Zdzisław J. Winnicki - Fenomen kresowego zaścianka.pdf - Kresy - MMarkMMark

Fenomen kresowego zaścianka

1 października 2012 19:41

Dwór w Soplicowie. Kadr z filmu „Pan Tadeusz” reż. A.Wajda, 1999

Zdzisław J. Winnicki

We współczesnej Polsce pytanie o zaścianek szlachecki może wzbudzić zaskoczenie lub co

najwyżej skojarzenie z filmem (nie poematem) „Pan Tadeusz”. Oczywiście u tych, którzy byli na

nim w kinie… Być może nieco inne reakcje nastąpiłyby gdyby takie pytanie padło na północnym

Mazowszu lub północno-wschodnim Podlasiu. W tych bowiem stronach spotkać można wioski

przynajmniej częściowo zamieszkałe przez potomków szlachty zagrodowej, zwanej kiedyś także

szaraczkową albo chodaczkową (z powodu niezamożności nosiła ubogie szare ubranie oraz

trzewiki – chodaki zamiast skórzanych długich butów).

Wieś szlachecka zatem, jako pojęcie i fakt, gdzieniegdzie jeszcze występuje. Zaścianek

natomiast jest już praktycznie nieznany. Nikt też z zaściankowym szlachectwem nie skojarzy już

tak wydawałoby się prostego pojęcia jak okolica. Od czasów gdy w polskich programach

szkolnych trwałym kanonem stała się narodowa epopeja „Pan Tadeusz”, całe rzesze polonistów

analizujących rokrocznie wraz z uczniami strofy i pojęcia użyte przez Wieszcza, raczej nie

poświęcają uwagi rozbiorowi takiego oto zdania : „(…) cała pomni okolica, co tu zrobił

nieboszczyk – pan Jacek Soplica”.

Jacek Soplica hulał po okolicy litewskiej, w zaściankach (jak je dzisiaj w III RP – tej współczesnej

Koronie nazywamy), gdzie Soplicowo sąsiadowało z Hreczehami, Biergielami czy Podhajnami,

istniejącymi do dnia dzisiejszego kołchozowymi posiołkami na terenie obecnych powiatów

Nowogródzkiego i Korelickiego w obłasti Grodzieńskiej, czyli w centrum przedwojennego

województwa Nowogródzkiego.

Dworek Mickiewiczów w zaścianku Zaosie. Ryc. Napoleona Ordy

W przeciwieństwie do współczesnej Polski, na dzisiejszej Białorusi, pod Grodnem,

Nowogródkiem, Lidą, Baranowiczami oraz Stołpcami pojęcie okolica kojarzone jest

jednoznacznie. „To nie wioska! To okolica!”- zaznacza Tadeusz Bohatyrowicz z nadniemeńskich

Bohatyrowicz, prostując sformułowanie wrocławskiej dziennikarki telewizyjnej Ewy

Straburzyńskiej (lato 1998). „To widać, że ładna okolica, panie Tadziu” – odpowiedziała pani

Ewa, dalej mając na myśli nie osadę lecz teren w jakim jest usytuowana.

Tymczasem pojęcie, o którym tutaj mowa, także 100 lat temu było niezrozumiałe dla Koroniarzy.

Realizujący na zamówienie warszawskiego „Tygodnika Ilustrowanego” opis mickiewiczowskich

miejsc na Litwie jak nazywano styk terytorium Nowogródczyzny i Wileńszczyzny (współcześni nie

zauważali żadnej istotnej granicy między tymi obszarami – nota bene: cztery piąte przedwojennej

polskiej Wileńszczyzny znajduje się obecnie w granicach Białorusi) wileński dziennikarz i

krajoznawca, Napoleon Rouba, przybliżając królewiakom okolice Zaosia, o okolicy – w

odróżnieniu od bardziej znanego zaścianka – tak napisał (1898): „Zaczątkiem każdego zaścianka

była zawsze pojedyńcza osada, nadana bądź przez panującego, bądź też przez magnata

służebnemu szlachcicowi za zasługi. Z biegiem czasu ród rozradzał się, a w miarę tego liczba

osad zwiększała się, lecz osadnicy nosili wspólne nazwisko… i należeli do jednego rodu…

Domek Pani Anny Bohatyrowicz w Bohatyrowiczach. Fot: Justyna Żukowska

Okolica zaś powstawała przez zbiorową kolonizację drobnej szlachty; czyli innymi słowami: o k o l

i c a to wieś szlachecka, z tą jednak różnicą, że w okolicach przemaga system pojedyńczych

kolonii” (N.Rouba, Śladami Wieszcza. Opracował i uzupełnił przypisami Zdzisław J. Winnicki,

Wrocław 1999, s. 69). Cytowany autor, dookreślając pośrednio status opisywanego oraz

egzystującego zjawiska społecznego (publikacja w prasie zaboru rosyjskiego) dodaje zarazem:

„Nie brak przykładów, że za panowania Mikołaja I-go (lata 1825-1855 – Z.J.W.) wiele okolic,

których mieszkańcy nie zdołali udowodnić swoich praw do szlachectwa, zostało zamienionych we

wsie a szlachta w chłopów(… )”.

Pomijając samą kwestię szlachetnego urodzenia, wieś i okolica rozróżniane są przez

wtajemniczonych i… miejscowych na pierwszy rzut oka, o ile oczywiście mieszkają w nich

potomkowie pierwotnych mieszkańców oraz jeśli zachował się podstawowy zrąb zabudowy. Na

Białorusi, bo ten przykład tutaj przytaczamy, na ogół różnią się od siebie także wsie polskie i

białoruskie, czy raczej katolickie i prawosławne. Zauważyli to ci wszyscy, którzy nawiedzili

miejsce powstania największego dzieła Elizy Orzeszkowej. W Bohatyrowiczach osady

(domostwa) ustawione są rozmaicie, według pomysłu właściciela. Stoją na ogół frontem do

gościńca (nie mylić z ulicą) i w większości mają ganeczki.

Miniewicze

W Bohatyrowiczach, okolicy nie ma typowej wiejskiej ulicy, są dojścia, a poszczególne posesje

nie mają numerów, bo nie stoją w rzędach. Tuż obok Bohatyrowicz, kilkaset metrów za ruiną

Korczyna, zachowała się w niemal pierwotnym kształcie była dworska (rodziny pani Elizy –

Kamieńskich) wioska Miniewicze. Prawosławna i białoruska. Usytuowana w rzędzie, wzdłuż

wiejskiej drogi – ulicy. Domy ponumerowane, ustawione nie frontem lecz szczytem do drogi.

Praktycznie żaden nie ma ganku. Wszystkie pierwotnie (a w większości i obecnie) składają się z

trzech integralnie zespolonych w jednym obiekcie segmentów: pierwszy, ten najbliższy drogi,

mieszkalny, drugi – gospodarczy – drewutnia itp. i trzeci – obórka. Tradycyjna, katolicka wioska

polska na Białorusi jest podobna do Miniewicz, z tym, że domy ustawione w ulicówkę, także

szczytami do drogi, mają ganeczki, a część gospodarcza znajduje się osobno, w głębi podwórka.

Klasycznym przykładem takiej osady jest wioska Starzynki nieopodal Iwieńca, obecnie w

obwodzie mińskim.

Tak więc, po tym co wyżej powiedziano, wiemy już, co to była za okolica, w której znany był pan

Jacek Soplica. Tak okolica postrzegana jest na Litwie białoruskiej. Dla porównania – opisy osad

szlacheckich z terenów Litwy w jej dzisiejszych granicach, jakie zostawił nam Henryk Sienkiewicz

w „Potopie”, dotyczą w przeważającej mierze zaścianków a nie okolic.

Dom Maćka Dobrzyńskiego z „Pana Tadeusza”

To, że okolice na Białorusi przetrwały jako fakt i świadomość, to fenomen graniczący niemal z

cudem. Zdeklasowana jeszcze za caratu szlachta, wegetująca ekonomicznie, gnębiona jako

grupa wyznająca katolicyzm, dziesiątkowana i wywłaszczana ze swych małych gospodarstw za

udział w Powstaniach XIX wieku, doprowadzona do stanu formalnie niczym nie różniącego się od

prawosławnych sąsiadów – wieśniaków (z wyjątkiem ograniczeń katolickich – np. zakaz

nabywania ziemi), wyniszczona w okresie pierwszych sowietów, okupacji niemieckiej oraz przez

cały okres powojennej BSRR – przetrwała! Nie ma jej na dzisiejszej Litwie – w Republice

Litewskiej, nie ma na Ukrainie, nie ma wreszcie w obecnej Polsce! W krainie rodzinnej Adama

Mickiewicza ciągle jest! Bohatyrowicze są fenomenem, jako oryginalne świadectwo realności

„Nad Niemnem”. Nie są fenomenem w ogóle, bo nie są jedyne.

W bezpośredniej bliskości tej okolicy, na styku rejonów – powiatów grodzieńskiego,

mostowskiego oraz wołkowyskiego są jeszcze: Zaniewicze, Ejsmonty, Poczobuty. W powiecie

lidzkim, niedaleko Bieniakoni, są Wojdagi. Okolice są też w rejonie Baranowicz. To wszystko są

żywe – na początku XXI wieku – wcale nie relikty społeczności, mającej swe korzenie wprost w

XVIII-wiecznej I Rzeczypospolitej – Rzeczypospolitej Obojga Narodów. W Bohatyrowiczach,

Ejsmontach, Poczobutach, etc., etc. żyją i pracują Bohatyrowicze, Ejsmontowie i Poczobutowie

(Poczobuttowie)… (Por. na ten temat: Iryda Grek-Pabisowa, Kwiryna Handtke, Małgorzata

Ostrówka, Anna Zielińska „Bohatyrowicze sto lat później”, Warszawa 1998). A jak się to ma w

mickiewiczowskich okolicach – zaściankach, wymienionych wprost w Epopei i do dziś pod tymi

samymi nazwami egzystującymi? : „…Podhajscy, Birbaszowie, Hreczechy, Biergiele wszyscy

Sędziego krewni albo przyjaciele.”

Olekszyce – prawosławna chłopska „ulicówka”

Tuż pod miasteczkiem Mir (Adamowe Horeszkowo) są Birbasze, gdzie egzystują cegielnie (z

tutejszej gliny pochodzi budulec na większość lokalnych obiektów, w tym na budowę i obecnie

odbudowę mirskiego zamku). Pomiędzy Cyrynem a Worończą egzystują Hreczechy, Podhajny

oraz Szantyry, czyli (do połowy lat 50. XX wieku) – Soplicowo. Ale nie ma w nich Hreczechów

(rodzina Wojskiego), Podhajskich, ani tym bardziej Sopliców. Nie ma też praktycznie katolików –

Polaków…

Zdzisław J. Winnicki - Fenomen kresowego zaścianka.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: