Myśli i próby samobójcze. Modelowanie zależności pomiędzy czynnikami ryzyka.pdf

P R A C A O R Y G I N A L N A

Dorota Merecz 1 , Krzysztof Rosa 2 , Wojciech Sobala 3

1 Zakład Psychologii Pracy, Instytut Medycyny Pracy w Łodzi,

2 Klinika Ostrych Zatruć, Instytut Medycyny Pracy w Łodzi,

3 Zakład Epidemiologii Środowiskowej, Instytut Medycyny Pracy w Łodzi

Myśli i próby samobójcze.

Modelowanie zależności

pomiędzy czynnikami ryzyka

Modelling relationships between suicidal behaviour risk factors

and suicidal attempts

Adres do korespondencji:

dr Dorota Merecz

Zakład Psychologii Pracy

Instytut Medycyny Pracy

ul. św. Teresy 8, 91–348 Łódź

e-mail: merecz@imp.lodz.pl

tel.: (042) 631 45 98

e-mail: merecz@imp.lodz.pl

Wstęp. Artykuł przedstawia modelowanie zależności pomiędzy społeczno-demograficznymi i zdrowot-

nymi czynnikami ryzyka występowania myśli i prób samobójczych w populacji mieszkańców regionu

łódzkiego. Badanie zrealizowano w ramach Międzynarodowego Programu Badań nad Zachowaniami

Samobójczymi SUPRE-MISS.

Materiał i metody.

Materiał i metody. Badaniem kwestionariuszowym objęto reprezentatywną grupę 719 osób w wieku 15–

–19 lat mieszkających na obszarze podlegającym Klinice Ostrych Zatruć Instytutu Medycyny Pracy

w Łodzi. Zastosowano dwa narzędzia badawcze: Ankietę Socjologiczną SUPRE-MISS i Kwestionariusz

Ogólnego Stanu Zdrowia GHQ-28. Do modelowania zależności pomiędzy zmiennymi wykorzystano mo-

del graficzny dla łańcuchów zmiennych.

Wyniki.

Wyniki. Pozytywnie zweryfikowano 8 spośród 12 postawionych hipotez dotyczących występowania za-

leżności pomiędzy:1) zmiennymi niezależnymi (płeć, wiek, miejsce zamieszkania, próby samobójcze

i samobójstwa dokonane w rodzinie) a zmiennymi pośredniczącymi (stan cywilny, wykształcenie, status

materialny, zawodowy, samotne zamieszkiwanie, przewlekłe choroby somatyczne i niepełnosprawność,

zaburzenia zdrowia psychicznego); 2) zmiennymi niezależnymi i pośredniczącymi a zmiennymi zależny-

mi (myśli i próby samobójcze). Ustalono, że wszystkie czynniki predykcyjne (z wyjątkiem jednego

— samotnego zamieszkiwania), wpływające na występowanie myśli samobójczych (brak lub mała aktyw-

ność religijna, utrata partnera, niski status materialny, choroby somatyczne i niepełnosprawność oraz

zaburzenia zdrowia psychicznego) pośrednio oddziałują również na podejmowanie prób samobójczych.

Oznacza to, że pierwotnym czynnikiem wpływającym na podejmowanie prób samobójczych w badanej

populacji jest obecność myśli samobójczych.

Wnioski.

Wnioski. Zidentyfikowane predyktory opisywanych zachowań samobójczych są różnorodne pod wzglę-

dem pochodzenia i struktury oraz w większości są ze sobą wzajemnie powiązane.

słowa kluczowe:

słowa kluczowe: zachowania samobójcze, czynniki ryzyka, model ścieżkowy

Suicydologia Tom 2, nr 1, 76–87

Towarzystwo Suicydologiczne

ISSN 1895–3786

www.suicydologia.viamedica.pl

Introduction. The aim of the study was to explore relationships between sociodemographic and health-

related suicide risk factors on the one hand, and the presence of suicidal ideation and attempts on the

other, in the population of the Łódź province.

www.suicydologia.viamedica.pl

Wstęp.

Streszczenie

Wstęp.

Materiał i metody.

Wyniki.

Wnioski.

słowa kluczowe:

Introduction.

Abstract

Introduction.

Dorota Merecz i wsp., Myśli i próby samobójcze. Modelowanie zależności pomiędzy czynnikami ryzyka

Material and methods. Participants in the cross-sectional survey study were 719 respondents aged 15–65,

residents of the city of Łódź or Łódź province. They were interviewed at home using the SUPRE-MISS

sociological survey and the General Health Questionnaire – GHQ-28. The graphical chain model was em-

ployed to explore relationships between antecedents, mediators, and suicidal ideation/suicide attempts.

Results.

Results. Eight out of the 12 hypothesised relationships between antecedents (sex, age, place of residence,

family history of suicide attempts/deaths), moderators (marital status, economic situation, unemployment,

living alone, chronic somatic conditions and disability, mental health), and dependent variables (suicide

ideation/attempts) were statistically confirmed. Goodness of fit of the selected model was assessed using

the likelihood ratio test comparing with the saturated model ( LR = 3582.56 df = 1651949, p = 1.00).

The obtained results support the assumption about a processual character of suicidal behaviours, since

as all the risk factors (with the only exception of living alone) turned out to affect suicide attempts indirectly

through suicidal ideation.

Conclusion.

Conclusion. The identified predictors of suicide behaviours are interrelated and have an either direct or

indirect effect on suicidal ideation and suicide attempts.

key words:

key words: suicidal behaviours, risk factors, path analysis

Wstęp

przyspieszają ten proces. Coraz częściej pojawiają się

badania suicydologiczne, w których próbuje się we-

ryfikować interdyscyplinarne wieloczynnikowe mo-

dele zachowań samobójczych na podstawie złożo-

nych metod analizy statystycznej, na przykład anali-

zy ścieżkowej [5, 6].

Niniejszy artykuł, wpisując się w ten nurt badań, kon-

centruje się na analizie zależności pomiędzy czynni-

kami społeczno-demograficznymi, zdrowotnymi

i psychologicznymi, które mogą prowadzić do wystę-

powania myśli i prób samobójczych. W pracy przed-

stawiono kolejne rezultaty badań przeprowadzonych

w Instytucie Medycyny Pracy (IMP) w Łodzi. Cele,

metodologię i wybrane wyniki projektu zrealizowa-

nego w ramach Międzynarodowego Programu Ba-

dań nad Zachowaniami Samobójczymi SUPRE–

–MISS 1 przedstawiono dokładniej w pierwszym nu-

merze „Suicydologii” [7].

We współczesnej suicydologii dominuje pragmatyczne

podejście służące poszerzaniu wiedzy na temat czyn-

ników i grup ryzyka zachowań samobójczych. Wiedza

ta stanowi podstawę do opracowywania programów

profilaktycznych, których zasadniczym celem jest ogra-

niczenie liczby prób samobójczych i samobójstw do-

konanych. Uznając walory takiego podejścia za uza-

sadnione, na przykład z perspektywy ograniczania zja-

wisk społecznie niekorzystnych, warto zwrócić uwagę

na równoległą konieczność weryfikacji i rozwoju ist-

niejących modeli teoretycznych wyjaśniających mecha-

nizmy i złożone uwarunkowania prowadzące do poja-

wienia się zachowań samobójczych.

Jednym z podstawowych kierunków rozwoju suicy-

dologii jako samodzielnej dziedziny wiedzy jest pró-

ba opracowania możliwie uniwersalnej teorii wyja-

śniającej powstawanie zachowań samobójczych,

uwzględniającej złożoność relacji pomiędzy ich uwa-

runkowaniami społeczno-kulturowymi, psycholo-

gicznymi, biologicznymi, zdrowotnymi i ekonomicz-

nymi, a także systematyczna, empiryczna weryfika-

cja zakładanych związków i zależności. Jest to zada-

nie trudne, wymagające integracji dotychczasowych

doświadczeń zdobywanych na gruncie różnych dys-

cyplin naukowych. Takie próby były i są podejmo-

wane, począwszy od lat 70. XX wieku [1–4], i wszyst-

kie opierają się na zasadniczym założeniu o współ-

występowaniu i interaktywnym charakterze czynni-

ków prowadzących do zachowań samobójczych. Roz-

wój oraz wzrost popularności metod statystycznych

pozwalających na identyfikowanie i analizę coraz

bardziej złożonych zależności w zasadniczy sposób

Materiał i metody

Podstawowymi celami badań, wspólnymi dla narodowych

projektów SUPRE-MISS, były: 1) oszacowanie skali

i stworzenie charakterystyki zachowań samobójczych (my-

śli i prób samobójczych, samobójstw dokonanych) w ba-

danych populacjach; 2) identyfikacja czynników wpływa-

jących na ich powstawanie; 3) analiza wzajemnych związ-

ków pomiędzy potencjalnymi czynnikami ryzyka, np. ce-

chami społeczno-demograficznymi (płeć, wiek, stan cy-

wilny, wykształcenie, miejsce zamieszkania, aktywność

religijna, sytuacja ekonomiczna, rodzinna, status zawo-

dowy), stanem zdrowia (somatycznym, psychicznym), za-

chowaniami samobójczymi w rodzinie a występowaniem

1 Badanie zrealizowano w ramach tematu badawczego IMP.13.1 „Identyfikacja czynników ryzyka zachowań samobójczych jako podstawa do tworze-

nia programów profilaktycznych” sfinansowanego z działalności statutowej Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi. Komisja Bioetyczna działająca przy

Instytucie Medycyny Pracy w Łodzi w dniu 11.02.2003 roku wyraziła zgodę na realizację badania ankietowego.

www.suicydologia.viamedica.pl

Material and methods.

Results.

Conclusion.

key words:

SUICYDOLOGIA 2006, tom 2, nr 1

zachowań samobójczych u respondentów. Badanie

w polskiej wersji projektu SUPRE-MISS dotyczyło tylko

2 kategorii wyżej wymienionych zachowań, tj. myśli i prób

samobójczych.

Przyjęto następujące definicje podstawowych pojęć:

Myśli samobójcze — wstępny etap rozwoju skłonności

samobójczych, fantazje, przemyślenia, życzenia dotyczą-

ce samobójstwa (np. wyobrażenia bycia martwym, wy-

obrażenia podniesienia na siebie ręki), planowanie za-

machu, wybór miejsca, czasu, sposobu popełnienia samo-

bójstwa.

Samobójstwo usiłowane, próba samobójcza — „akt nie-

powodujący śmierci, dobrowolnie podjęty i wykonany przez

daną osobę, doprowadzający do samouszkodzenia lub

mogący do niego doprowadzić bez udziału innych” [8].

myślami i próbami samobójczymi, zostały celowo po-

minięte .

Model analizy statystycznej

Podstawowym celem analizy statystycznej wyników było

modelowanie zależności pomiędzy analizowanymi zmien-

nymi a występowaniem zachowań samobójczych w po-

staci myśli i prób samobójczych. Dane analizowano za

pomocą modelu ścieżkowego, w którym badane cechy

można uporządkować w taki sposób, że niektóre z nich

są skutkami innych. Model teoretyczny uwarunkowań

zachowań samobójczych zgodnie z założeniem o wielo-

wymiarowości czynników prowadzących do tego typu za-

chowań uwzględniał ich psychospołeczne i zdrowotne

podłoże. Ze względu na wykorzystanie metodologii SU-

PRE-MISS, dzięki której można dokonywać porównań

międzykulturowych, i ekonomikę badania (konieczność

ograniczenia liczby stosowanych metod badawczych) nie

uwzględniono w modelu takich aspektów zachowań sa-

mobójczych, jak: cechy osobowości, poczucie osamotnie-

nia [12], utrata nadziei, wydarzenia życiowe [13], czynni-

ki biologiczne [14–17] i wiele innych. Tworzenie modelu

teoretycznego rozpoczęto od typowania potencjalnych

czynników ryzyka zachowań samobójczych, które wyła-

niano na podstawie danych zawartych w literaturze su-

icydologicznej [18–21] oraz wieloletnich doświadczeń

i obserwacji z pracy z osobami po próbach samobójczych.

Uwzględniono również te czynniki, które w badanej przez

autorów niniejszej pracy zbiorowości istotnie różnicowa-

ły osoby z zachowaniami samobójczymi od osób, które

nigdy ich nie przejawiały.

Ponieważ większość opisywanych zmiennych to cechy

o rozkładach dyskretnych, do analizy danych wykorzysta-

no model dla danych dyskretnych, a zmienne ciągłe po-

dzielono na kategorie. Do modelowania zależności zasto-

sowano model graficzny dla łańcuchów zmiennych ( gra-

phical chain model ), ponieważ pozwala on na wprowadze-

nie informacji o uporządkowaniu poszczególnych zmien-

nych [22]. W modelu takim określa się bloki zmiennych

oraz podaje ich uporządkowanie. Szczególnym przypad-

kiem tego modelu jest regresja wielu zmiennych, ponie-

waż jest to model, w którym zmienne są podzielone jedy-

nie na 2 bloki: zmienną zależną oraz zmienne niezależne.

Dla celów testowania poszczególnych zależności w mo-

delu przyjęto poziom istotności równy 0,1. Powyższy

model dopasowano oraz testowano za pomocą progra-

mu MIM [23].

Grupa badana, realizacja badań

Badaniem objęto reprezentatywną pod względem wie-

ku, płci i miejsca zamieszkania grupę 719 osób w wieku

15–65 lat mieszkających na obszarze działania Kliniki

Ostrych Zatruć IMP (Łódź i województwo łódzkie).

Badanie zrealizowano w okresie od 1.07.2002 r. do

31.10.2003 r. Odsetek zwróconych kwestionariuszy wy-

niósł 82%. Spośród otrzymanych 719 kompletów kwe-

stionariuszy, po weryfikacji poprawności ich wypełnie-

nia, do ostatecznej analizy zakwalifikowano 683 prawi-

dłowo wypełnione komplety.

Metody badawcze

Realizując tę część projektu, zastosowano dwa narzę-

dzia badawcze: Ankietę Socjologiczną SUPRE-MISS [9]

i Kwestionariusz Ogólnego Stanu Zdrowia GHQ-28

Davida Goldberga [10]. Ankieta jest podstawowym na-

rzędziem zbierania danych opracowanym dla projek-

tu SUPRE-MISS, który zawiera 66 pytań (otwartych

i zamkniętych) i składa się z 5 sekcji: 1) dane społecz-

no-demograficzne, 2) charakterystyka zachowań samo-

bójczych, 3) zdrowie psychiczne i somatyczne, korzy-

stanie z opieki medycznej, 4) uzależnienia od substan-

cji psychoaktywnych, 5) percepcja problemów społecz-

ności lokalnej.

Kwestionariusz Ogólnego Stanu Zdrowia GHQ-28 Da-

vida Goldberga został opracowany do badania prze-

siewowego zdrowia psychicznego jako narzędzie umoż-

liwiające szybkie wykrywanie zaburzeń psychicznych

wśród pacjentów podstawowej opieki medycznej [11] .

W skład kwestionariusza wchodzą 4 skale: skala A:

symptomy somatyczne, skala B: niepokój i bezsenność,

skala C: zakłócenia w funkcjonowaniu, skala D: symp-

tomy depresji. W przedstawionych poniżej analizach

wykorzystano wyłącznie wyniki uzyskane w skalach A,

B i C. Rezultaty uzyskane w skali D ze względu na

wspólne źródło wariancji ze zmiennymi zależnymi, czyli

Hipotezy badawcze

Wytypowane czynniki ryzyka zakwalifikowano do 2 ka-

tegorii: 1) zmienne niezależne (płeć, wiek, miejsce za-

mieszkania, próby samobójcze i samobójstwa dokona-

ne w rodzinie), 2) zmienne pośredniczące (stan cywil-

www.suicydologia.viamedica.pl

Dorota Merecz i wsp., Myśli i próby samobójcze. Modelowanie zależności pomiędzy czynnikami ryzyka

Rycina 1. Zweryfikowany model związków między czynnikami ryzyka a podjęciem próby samobójczej

Figure 1. The verified model of relationships between risk factors and attempted suicide

ny, wykształcenie, status materialny, zawodowy, miesz-

kanie „w pojedynkę”, przewlekłe choroby somatyczne

i niepełnosprawność, zaburzenia zdrowia psychicznego,

uczestnictwo w praktykach religijnych).

Zmiennymi zależnymi w tworzonym modelu (ryc. 1) były

myśli i próby samobójcze. Zdecydowano się na stwo-

rzenie jednego modelu teoretycznego uwzględniające-

go zarówno myśli, jak i próby samobójcze, ponieważ

przyjęto założenie o procesualnym charakterze kształ-

towania się i rozwoju zachowania suicydalnego [24, 25].

Zakłada się w nim, że geneza zachowania samobójcze-

go na poziomie jednostkowym ma charakter dynamicz-

nego procesu, w którym można wyróżnić poszczególne

etapy, na przykład wyobrażenia na temat własnej śmier-

ci, wyobrażenia zadania sobie bólu fizycznego, sprecy-

zowane myśli samobójcze w postaci planów samobój-

czych, podjęcie próby samobójczej i popełnienie samo-

bójstwa. Przyjęcie takiego założenia implikuje tezę, w

myśl której czynniki ryzyka powstawania myśli samo-

bójczych są zarazem czynnikami ryzyka wystąpienia prób

samobójczych.

Przyjęto, że istnieją następujące zależności pomiędzy

zmiennymi niezależnymi a zmiennymi pośredniczący-

mi oraz w obrębie zmiennych pośredniczących:

www.suicydologia.viamedica.pl

SUICYDOLOGIA 2006, tom 2, nr 1

1. Miejsce zamieszkania i wiek respondentów wiążą się

z poziomem wykształcenia. Osoby zamieszkujące na

wsi lub w małych miastach zwykle mają mniejsze

szanse na zdobycie wyższego wykształcenia; tenden-

cja ta jest wyrażona stosunkowo niewielkim odset-

kiem osób pochodzących ze środowisk wiejskich

wśród studentów i absolwentów szkół wyższych.

Autorzy zakładają również istnienie krzywoliniowej

zależności pomiędzy wiekiem a poziomem wykształ-

cenia wśród mieszkańców Polski. Osoby starsze, czyli

po 50 roku życia, ogólnie charakteryzują się niższym

poziomem wykształcenia niż współcześni 20–30-lat-

kowie. Ponieważ w badaniu uwzględniono młodzież

od 15 roku życia, to oczywiste jest, że ich poziom

wykształcenia jest niższy niż przeciętny poziom wy-

kształcenia u osób 20–30-letnich.

2. Występowanie chorób somatycznych pozostaje

w związku z miejscem zamieszkania, wiekiem, płcią

i wykształceniem badanych. Autorzy zakładają, że

oprócz biologicznych uwarunkowań chorób soma-

tycznych, które nie są przedmiotem badania, ważną

rolę mogą odgrywać także tak zwane zachowania

zdrowotne, których istotą jest dbałość o własne zdro-

wie. W wielu badaniach epidemiologicznych doty-

czących powstawania i rozwoju różnych chorób wy-

kazano znaczenie behawioralnych uwarunkowań

zdrowia. Zachowania zdrowotne zależą od pewnych

parametrów społeczno-demograficznych. Ogólnie,

ludzie o wyższym poziomie wykształcenia, wyższym

statusie społecznym charakteryzują się wyższym po-

ziomem wrażliwości na pojawiające się zakłócenia

w stanie zdrowia i częściej na nie reagują, korzysta-

jąc z porad specjalistów i wprowadzając korzystne

dla zdrowia zmiany w stylu życia. Należy przy tym

podkreślić, że omawiane tendencje są wyraźniejsze

u kobiet niż u mężczyzn [26, 27]. Autorzy zakładają,

że płeć i poziom wykształcenia pośrednio, poprzez

swoje związki z zachowaniami zdrowotnymi, mogą

się wiązać z występowaniem chorób somatycznych,

a także że osoby starsze w związku z postępującymi

procesami biologicznego starzenia się częściej do-

świadczają zaburzeń w stanie zdrowia somatyczne-

go niż osoby młodsze. Z kolei, miejsce zamieszka-

nia (wieś/miasto) może decydować o poziomie do-

stępności do usług medycznych i profilaktyki zdro-

wotnej, a także determinować rodzaj i zakres nara-

żeń środowiskowych na czynniki szkodliwe dla zdro-

wia i w ten sposób wpływać na stan zdrowia soma-

tycznego badanych.

3. Czynnikami wpływającymi na zaburzenia stanu zdro-

wia psychicznego są: przewlekłe choroby somatycz-

ne, płeć, wiek, przypadki prób samobójczych i sa-

mobójstw w rodzinie.

Istnieje związek pomiędzy stanem zdrowia psychicz-

nego a występowaniem chorób somatycznych. Za-

leżność tę udokumentowano w licznych badaniach.

Przewlekłe choroby somatyczne w wielu przypad-

kach odpowiadają za znaczące pogorszenie samo-

poczucia psychicznego [28]. Podobne związki odno-

towuje się pomiędzy traumatycznymi wydarzeniami

życiowymi, takimi jak: samobójstwo czy próba sa-

mobójcza kogoś bliskiego [29], a stanem psychicz-

nym osób z najbliższego otoczenia samobójcy lub

niedoszłego samobójcy. Autorzy zakładają również

istnienie bezpośredniego związku pomiędzy płcią

badanych a ich deklaracjami dotyczącymi stanu zdro-

wia psychicznego. W wielu badaniach, szczególnie

europejskich, u kobiet obserwuje się większą skłon-

ność do wyrażania skarg [30]. Dane z badań epide-

miologicznych wskazują także, że kobiety częściej niż

mężczyźni cierpią na zaburzenia nastroju i zaburze-

nia lękowe [31, 32]. Ponadto autorzy zakładają ist-

nienie związków pomiędzy wiekiem a stanem zdro-

wia psychicznego badanych. Po pierwsze, wiek od-

działuje na stan zdrowia psychicznego pośrednio po-

przez stan zdrowia somatycznego i naturalne me-

chanizmy starzenia się (utrata sprawności, ograni-

czenie aktywności i uczestnictwa w wielu sferach

życia). Po drugie, wraz z wiekiem rośnie też ryzyko

wdowieństwa. Starzenie się i utrata bliskich mogą

więc się odzwierciedlać w pogorszeniu stanu zdro-

wia psychicznego.

4. Kontakt z lekami uspokajającymi, nasennymi, ewen-

tualnie z kokainą wiąże się z występowaniem zabu-

rzeń zdrowia psychicznego i somatycznego, a także

z bezrobociem i statusem materialnym. Dostępność

tych środków w związku z leczonymi dolegliwościa-

mi somatycznymi lub zaburzeniami zdrowia psy-

chicznego zwiększa ryzyko wykorzystania ich do za-

machu samobójczego w sytuacjach kryzysowych [33].

Podobną zależność można obserwować w przypad-

ku bezrobocia, które może być źródłem silnego stre-

su, a w konsekwencji zaburzeń stanu zdrowia psy-

chicznego [34]. Psychologiczne konsekwencje bez-

robocia wynikające często z utraty poczucia własnej

wartości, sensu życia i beznadziei mogą prowadzić

do przedawkowania leków oddziałujących na ośrod-

kowy układ nerwowy, również z intencją samobójczą

[35]. Związki statusu materialnego z zażywaniem

leków oddziałujących na ośrodkowy układ nerwowy

i narkotyków są niejednoznaczne. Z jednej strony,

zasobność portfela gwarantuje dostępność do tych

środków, szczególnie narkotyków, z drugiej, biedę

i brak perspektyw życiowych uznaje się za czynniki

sprzyjające uzależnianiu się od substancji psychoak-

tywnych.

5. Poziom uczestnictwa w praktykach religijnych zale-

ży od wieku, miejsca zamieszkania i wykształcenia.

Dane z badań socjologicznych przeprowadzonych na

terenie Polski wskazują, że poziom religijności mie-

www.suicydologia.viamedica.pl

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: