ASzczepaniak.pdf

Andrzej Szczepaniak

( Archiwum Muzeum Narodowego w Warszawie )

Strona | 7

ARCHIWALIA I ARCHIWUM W MUZEUM PAŃSTWOWYM

– STAN OBECNY I POTRZEBY.

O muzeach państwowych.

W Polsce mamy obecnie ponad 900 muzeów 1 . Ich organizatorem, oprócz Państwa

reprezentowanego przez władze centralne, są także władze samorządowe różnego szczebla,

kościoły (w tym również zakony), wyższe uczelnie, instytuty naukowe, stowarzyszenia,

zakłady pracy, osoby prawne i fizyczne, a nawet jednostki organizacyjne nie posiadające

osobowości prawnej.

Do największych i najważniejszych należą muzea państwowe. Obecnie jest ich

szesnaście 2 . Reprezentują one różne typy muzeów: artystyczne, historyczne, archeologiczne,

etnograficzne, techniczno-naukowe, gospodarcze i przyrodnicze 3 . Są to placówki wiodące w

muzealnictwie polskim. Wytyczają one standardy funkcjonowania tego typu instytucji w

Polsce.

Muzea te, oprócz bogatych z reguły kolekcji muzealiów, gromadzą i przechowują

także zbiory biblioteczne (w bibliotekach muzealnych) i archiwalia - zarówno własne 4 jak i

obce (niestety nierzadko poza archiwami zakładowymi).

Regulacje prawne – zarys.

Miejsce archiwaliów i archiwów w muzeach ujmują ramy prawne nakreślone w

ustawie o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach z 14 lipca z 1983 roku, która

najwięcej uwagi poświęca muzeom państwowym i samorządu terytorialnego. Wprost mówi

jednak tylko o archiwaliach i archiwach w muzeach państwowych 5 .

Muzea te w zakresie posiadanego zasobu archiwalnego:

-są w niej podporządkowane stosownym zapisom 6 ,

Zamek Królewski w Warszawie, Muzeum Narodowe w Warszawie, Muzeum Łowiectwa i Jeździectwa w

Warszawie, Muzeum Narodowe w Poznaniu, Muzeum Narodowe w Krakowie, Zamek Królewski na Wawelu w

Krakowie, Muzeum Żup Krakowskich w Wieliczce, Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu,

Państwowe Muzeum na Majdanku w Lublinie, Państwowe Muzeum Stutthof w Sztutowie, Muzeum Zamkowe w

Malborku, Centralne Muzeum Morskie w Gdańsku, Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie, Muzeum Pałac

w Wilanowie, Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie, Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie.

3 Podział wg: Z. jun Żygulski, Muzea na świecie. Wstęp do muzealnictwa , Warszawa 1982

4 Powstałe w wyniku działalności muzeum.

5 Ustawa z dnia 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach , Dz.U. 2006 nr 97 poz. 673,

rozdz. 3, art.22, ust. 2, pkt.2 i w art.39, ust.1

6 Zob. Ustawa z dnia 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym…, art.39, ust.2

1 Według danych Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków.

Strona | 8

- prowadzą działalność archiwalną w zakresie państwowego zasobu archiwalneg o 7 ,

- gromadząc i przechowując materiały archiwalne, pełnią funkcję jednostek państwowej sieci,

archiwalnej w zakresie tych materiałów 8 ,

- mają określone prawa i obowiązki związane z gromadzeniem, ewidencjonowaniem,

przechowywaniem i zabezpieczaniem archiwaliów 9 ,

- są zobowiązane do zakładania i prowadzenia archiwów zakładowych - dotyczy to także

muzeów samorządu terytorialnego, a także (w innych muzeach samorządowych) jednostek

organizacyjnych, w których powstają materiały archiwalne 10 ,

- mają obowiązek przekazywania po 25 latach od daty wytworzenia zgromadzonych

materiałów archiwalnych do właściwych archiwów państwowych 11 .

Ustawa o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach ze swej natury zawiera zasady

dość ogólne i wiele bardzo ważnych kwestii pozostawia nierozstrzygniętych. W praktyce ich

szczegółowe regulacje można znaleźć dopiero w muzealnych aktach normatywnych 12 . Są one

określane arbitralnymi decyzjami poszczególnych władz muzealnych i bywa, że niektóre z

nich niestety kolidują z prawem archiwalnym.

Archiwalia i archiwa w muzeach oraz ich zróżnicowany status .

Archiwalia w muzeach były gromadzone „od zawsze”. „Od zawsze” archiwalia w

muzeach są także w nich przechowywane, mimo obowiązku jaki nakłada na nie Ustawa z

1983 roku. Dotyczy to zarówno archiwaliów pochodzenia własnego jak i obcego.

Archiwalia własne związane z działalnością statutową, łączą się bezpośrednio z

dziejami konkretnych muzeów i ich specyfiką zbiorów. Są one szczególnie ważne, ponieważ

odzwierciedlają odrębność i niepowtarzalność każdego z muzeów. Najważniejszą i ilościowo

największą jej część stanowią materiały archiwalne dokumentujące działalność merytoryczną,

konserwatorską i wystawienniczą poszczególnych muzeów. Występują one najczęściej w

postaci aktowej, ale także fotograficznej, filmowej, fonograficznej oraz coraz częściej

elektronicznej.

Archiwalia obce w muzeach pochodzą od bardzo różnych wytwórców. Związane są

one najczęściej ze statutową działalnością określonego muzeum. Bywa jednak, że nie mają

one bezpośrednio żadnego związku z muzeum i nierzadko są starsze niż samo muzeum.

Materiały te są bardzo różnorodne pod względem treści i formy. Wśród nich można znaleźć

7 Ibidem art.22, ust.2, pkt.2

8 Pod tym względem stawia więc je na równi z archiwami państwowymi – zob. ibidem art.39, ust.1

9 Ustawa z dnia 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym…, art.45

10 Ibidem , art. 33

Zob. ibidem, art.34

12 W statutach, regulaminach organizacyjnych, zarządzeniach.

Strona | 9

spuścizn y 13 , materiały ikonograficzne 14 , rodowe 15 i kartograficzne 16 , materiały dokumentujące

życie artystyczne 17 , kulturalne 18 i społeczno-gospodarcze 19 , dokumentację naukowo-

techniczną 20 , a także efemerydy i zbiory wycinków prasowych.

Archiwa zakładowe, tzw. naukowe i inne (a właściwie muzea państwowe, w których

one funkcjonują), skutecznie uchylają się od obowiązku przekazywania zgromadzonych

archiwaliów do właściwych archiwów państwowych. Robią to w różny sposób.

Niektóre z nich w latach minionych zyskały status jednostek organizacyjnych z

zasobem powierzonym 21 . Inne przechowują zasób historyczny na prawach stałego depozytu 22 .

Jeszcze inne umieściły swoją historyczną część zasobu w innych niż archiwum zakładowe

komórkach i traktują je jako muzealia (m.in. tak są ewidencjonowane). Pozostałe po prostu

najczęściej ignorują ten nakaz mimo ponawianych zaleceń pokontrolnych właściwych

archiwów państwowych.

Specyfika gromadzenia, przechowywania, opracowywania i udostępniania archiwaliów

w muzeach.

W powszechnej praktyce muzeów państwowych, mimo funkcjonowania w nich

archiwów zakładowych, archiwalia są gromadzone i przechowywane w bardzo różnych

komórkach organizacyjnych. Dotyczy to zarówno archiwaliów pochodzenia własnego – w

mniejszym stopniu, jak i obcego – w większym stopniu. Bywa nawet tak, że archiwalia

własne muzeum rozdzielane są na zasadzie kompetencji według muzealnych kryteriów.

W muzeach państwowych powszechny jest fakt, że obok muzealnych archiwów

zakładowych gromadzących i zabezpieczających przede wszystkim dokumentację typową,

funkcjonują tak zwane archiwa naukowe lub inne prowadzone przez bardzo różne działy.

Gromadzą i zabezpieczają one tylko archiwalia związane z ich specyficzną działalnością 23 .

Archiwa te z reguły podlegają bezpośrednio kustoszom określonych kolekcji muzealnych lub

kierownikom poszczególnych działów. Gromadzą i przechowują oni swoje archiwalne

zespoły (zbiory) zgodnie ze standardami muzealnymi i w wygodnym dla swoich potrzeb

13 Np. Muzeum Historyczne m. Krakowa przechowuje znaczącą kolekcję spuścizn i archiwów rodzinnych.

14 Np. w Muzeum Narodowym w Warszawie znajdują się wciąż rosnące zbiory ikonograficzne.

15 Np. Muzeum w Nieborowie i Arkadii posiada stosunkowo liczne radziwilliana.

16 Np. Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie przechowuje m.in. akta miasta Gniezna, w których

znajdują się mapy, plany i rysunki architektoniczne.

17 Np. Muzeum Teatralne w Warszawie gromadzi dokumentację związaną z szeroko rozumianym życiem

teatralnym.

18 Np. w Muzeum Szlachty Mazowieckiej w Ciechanowcu, w Muzeum Kultury Kurpiowskiej w Ostrołęce.

19 Np. Centralne Muzeum Włókiennictwa w Łodzi przechowuje i gromadzi materiały dokumentujące tę

dziedzinę przemysłu lekkiego w szerokim kontekście społecznym.

20 Np. w Muzeum Techniki w Warszawie posiada znaczący zbiór dokumentacji naukowo-technicznej.

21 Np. w Zamku Królewskim w Warszawie, Państwowe Muzeum na Majdanku w Lublinie.

22 Np. archiwa największych muzeów łódzkich, które mają na to zgodę właściwego archiwum państwowego.

Np. w Muzeum Narodowym w Krakowie w skład struktury organizacyjnej wchodzą m.in. Dział Starej

Fotografii, Dział Pracownia Ikonografii Krakowa.

Strona | 10

porządku 24 . Niekiedy w istotny sposób różnią się one od zasad obowiązujących w

archiwistyce. W ten sposób bardzo łatwo „wymykają się” one z nadzoru państwowej służby

archiwalnej i pozostają jedynie w gestii dyrekcji muzeów 25 . Przyczyną takiego stanu są

rozmaite względy – historyczne, prawne, organizacyjne.

Niechęć muzealników do umieszczania archiwaliów obcych lub specyficznej

dokumentacji własnej w muzealnym archiwum zakładowym bierze się między innymi z

praktycznych potrzeb. Dokumentacja ta nierzadko jest integralnie związana z muzealiami lub

w znakomity sposób je uzupełnia (na przykład dawne księgi inwentarzowe, dawne karty

inwentarzowe, korespondencja dotycząca wystaw, dokumentacja konserwatorska,

archeologiczna, ikonograficzna czy naukowo-techniczna). Oderwana od muzealiów traci w

jakimś stopniu na znaczeniu i staje się po części „martwa”. Ważna jest również tak zwana

„kompletność”. Ma to szczególnie duże znaczenie gdy chodzi o badania naukowe lub prace

konserwatorskie. Nierzadko wraca się do nich po kilkudziesięcioletniej przerwie i wówczas

wygodnie jest mieć ją pod ręką.

Działania związane z gromadzeniem i przechowywaniem archiwaliów w muzeach

ograniczają lub niekiedy wręcz wykluczają podejmowanie ujednoliconych, standardowych

działań archiwalnych związanych z opracowywaniem i ewidencjonowaniem.

Sposób opracowywania i ewidencjonowania archiwaliów w muzeach uzależniony jest

bowiem od miejsca ich przechowywania. Z reguły tylko w archiwach zakładowych są one

opracowywane i ewidencjonowane według standardów archiwalnych. W innych komórkach

muzeum archiwalia są opracowane i ewidencjonowane według standardów muzealnych lub

bibliotecznych. Stan ten znany jest od dawna 26 . Od dawna istnieje pilna potrzeba zbudowania

spójnego źródła informacji, ogarniającego wszystkie archiwalia przechowywane w

instytucjach kultury, którego obecnie tak bardzo brakuje. To bardzo utrudnia badania

naukowe, prowadzenie kwerend i innych działań związanych z udostępnianiem.

Samo udostępnianie archiwaliów w muzeach państwowych formalnie nie nastręcza

większych problemów. Jego podstawowe zasady są konstruowane w oparciu o prawo

archiwalne, a szczegóły określane są przez kierownictwo muzeów. Jednak w praktyce

uzyskanie takiej zgody przysparza nierzadko bardzo poważnych problemów. Bardzo często

zależy to od dobrej woli użyczającego. Niestety - powszechnym zjawiskiem w muzeach jest

brak regulaminu udostępniania archiwaliów.

Najważniejsze problemy i najpilniejsze potrzeby związane z archiwaliami i archiwami w

muzeach.

24 Np. w Muzeum Narodowym w Krakowie archiwalia są gromadzone w: Dziale Inwentarzy, Dziale Starej

Fotografii, Dziale Ikonografii Krakowa (w tym także dotyczące Muzeum), Dziale Dokumentacji Naukowej,

Archiwum Historii MNK (archiwalia z lat 1879-1975), Archiwum Zakładowym (archiwalia z lat 1976-2007).

Można je także znaleźć w innych komórkach organizacyjnych.

25 Np. nie są przekazywane po upływie 25 lat od daty ich wytworzenia do archiwów państwowych.

26 Zob. np. A. Kulecka Spuścizny w archiwach, bibliotekach i muzeach w Polsce , „Archeion”, t. 100, 1999, s.70.

Strona | 11

W świetle dotychczasowych doświadczeń za najważniejsze problemy i najpilniejsze

potrzeby związane z archiwaliami i archiwami w muzeach należy uznać:

- regulacje prawne, które ujednolicą pozycję archiwaliów i archiwów w muzeach

Państwowych,

- sankcje, które pozwolą lepiej egzekwować prawo archiwalne na terenie muzeów,

- włączenie archiwaliów i archiwów w muzeach państwowych w obszar powstającej

archiwistyki cyfrowej,

- wypracowanie standardów gromadzenia, przechowywania, opracowywania, udostępniania i

digitalizacji specyficznych materiałów archiwalnych w muzeach,

- wypracowanie wspólnych standardów opisu dla archiwaliów i muzealiów.

Wypracowanie standardów szansą dla archiwaliów i archiwów w muzeach

państwowych (i innych).

Wypracowanie standardów prawnych, standardów związanych z gromadzeniem,

przechowywaniem, metodyką opracowywania, opisu, ewidencjonowania, udostępniania jest

szansą dla archiwów i archiwaliów w muzeach państwowych (i innych).

Wydaje się, że właściwym koordynatorem takich działań, mimo że obejmują one teren

muzeów, powinny być naczelne władze państwowej służby archiwalnej.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: