liberalizm_a_chrzescijanstwo.pdf

Dariusz Góra-Szopiński

UMK Toruń

Liberalizm a chrze ś cija ń stwo 1

1. Zamieszanie poj ę ciowe

Zazwyczaj 2 nazwę liberalizmu wywodzi się od powstałego na początku XIX wieku

hiszpańskiego stronnictwa liberales . Stronnictwo to ukształtowało się na fali

antylegitymistycznej rewolty, jaka ogarnęła Półwysep Iberyjski w dobie ofensywy wojsk

napoleońskich i której intelektualne pokłosie miało okazać się daleko trwalsze niŜ kilkuletnia

kampania korsykańskiego Uzurpatora. Stąd wywodzić naleŜy pieczołowitość, z jaką

tradycjonalistycznie nastawieni autorzy podkreślają związki doktryny liberalizmu z:

wrogością do tradycji i narodowego zwyczaju, promowaniem obyczajowego rozpasania oraz

charakterystycznym dla lóŜ masońskich utajnieniem działań 3 .

Jednak w rzeczywistości słowo „liberalizm” było uŜywane znacznie wcześniej.

PosłuŜył się nim Adam Smith w swojej krytyce merkantylistycznej polityki ministra Colberta,

zarządzającego skarbcem francuskiego króla Ludwika XIV. Minister ów, jak pisze Smith,

„[d]ąŜył do tego, aby kierować handlem i przemysłem wielkiego kraju w ten sposób, w jaki

kieruje się działami urzędu publicznego, a zamiast pozwolić kaŜdemu na prowadzenie

własnych interesów według własnego uznania, w oparciu o liberaln ą zasadę równości,

wolności i sprawiedliwości, przyznawał niektórym gałęziom przemysłu wyjątkowe

przywileje, nakładając jednocześnie wyjątkowe ograniczenia na inne gałęzie” 4 . W ustach

szkockiego ojca liberalizmu słowo „liberalizm” uŜyte zostało zatem w znaczeniu

przeciwieństwa administracyjnej uznaniowości. Zapamiętajmy tę cechę. Liberalizm jest

1 Podczas gromadzenia materiałów do niniejszego opracowania na cenne tropy naprowadzili mnie dwaj

socjologowie religii, profesor Paul-André Turcotte z ParyŜa oraz ksiądz Guy Guindon z Montrealu, którym

pragnę złoŜyć w tym miejscu serdeczne podziękowania.

Przykładem tego typu literatury jest klasyczna pozycja autorstwa hiszpańskiego księdza Félixa Sardá y

Salvany’ego, Liberalizm jest grzechem , z roku 1886 (tłum. pol. Z. Bereszyński, Warszawa 1995).Wspominanie o

działaniach okrytych tajemnicą, wymykających się ogólnodostępnej wiedzy, ma na celu wywołanie u odbiorcy

reakcji moralnej dezaprobaty. Tymczasem w imię prawdy historycznej naleŜy zauwaŜyć, Ŝe narzędzie to było

wykorzystywane przez wszystkie strony opisywanych tu kontrowersji. Nie od dziś uznaje się przecieŜ, Ŝe palma

pierwszeństwa w zakresie profesjonalizmu działań niejawnych przysługuje słuŜbom dyplomatycznym Stolicy

Apostolskiej. Postulat zniesienia tajnych procedur w stosunkach międzynarodowych został zgłoszony po

zakończeniu I wojny światowej, jako pierwszy z 14 punktów amerykańskiego idealisty, prezydenta Woodrowa

Wilsona. Roztropność nakazuje przyjąć, Ŝe postulat ten do dnia dzisiejszego pozostaje postulatem.

4 Adam Smith, Badania nad natur ą i przyczynami bogactwa narodów (1776), księga IV, tłum. A. Prejbisz,

Warszawa 2007, t. 2, s. 309; podkr. moje – DGS.

Por. na przykład John Gray, Liberalizm , tłum. R. Dziubecka, Kraków 1994, s. 7; Giovanni Sartori, Teoria

demokracji , tłum. P. Amsterdamski, D. Grinberg, Warszawa 1998, s. 453.

przeciwieństwem restrykcyjności uznaniowej, ale nie restrykcyjności i porządku w ogóle 5 .

Zdaniem liberałów „wolność czy swoboda nie polega – jak zdaje się sugerować pochodzenie

tego słowa – na uwolnieniu od wszelkich ograniczeń, lecz raczej na najbardziej skutecznym

stosowaniu sprawiedliwych ograniczeń wobec wszystkich członków wolnego społeczeństwa,

bez względu na to, czy byliby to rządzący, czy rządzeni” 6 . Liberalizm jest przeciwieństwem

wszelkiego faworytyzmu, paternalizmu, albo, jak mawiają Francuzi, „dyryŜyzmu”

państwowego administratora, pod jakimkolwiek historycznym imieniem by nie występował –

„króla z BoŜej łaski”, „suwerennego ludu”, „państwa opiekuńczego” (czy, jak powiadają w

krajach anglojęzycznych, „niańczącego”) itp. Pozostajemy na razie na gruncie polityki

gospodarczej. Łatwo jednak zgadnąć, Ŝe postawa jednostki upominającej się o wolność

gospodarczą stanowi niechybny zwiastun jej ogólniejszego stosunku do świata. Moglibyśmy

nawet mówić o liberalnym charakterze albo temperamencie, który wyraŜać się moŜe w

róŜnych obszarach ludzkiej aktywności 7 .

Sugestywnie wypowiedział się na ten temat Leonard Hobhouse. „Liberalizm jest to

przekonanie, Ŝe społeczeństwo moŜe bezpiecznie opierać się na tej samokierującej się mocy

osobowości, Ŝe tylko na takiej podstawie moŜna zbudować prawdziwą społeczność i Ŝe jej

fundamenty tak ustanowione są tak głębokie i szerokie, Ŝe nie ma granic moŜliwych do

narzucenia rozmiarom naszego przedsięwzięcia. Wolność zatem staje się nie tyle prawem

jednostki, co koniecznością społeczną. Opiera się ona nie na Ŝądaniu A, by być

pozostawionym w spokoju przez B, lecz na obowiązku B, by traktować A jako rozumną

istotę” 8 .

2. Chrze ś cija ń skie korzenie liberalizmu

Fryderyk Hayek, który pierwszy zwrócił uwagę na wspomniany cytat u Adama

Smitha 9 , na innym miejscu wypowiada się na temat zagroŜeń, jakie stwarza nazbyt

paternalistyczny nadzór państwa nad edukacją młodego pokolenia. Celem państwa nie jest

bowiem wychowanie po prostu dobrego człowieka, lecz raczej urobienie dobrego obywatela

5 Por. Friedrich August von Hayek, Konstytucja wolno ś ci , tłum. J. Stawiński, Warszawa 2006, s. 155-167.

O tym, dlaczego i w jaki sposób naleŜy tego typu charakter kształcić od wczesnej młodości – zob. Karl Hess,

Kapitalizm do lat osiemnastu, czyli jak sta ć si ę panem własnego losu , tłum. W. Madej, bmw [1992].

Leonard T. Hobhouse, Liberalizm (1911), tłum. J. Walicka, [w:] My ś l polityczna XIX i XX w. Liberalizm , red.

B. Sobolewska, M. Sobolewski, Warszawa 1978, s. 398.

Por. F.A. von Hayek, Konstytucja, op.cit. , s. 495-496.

Adam Ferguson, Principles of Moral and Political Science , Edinburgh 1792; cyt. za: F.A. von Hayek, Zgubna

pycha rozumu. O bł ę dach socjalizmu , tłum. M. i T. Kunińscy, Kraków 2004, s. 9.

na potrzeby konkretnego ustroju. Hayek jako filozof polityczny pracujący na wysokim

poziomie abstrakcji mniej zaniepokojony jest faktem, Ŝe tym konkretnym ustrojem moŜe być

na przykład hitleryzm lub stalinizm. Bardziej interesuje go ogólniejsza prawda, iŜ formowanie

umysłów według nakazanych recept moŜe jedynie doprowadzić do powielania rozwiązań

przewidzianych w ramach owych zawczasu sprokurowanych schematów, bez dania szansy

takim ludzkim umiejętnościom, które na dzień dzisiejszy nie mieszczą się w Ŝadnym z

rozdzielników. Co proponuje w zamian austriacki noblista? OtóŜ przypomina dawną

instytucję, stworzoną dla tych, którzy „mogli kosztem wyrzeczenia się wygód i przyjemności

Ŝycia poświęcić formacyjne lata rozwoju intelektualnego pogłębianiu wiedzy” 10 . Czy ma na

myśli jakąś tajemną loŜę, broniącą swoich sekretów przed profanami, albo tradycyjną

(odtwórczą) relację uczeń-rzemieślnik? Nie, instytucją, która, zdaniem Hayeka, przez wieki

spełniała taką funkcję, był klasztor.

Opinia Hayeka znajduje poparcie w stanowisku klasyka socjologii, Maxa Webera,

który – analogicznie – zamiast powielać stereotypowy wizerunek klasztoru jako miejsca

ucieczki od spraw doczesnych, przedstawił go jako przestrzeń aktywności „wirtuozów

religijnych” 11 , to jest tych, którym dane jest posiadać szczególny „słuch muzyczny” w

dziedzinie spraw duchowych (szczerość autora była tym większa, iŜ, jak sam wyznawał, jemu

w tej dziedzinie raczej słoń na ucho nastąpił…). Zgodnie więc z poglądem Hayeka i Webera

istnieje uzasadniona potrzeba stworzenia warunków do rozwoju takich umiejętności, co do

których w danej chwili nie bardzo wiadomo, w jakiej konkretnie dziedzinie mogłyby znaleźć

zastosowanie. W głośnym eseju zatytułowanym: Dlaczego nie jestem konserwatyst ą Hayek

wyjaśnia, iŜ podstawową ułomnością krytykowanej przezeń doktryny konserwatyzmu jest

brak jakiegokolwiek pomysłu dotyczącego kształtu przyszłości. „Dlatego teŜ – jak pisze –

konserwatyzm zawsze był wleczony drogą, której sam nie wybierał” 12 , stawiany w obliczu

wymuszonej aktywnością przeciwników postawy defensywnej. Tymczasem liberalizm – w

klasycznej wersji, za którą opowiada się Hayek – przynajmniej nie stawia bariery wobec tego,

co moŜe nadejść, a czego nikt – ani spośród dzisiejszych zapamiętałych progresistów, ani

spośród pełnych rezerwy antyprogresistów – zwyczajnie nie jest w stanie przewidzieć.

Otwartość w znaczeniu niezamykania drogi cudzej kreatywności, połączona z

otwartością w znaczeniu pokornego przyznania się do własnych ograniczeń poznawczych,

Max Weber, Etyka gospodarcza religii ś wiatowych , [w:] Idem, Szkice z socjologii religii , red. S. Kozyr-

Kowalski, tłum. J. Prokopiuk, H. Wandowski, Warszawa 1984, s. 134-139.

F.A. von Hayek, Konstytucja, op.cit. , s. 379.

10 TamŜe, s. 494.

skutkują postawą określaną w języku łacińskim przymiotnikiem liberalis – oznaczającym

wolność od zawiści, Ŝyczliwość, szeroki gest. Rzecz jasna, nie jest to postawa łatwa do

osiągnięcia. Powiedzmy wręcz – jest ona cokolwiek nienaturalna. Zwłaszcza, jeŜeli damy

posłuch tym myślicielom, którzy za naturalny uznają stan, w którym człowiek człowiekowi

wilkiem 13 .

Czy wielu jest takich ludzi, którzy nie popadając w skrajność Ŝenującej naiwności

emanują spontaniczną Ŝyczliwością i sympatią, nawet wobec nieznajomych? I w której

„części świata” jest ich więcej – czy pośród zwykłych śmiertelników, czy moŜe za murem

klasztornym? Wydaje się, Ŝe religijna asceza wzmacnia, a przynajmniej winna wzmacniać

wzniosłe cechy osobowości. JeŜeli zatem przyjmiemy, Ŝe mury klasztorne wzmacniają cechę

liberalis , to być moŜe nie bez kozery będzie zadać pytanie o przyczynę. Michael Novak

zarzucił Maxowi Weberowi, Ŝe formułując swą słynną tezę o zakorzenieniu kapitalistycznego

dobrobytu w duchu religijnej ascezy jego prekursorów 14 , przemilczał pozytywny aspekt

omawianej postawy. A ów pozytywny aspekt polega na tym, iŜ człowiek religijny wyrzekając

się jednych spraw, moŜe tym pełniej poświęcić się czemuś drugiemu. Jego „powołania”, o

którym pisał Weber, nie moŜna traktować jak dopustu. Powołanie to odczuwane jest bowiem

niczym ekstatyczne poruszenie, drŜenie serca na wieść o objawieniu Boga, który zechciał

wkroczyć w historię ludzkości. „Nie tyle ascetyzm nauczania biblijnego, co jego wezwanie do

kreatywności i inwencji wyjaśnia dynamizm cywilizacji Ŝydowskiej i chrześcijańskiej, w tym

jej dynamizm ekonomiczny” 15 – podkreśla Michael Novak. Braterska szczodrość w ramach

Narodu Wybranego, a potem wobec wszelkich „bliźnich” zgodnie z doktryną chrześcijańską,

nie da się pojąć przez odwołanie do jakichś szczególnych cech danej populacji. To raczej

odpowiedź na otrzymane z zewnątrz wezwanie („powołanie”), które staje się wyzwaniem i

skłania do rewizji dotychczasowego stylu Ŝycia.

Kolejnego źródła postawy liberalis naleŜy upatrywać w unikalnej, wyróŜniającej

cywilizację zachodnią koncepcji osoby ludzkiej. Osoba ta posiada wrodzoną, niezaleŜną od

nadania jakiejkolwiek ziemskiej władzy godność, gdyŜ, jak słyszy, ma ona Boga Stwórcę za

ojca i BoŜego Syna za odkupiciela swoich własnych grzechów. „Religijni wirtuozi” dodają

jeszcze świadectwo doświadczania obecności trzeciej osoby boskiej, BoŜego Ducha, który

Por. Max Weber, Etyka protestancka i duch kapitalizmu , tłum. J. Miziński, Lublin 1994, s. 170-171.

15 Michael Novak, The Judeo-Christian Foundation of Human Dignity, Personal Liberty, and the Concept of the

Person , „Journal of Markets & Morality”, October 1998, s. 108.

13 Por. Thomas Hobbes, Elementy filozofii , tłum. Cz. Znamierowski, Warszawa 1956, t. 2, s. 214.

przenika świat i ludzkie umysły 16 . Przekonanie o wartości i godności kaŜdej z istot ludzkich

jest obecne na kartach Biblii od pierwszych jej stron, na których Bóg konsultuje z

człowiekiem imiona, jakie będą nosić pozostałe stworzenia (Rdz 2, 19-20). Biblijny przekaz

taktowany jest sekwencjami kolejnych przymierzy Boga z ludźmi, w ramach których – jak to

bywa w przypadku kaŜdej umowy prawnej – nie jedna, a obydwie strony zobowiązują się do

przestrzegania zawartych postanowień. Człowiek Biblii z Bogiem się spiera, człowiek Boga

przekonuje. A Bóg, udobruchany naleganiami człowieka, niejeden raz decyduje się odstąpić

od wymierzenia naleŜnej człowiekowi kary.

W rozumieniu biblijnym człowiek nie jest marionetką w rękach potęŜnych

pozaświatowych sił. Bóg Ŝydów i chrześcijan nie jest Bogiem nieprzewidywalnym. Na

gruncie stałości nadanych przez Niego praw natury moŜna i naleŜy rozwijać naukową

refleksję nad światem, cechującą się duŜym stopniem prawdopodobieństwa. Biblia wspomina

o wielu cudach, jak ten z zatrzymaniem przez Jozuego biegu słońca nad walczącym wojskiem

(Joz 10, 13), lecz te wyjątkowe wydarzenia świadczą o istnieniu reguły przeciwnej –

normalną kolej rzeczy cechuje przewidywalność. Z tego teŜ względu średniowieczne odparcie

poglądów Awerroesa Michael Novak nazywa „decydującym wydarzeniem dla

chrześcijańskiego humanizmu oraz sprawy wolności na Zachodzie” 17 . I równieŜ z tego

względu przyłącza się do tradycji rozpoczętej przez lorda Actona i kontynuowanej przez

Fryderyka Hayeka, Ŝeby pogromcę awerroizmu, św. Tomasza z Akwinu, określać mianem

„pierwszego Wiga”, innymi słowy pierwszego liberała 18 .

Nie mógłby zaś Tomasz z Akwinu być kojarzony z ideałami liberalizmu, jeŜeli

liberalnych treści nie wyczytałby z mądrości biblijnej, której wszak poświęcił całe swe zacne

Ŝycie. MoŜna oczywiście iść dalej i wraz ze współczesnym specjalistą od rynków

finansowych upatrywać pierwszego liberała w osobie samego załoŜyciela chrześcijaństwa,

Jezusa z Nazaretu 19 . Potraktujmy to jednak jako intelektualną prowokację. Niemniej wypada

podkreślić, Ŝe według wszelkiego prawdopodobieństwa liberalizm w ogóle nie mógłby się

narodzić, jeŜeli wcześniej nie zaistniałby sprzyjający dlań fundament filozoficzno-kulturowy.

16 Por. na przykład Mistrz Eckhart, Traktaty , tłum. W. Szymona, Poznań 1987, s. 23-27. Systematycznego

wykładu zagadnienia dostarczają: Yves Congar, Duch Ś wi ę ty w „ekonomii”: objawienie i do ś wiadczenie Ducha ,

tłum. A. Paygert, Warszawa 1995; Hans Urs von Balthasar, Teologika , t. 3, Duch prawdy , tłum. J. Zychowicz,

Kraków 2005.

17 M. Novak, The Judeo-Christian, op.cit ., s. 112. Zwolennicy arabskiego filozofa Awerroesa (1126-1198)

interpretowali dorobek filozofii staroŜytnej w duchu deterministycznym. Na gruncie tej interpretacji człowiek

nie dysponuje wolną wolą, lecz pozostaje w całkowitej zaleŜności od nieprzewidywalnych wyroków Allaha.

Por. Charles Gave, Un libéral nommé Jésus. Parabole économique , Paris 2005.

Por. Michael Novak, Thomas Aquinas, the First Whig , [w:] Idem, This Hemisphere of Liberty. A Philosophy of

the Americas , AEI Press, Washington 1990, s. 107-123.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: