r.): Marek. G. kwota: 78 742,25 zł,

z ratą miesięczną 1 058 zł i bieżącą spłatą „0”; Tomasz M. kwota:

54 769,00 zł, z ratą miesięczną 600 zł i bieżącą spłatą „0; Bartosz B.

50 115,74 zł, z ratą miesięczną 630 zł i bieżącą spłatą „0. Ogółem w

Areszcie Śledczym w Mysłowicach, ze stanem zaludnienia 500 osób

przebywało 60 osadzonych zobowiązanych do alimentacji, których łączne

zadłużenie wynosiło 967 055,17 zł, rata bieżąca 26 957,85zł, a faktyczna

spłata miesięczna 917,77zł. Stopa zwrotu nawet nie pokrywa kosztów

egzekucji komorniczej, nie mówiąc już o wartości długu 16 . Warto w tym

miejscu zastanowić się również nad celowością umieszczania za murami

więziennymi bezrobotnych uchylających się od alimentacji. Skoro w

większości przypadków powodem niewypłacalności był brak zatrudnienia

lub niskopłatna praca w szarej strefie 17 . Do tego należy dołożyć koszty

pobytu w więzieniu – patrz tab.1 i rys.1 18

15 Patrz K. Dubiel „Probacja czy kara pozbawienia wolności”, op. cit.

16 Ibid.

17 Ibid.

18 Źródło: Statystyki Centralnego Zarządu Służby Więziennej.

Tabela 1. Koszty poniesione na utrzymanie jednego osadzonego.

Wyszczególnienie

Ogółem

(w mln

zł)

Średni stan

osadzonych

Koszty poniesione na

utrzymanie jednego

osadzonego (w zł)

dzienny miesięczny roczny

Koszty

poniesione w

skali roku na

utrzymanie

osadzonych i

funkcjonowanie

ZK i AŚ

1335,52

44,96 1367,39 16408,67

81391

w tym bieżące

wydatki

pozapłacowe

350,66

11,80 359,03 4308,36

* Przedstawione koszty 2002 roku składają się z wydatków i zobowią ń za 2002 rok

pomniejszonych o zobowiązania z 2001 roku

Rys. 1

Można uznać, iż w Polsce w strukturze kar odsetek kar izolacyjnych

jest mały, co w oczach opinii publicznej, może rodzić przekonanie, że

blisko 90% sprawców przestępstw nie ponosi odpowiedzialności karnej i de

facto jest bezkarne. Około 60% kar pozbawienia wolności jest

wymierzanych w zawieszeniu, 18% to kary grzywny, a 7% to kary

ograniczenia wolności. Rzeczywiście więc wygląda na to, że dominują kary

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: