Zybertowicz-Przemoc-Ukladu-Na-Przkladzie-Sieci-Biznesowej-Zygmunta-Solorza.pdf

Transformacja podszyta przemocą

0 nieformalnych mechanizmach przemian instytucjonalnych

pod redakcją Radosława Sojaka i Andrzeja Zybertowicza, Toruń 2008

ANDRZEJ ZYBERTOWICZ

ZAKŁAD INTERESÓW GRUPOWYCH

INSTYTUT SOCJOLOGII UMK

Przemoc „układu" - na przykładzie

sieci biznesowej Zygmunta Solorza*

•,

Nigdzie ani cienia rzeczywistości, chyba tylko

w moim doznaniu nierzeczywistości.

Cioran 1

1. Wstęp

1.1. Cele tekstu

Długofalowym celem, ku któremu nasz tekst zmierza (jako część szerszego

projektu badań nad przemocą), jest uchwycenie ogólniejszych, abstrakcyjnych

mechanizmów zakotwiczenia przemocy w tym typie relacji społecznych, które

określiliśmy mianem układu.

Sposobem, w jaki cel ten chcemy osiągnąć, jest zastosowanie metody

studium przypadku (zob. fragment Metodologia). Tekst zaczniemy od opisu

* Za pomoc w pracy nad mniejszym opracowaniem dziękuje serdecznie Przewodniczącej

Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, pani Elżbiecie Kruk, członkom Grupy: Zespół oraz

Maciejowi Gurtowskiemu, Bartoszowi Pilitowskiemu i Wojciechowi Sokołowiczowi. Ważne uwagi

do maszynopisu przekazali Maria Łoś z University of Ottawa i Andrzej Małkiewicz z Uniwersytetu

w Zielonej Górze. Inne osoby, którym zawdzięczam istotne informacje lub wskazówki co do

kierunków poszukiwań, pozostawię na razie pod osłoną anonimowości.

Cyt. za: Płaszewska 2002: 168.

188

ANDRZEJ ZYBERTOWICZ

wybranego, historycznego przypadku (tzw. sprawy „Żelazo"), by stopniowo

przechodzić do coraz bardziej złożonych i współczesnych zjawisk i mechanizmów.

Główną hipotezę empiryczną, jaką staramy się w niniejszym tekście uzasadnić,

formułujemy następująco: jednym z ważnych źródeł sukcesów biznesowych, które

opinia publiczna łączy z osobą Zygmunta Solorza, jest działanie sieci powiązań

osnutej na zasobach typowych dla tajnych służb. Nasza główna hipoteza

teoretyczna mówi: sieć ta nosi liczne cechy tzw. układu i przez dłuższy wytwarzała

efekty przemocy strukturalnej dla jej (głównie biznesowego) otoczenia.

1.2. Pojęcie „układu"

Pojęcie „układ" jest w ostatnich latach nadużywane w dyskursie publicznym.

Zdarza się, że uwikłania polityczne i sens aksjologiczny tego pojęcia dalece

przysłaniają jego sens poznawczy 2 (por. Matyja 2007; Sajduk 2007; Szalkiewicz

2007: 383-90). Chociaż te społeczne perypetie pojęcia warte byłyby osobnej

analizy, poprzestaniemy tu na szkicowej tylko charakterystyce kategorii układu,

niezbędnej dla zmniejszenia obszaru nieporozumień.

Na potrzeby niniejszych rozważań pod pojęciem „układ" będziemy rozumieli

sieć powiązań tworzącą względnie zorganizowaną grupę interesów, która

cechuje się tym, że:

— co najmniej częściowo ma nieformalny oraz intencjonalnie niejawny

charakter; co więcej, publiczne określenie celów i metod działania takiej grupy

byłoby dysfunkcjonalne wobec jej rzeczywistych interesów (por. kategoryzacje

Gary'ego T. Marxa - 2003);

— między osobami należącymi do owej sieci występuje dość wysoki poziom

zaufania (kapitał społeczny o charakterze ekskluzywnym), co umożliwia

skoordynowane działania wielu ogniw (grup, organizacji, instytucji, firm)

społecznych;

— formalne instytucje (np. demokratyczne) nie są przez sieć otwarcie

kontestowane, lecz praktycznie przedefiniowuje się ich społeczne znaczenie

(zob. Zybertowicz 2002a);

— w działaniu grupy występuje konwersja różnego typu kapitałów społecz

nych (bliżej - zob. Zybertowicz 2003b);

— grupa podejmuje działania niezgodne z prawem łub interesem publicznym

(czyli ma cechy tzw. AntyRozwojowej Grupy Interesu - bliżej zob. Zybertowicz

2 Na temat rozróżnienia aksjologicznego i opisowego sensu pojęć i twierdzeń - zob. Kmita

1975.

Przemoc „układu" — na przykładzie sieci biznesowej Zygmunta Solarza

189

2005; por. Ruszkowski 2007); inaczej mówiąc grupa interesów realizuje funkcje

dystrybucyjne w stosunku do dóbr postrzeganych jako rzadkie, działając

według zasad niezgodnych z publicznie deklarowanymi regułami postępowania;

— w danej sieci powiązań istotną rolę odgrywają (lub odgrywały w pewnej

fazie jej historii) osoby związane z tajnymi służbami;

— grupa „zagospodarowuje" dany fragment przestrzeni publicznej (go

spodarczej, politycznej, medialnej etc.) aż do poziomu uzyskania sytuacji

guasi/monopolu na dany typ działań, czyli do wytworzenia efektów typowych

• dla władzy i przemocy strukturalnej (w sensie wskazanym poniżej).

Korzystając z wprowadzonego przez Adama Podgóreckiego (1976) pojęcia

„kontrola społeczna trzeciego stopnia" 3 , powiemy, że zorganizowaną grupę

interesów nazwiemy układem wtedy, gdy uzyskała ona niejawny, względnie

ustabilizowany wpływ na formalne i nieformalne instytucje kontroli społecznej

w danym obszarze praktyki społecznej (por. Rokita 2006; Rychard 2006; Semka

2007; Wildstein 2007).

Tak rozumiany układ nie musi być organizmem scentralizowanym, przypo

minającym swoim kształtem piramidę z koordynatorem na czubku. We

współczesnym świecie jest raczej czymś w rodzaju samoregulującej się, pod

pewnymi względami dynamicznej, struktury o płynnych konturach, która

aktywnie rozpoznaje otoczenie, dostosowuje się doń, a zarazem je przekształca.

Warto też, sygnalnie, określić niektóre różnice między układem/układami

a formalnymi instytucjami władzy. W porównaniu z instytucjami formalnymi

układy cechują się wyższym poziomem:

Skrytości - m.in. z tego powodu, iż nie dotyczy ich ustawa o dostępie do

informacji publicznej.

Trwałości — np. nie podlegają ograniczeniom kadencyjnym typowym dla

demokracji.

Elastyczności — łatwiej i szybciej konwertują zasoby 4 — min. z tego

powodu, iż nie są ograniczane przez formalne procedury, np. ustawę o zamó

wieniach publicznych.

Skuteczności — m.in. dlatego, iż nie są ograniczane normami prawa - np.

by sfinalizować pewne operacje gospodarcze nie są potrzebne podpisy osób

uprawnionych.

Wewnętrznego zaufania — ergo integracji.

W istocie, Podgórecki, ponad 30 lat temu konstruując swoje pojęcie kontroli trzeciego

stopnia, zarysował główne .cechy tego, co nazywamy tu „układem".

4 Na temat konwersji różnych typów zasobów zob. Zybertowicz 2003b.

190

ANDRZEJ ZYBERTOWICZ

Jednak jeśli pod uwagę weźmiemy rozliczalność (ang. accountability), czyli

podatność na ustalenie odpowiedzialności za efekty działań, wtedy zauważymy,

że układ (i w zasadzie wszelkie inne nieformalne grupy interesu) cechują się

znacznie mniejszą rozliczalnością. I na tym zresztą polega jedna z ich głównych

zalet — dla członków danej grupy interesów.

Powstaje pytanie, jak ! ma się tak scharakteryzowane pojęcie układu do

Układu, czyli nieformalnej, zorganizowanej grupy interesów, ale przez duże

„U", tj. do takiej sieci powiązań, która występuje jako jeden z kluczowych

motywów dyskursu publicznego lat 2003-2007, o którym można by nawet

powiedzieć, że wystąpił w roli mitu założycielskiego dla projektu politycznego

IV Rzeczpospolitej? (por. Sajduk 2007).

O układzie przez duże „U" będziemy mówili wtedy, gdy zorganizowana

grupa interesów, posiadająca wszystkie cechy wyliczone powyżej, uzyskała

niejawny, nielegalny, względnie trwały wpływ na instytucje kontroli społecznej

leżące w samym rdzeniu organizmu państwowego (zob. Zybertowicz 2005).

1.3. Władza i przemoc strukturalna

Pojęcia władzy strukturalnej i przemocy strukturalnej są dla naszego rozumienia

układu centralne. Susan Strange, która jest klasykiem analiz zjawiska władzy

strukturalnej, stwierdziła: „Wspólne dla wszelkiego rodzaju władzy strukturalnej

jest to, że ten, kto jest w jej posiadaniu, jest w stanie zmienić zakres możliwości

wyboru dostępnych innym bez konieczności bezpośredniego wywierania nacisku,

mającego na celu wymuszenie podjęcia konkretnej decyzji czy dokonania

określonego wyboru" (Strange 1988: 29; cyt. za: Scott 2006: 105 5 ). Idzie zatem

0 sytuację polegającą na zdolności do wyznaczania kontekstu, w którym

podmioty podejmują decyzje, tj. w istocie o możliwość wyznaczania reguł

zachowania innych podmiotów. Reguły takie - pamiętamy, że świat społeczny

jest skonstruowany kulturowo - wyznaczają związki przyczynowe zachodzące

pomiędzy warunkami i możliwościami działania dostępnymi dla poszczególnych

podmiotów (zob. Scott 2006: 99-100).

Wytwarzanie i podtrzymywanie określonej aury - np. tego-co-można

1 tego-czego-nie-wypada robić - może stanowić przejaw sprawowania władzy

strukturalnej. Stąd już mamy tylko krok do kolejnego ważnego pojęcia naszego

Na gruncie polskim najczęściej pojęciem władzy strukturalnej do opisu mechanizmów

pierwszej fazy transformacji posługiwała się Jadwiga Staniszkis; zob. rekonstrukcję jej koncepcji

- Sobieszek 1999.

Przemoc „układu" - na przykładzie sieci biznesowej Zygmunta Sołorza

191

tekstu, do „przemocy strukturalnej". Zacznijmy od uwagi, że już samo

obiegowe użycie pojęcia układu w potocznej polszczyźnie sytuuje nasze analizy

w kontekście sytuacji przemagających 6 - np. „na układy nie ma rady". Ta

często powtarzana fraza dobrze oddaje jeden z ważnych wymiarów społecznego,

dla wielu biznesmenów aż nazbyt codziennego, rozumienia, czy raczej od

czuwania (na własnej skórze) zjawiska układu: bezradność w obliczu przeszkód,

których zasięg i charakter z trudem daje się określić (zob. teksty Pilitowskiego,

Spławskiego i Wicentego w niniejszym tomie; por. Zybertowicz 2007).

O przemocy strukturalnej będziemy mówili wtedy, gdy jakaś osoba, grupa

podmiotów, instytucja albo grupa instytucji (biznesmen, polityk, działacz

samorządowy, właściciel gazety łub rozgłośni radiowej, policja, prokuratura

etc), w taki względnie utrwalony sposób subiektywno-praktyczny postrzega

społeczny kontekst swojego działania, iż uznaje, że pewne typy działań

(skądinąd zgodne z prawem, dobrymi obyczajami, oficjalnie deklarowanymi

normami zachowania etc.) są na tyle nieskuteczne, że aż nie ma sensu w ogóle

ich podejmować. Widzimy przeto, że pojęcie przemocy strukturalnej jest

zrelatywizowane do systemu normatywnego danego środowiska społecznego 7 .

Przykładem występowania tak pojmowanej przemocy strukturalnej będzie

nieskuteczna próba wejścia na rynek lokalny usług, np. ochroniarskich, przez

nową grupę osób. Wprawdzie dysponują one odpowiednimi środkami finan

sowymi, spełniają wymogi formalne i posiadają niezbędną sprawność or

ganizacyjną, ale w praktyce nie jest dana im szansa konkurowania (wyższą

jakością lub/i niższą ceną usług) z podmiotami już osadzonymi na danym

rynku. Powód: „nowym" brak brudnego kapitału społecznego (zob. Wicenty

2004), w tym „przełożeń" na różne instytucje publiczne (np. możliwość

nasyłania/neutralizowania nękających kontroli skarbowych) i innych możliwości

działania w szarej strefie przemocy (zob. Sojak 2007), a także brak im gotowości

do bezpośredniego stosowania przemocy fizycznej lub choćby grożenia nią.

Użyte sformułowanie: „sposób subiektywno-praktyczny postrzegania spo

łecznego kontekstu swojego działania" wymaga komentarza. Mamy tu na myśli

sytuację polegającą na tym, iż formułowane (lub tylko nieświadomie odczuwane)

przez podmioty ich subiektywne definicje sytuacji stanowią faktyczne podstawy

działań lub/i zaniechań tych podmiotów. Inaczej mówiąc, owe definicje sytuacji

stanowią składnik postaw podmiotów rozumianych jako regulatory rzeczywiście

podejmowanych działań (zob. Maison 2004; Maliszewski 2005).

6 O sytuacjach przemagających - zob. Zybertowicz 1995: 49-56.

7 Przyjęte tu pojecie przemocy strukturalnej nawiązuje do klasycznego już ujęcia Johana

Galtunga (1969); por. Kent (1993).

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: