Regiony folklorystyczne.odt

Regiony folklorystyczne w Polsce oraz wybrane grupy etniczne

    Termin "folklor" wprowadził w nauce brytyjski pisarz William Thoms w 1846 roku, określając nim najstarsze składniki kultury takie jak "pradawne zwyczaje, obyczaje, obrzędy, zabobony, ballady, przysłowia".

  Początkowo badania folkloru prowadzono w ramach etnografii, historii sztuki, religioznawstwa, językoznawstwa i muzykologii. Dopiero w latach trzydziestych XX wieku wyodrębniła się folklorystyka- samodzielna dyscyplina naukowa, której przedmiotem poznania jest folklor. Współcześnie przez folklor rozumie się przede wszystkim dziedzinę zwyczajów, obrzędów i wierzeń wraz z kulturą artystyczną obejmującą literaturę ustną, muzykę i taniec. Niektórzy włączają w zakres tego pojęcia także elementy kultury materialnej (np. narzędzia, stroje, kształty wsi, budownictwo itp.). Tradycyjny folklor obejmuje klasyczne gatunki literatury ustnej, oraz wokalno- muzyczne i choreograficzne relikty dawnej obrzędowości, które często giną w przeszłości. Obok niego istnieje folklor jako aktywność twórcza. Obejmuje takie formy jak: plotka, anegdota, dowcip, porzekadło, przysłowie, parodia, legenda.

     Folklor ma też nieraz charakter wtórny, obejmujący teksty i obrzędy wyuczone, opracowane stylistycznie i przedstawiane w sytuacjach celowo zaaranżowanych (np. kapele grające na tradycyjnych instrumentach, zespoły śpiewacze i taneczne ). Wyróżnia się także: np. folklor chłopski, miejski, robotniczy, folklor żołnierski, marynarski, folklor górniczy, rybacki, folklor góralski, kaszubski, śląski, folklor cygański, żydowski, folklor słowny, muzyczny, taneczny, widowiskowy.

     Przekazywanie treści słownych jest anonimowe, spontaniczne, ekspresyjne. Dokonuje się w bezpośrednim kontakcie nadawcy i odbiorcy, w określonych okolicznościach np. podczas obrzędów rodzinnych, dorocznych, zabawy. Nadawcami są reprezentanci tradycji, zwykle jednostki uzdolnione. Przekaz folklorystyczny zakłada wymienność ról między nadawcą i odbiorcą. Odbiorca wpływa na przebieg przekazu- nadawca dostosowuje formę. Przekaz umiejętności wokalno- muzycznych i choreograficznych następuje poprzez naśladownictwo, lub przez przyuczenie u przekazującego.

      Folklor wyraża i zaspokaja podstawowe potrzeby egzystencjalne, jest rzeczywistością symboliczną. Ma znaczenie estetyczne, wychowawcze, etyczne, psychologiczne, społeczne, rozrywkowe. Kształtuje upodobania artystyczne, rozwija wyobraźnię, przekazuje mądrości życiowe, wzory zachowań, wywołuje emocje, konstruuje życie wspólnotowe, podtrzymuje tradycje i więzi grupowe. Z wartości artystycznych folkloru czerpali poeci, pisarze i muzycy. Kształtował literaturę narodową, idee polityczne i artystyczne. Folklor przyczynia się do wzrostu świadomości narodowej.

      Region folklorystyczny to wydzielony obszar, który ma swoisty sposób życia, kulturę, gwarę, stroje, zwyczaje, sposób wykonywania melodii i pieśni. Dla przykładu: inny jest, pochodzący z regionu krakowskiego, krakowiak od krakowiaka kieleckiego.

       W Polsce wyróżnia się następujące regiony: kaszubski, pomorski i warmiński na północy, lubuski i wielkopolski na zachodzie, lubelski na wschodzie, mazurski, kujawski, kurpiowski, mazowiecki, kaliski i kielecki w Polsce centralnej oraz opolski, śląski, żywiecki, krakowski, rzeszowski, przemyski i podhalański na południu kraju.

Oprócz regionów wyróżnia się grupy etnograficzne i grupy etniczne. Grupa etnograficzna to szczególny rodzaj społeczności wydzielonej na podstawie wąskich, umownych i najczęściej subiektywnych kryteriów przyjętych przez etnografa. Grupa etnograficzna w zależności od stopnia rozwoju społecznego wyróżnia się na tle pozostałych grup zespołem właściwych sobie cech kulturowych, poczuciem łączności ze sobą, jak i odrębnością od sąsiadów.

Kaszuby

Region kaszubski położony jest w północnej części Polski, granice Kaszub wyznaczono ze względu na odsetek Kaszubów jaki określony obszar oni zasiedlają (min. 1/3 i tak jest to: Krokowa, Gniewino, Łęczyca, Cewice, Czarna Woda, Dąbrówka, Bytów, Tuchomie, Lipnica, Przechlewo, Konarzyny, Brusy, Karsin, Kościerzyna, Nowa Karczma, Somonino, Żukowo i Gdańsk (za wyjątkiem jego wschodniej części).

Około pół miliona mieszkańców Pomorza czuje się Kaszubami, z których trzysta tysięcy zna język kaszubski, a wszyscy traktują go jako największy skarb, dziedzictwo ojców, które jako najbardziej zagrożone, wymaga starań na rzecz zachowania i rozwoju. Kaszuby- Pomorze, to nie tylko wspaniałe krajobrazy, to przede wszystkim praca, gospodarność, racjonalność i praca organiczna.

Kaszubska mentalność i sposób życia, tak widoczne podczas obcowania z prostymi ludźmi, są odzwierciedleniem zmiennych losów naszej ziemi. Ziemia kaszubska od kilku wieków stanowiła swoistą  kolonię eksploatowaną przez napływającą z innych terenów Rzeczypospolitej bogatą szlachtę, zastąpioną później przez pruskich urzędników i panów. Nieufność wobec obcych, próbujących narzucić swój styl życia i swoją kulturę, to swoiste piętno historii. Dziedzictwem przeszłości jest także, przyzwyczajenie do porządku, sumienności i iście "niemieckiej" dokładności. 

Dzięki ponad wiekowemu obcowaniu z lepiej rozwiniętą gospodarczo ludnością niemiecką Kaszuby, podobnie jak Wielkopolska i Śląsk, wyróżniają się na tle kraju do dziś jeszcze widoczną gospodarnością, samorządnością oraz zakorzenieniem idei regionalnych. Na Kaszubach na przykład istnieje ponad trzydzieści tytułów lokalnej prasy, co jest ewenementem w skali całego kraju.
Bogactwo niematerialnej kultury kaszubskiej powstało z nałożenia różnych wzorców - odwiecznych kaszubskich, polskich, niemieckich i holenderskich.

Sama geneza języka kaszubskiego jest ciężka do określenia, jednak nie trudno zauważyć iż bardzo duży wpływ na niego miała kultura polska i niemiecka. Sam język kaszubski urzędowo jak oddzielny, został uznany już w 1893 roku przez Stefana Romułta. Później jednak w powojennej Polsce, kaszubski uznawany był już za tylko język gwarowy. Przełomem okazał się jednak rok 1989, kiedy to prof. Alfred Majewicz przedstawił w naukowy sposób odrębność języka. Kaszubski nadal się rozwija, przy czym jednak zachowuje swoją odrębność.
Spośród zwyczajów religijnych wyróżnikiem są zachowane do dziś odrębne zwyczaje świąteczne - kaszubski "dyngus", urządzany w drugi dzień świąt wielkanocnych, nie polega na polewaniu dziewcząt wodą, lecz "biciu" świeżo ściętymi gałązkami jałowca. Na świętego Jana odbywają się na wzgórzach tradycyjne Sobótki z rozpalaniem ognia w beczce ustawionej na wysokim drągu.

Kociewie

Kociewie - region etniczno- kulturowy, którego odrębność określa przede wszystkim gwara kociewska, najbardziej uchwytny element tej ziemi, obejmuje pod względem fizyczno -geograficznym w całości obszar Pojezierza Starogardzkiego, część Wysoczyzny Świeckiej i zachodni fragment Borów Tucholskich. Leży w dorzeczu dwóch rzek uchodzących do Wisły: Wierzycy i Wdy.

Kociewiacy są mieszaną grupą etniczną, mówiącą dialektem zaliczanym, przez dialektologów polskich, do polskich gwar kontynentalnych, który powstał na obszarze językowo kiedyś rdzennie pomorskim, choć dziś ostro odcinającym się od sąsiednich gwar kaszubskich. Wśród Kociewiaków występują podziały na podgrupy etniczne, do których należą: Górale, którzy zamieszkują północną i środkową część regionu, Polanie (Polusy), zasiedlający teren na północny wschód od Świecia oraz w kierunku Drzycimia, jak i Lasacy (Borowiacy, Borusy) z miejscem zamieszkania w Borach Tucholskich.

Kociewiacy mają własny folklor, którym wzbogacają wartości kulturalne naszego narodu. W pielęgnowaniu tego folkloru jeszcze w latach zaboru pruskiego, odegrały poważną rolę polskie organizacje społeczne, w tym chóry.

Na Kociewiu zachowało się kilkadziesiąt obiektów budownictwa ludowego, a chaty kryte gontem nadal można spotkać na wsi. Najpiękniejszą chatę zobaczymy we Wdzydzach Kiszewskich w tamtejszym skansenie. Wciąż zachowało się na Kociewiu wiele tradycyjnych obrzędów jak wspominanie lólków (przodków, dziadków), rajby (swaty), maszki, czy potterabend polegający na tłuczeniu szklanych naczyń przed domem panny młodej w wieczór przed ślubem. Wiele z przeszłości regionu zachowało się w kuchni kociewskiej. Najbardziej charakterystyczna dla tego terenu jest pozostałość gwar, czyli dialekt kociewski. To jeszcze niewiele jednak w porównaniu z niezwykłymi walorami krajobrazowymi terenu. Największym atutem Kociewia są jeziora, których jest ponad pięćdziesiąt, lasy i pagórkowaty teren.

Łemkowszczyzna

      Łemkowie zamieszkiwali do 1947 r. cały Beskid Niski, a także bieszczadzką dolinę Osławy na wschodzie i Beskid Sądecki po dolinę Popradu na zachodzie.
Był to obszar o długości ok. 140 km, ale szeroki tylko na 20-30 km, obejmujący ok. 170 wsi. Istniało na tym terenie kilka enklaw polskich (m.in. Krynica Zdrój, Muszyna, Żegiestów Zdrój, Tylicz), nie było natomiast wsi mieszanych - Łemkowie i Polacy mieszkali w odrębnych miejscowościach i granica etniczna była bardzo wyraźna. W latach 30. liczbę Łemków szacowano na ok. 150 tys.

      Istnieje kilka teorii na temat pochodzenia Łemków - najstarsza i najpopularniejsza wiąże pojawienie się grupy w tej części Karpat z migracjami wołoskimi.
Pasterze wołoscy zajmowali przede wszystkim puste i trudno dostępne tereny górskie, rzadko osiedlali się także na terenach już częściowo zajętych. Liczebna dominacja przybyszów sprawiła, że ich język i kultura także stały się dominujące na obszarze Beskidu. Dużą rolę odegrał również wpływ Kościoła.
      Przywileje osadnicze zakładały powstawanie w poszczególnych wsiach cerkwi, bowiem osadnicy byli wyznania prawosławnego. W XVII w. ukształtowała się na tym terenie regularna sieć parafii, a udział w życiu religijnym stał się czynnikiem decydującym w procesie ujednolicenia kultury i języka mieszkańców Beskidu Niskiego.

Sami Łemkowie nazywali się Rusnakami. Nazwa Łemko jest stosunkowo późna - pochodzi od często używanego przez nich, a zapożyczonego od Słowaków słowa łem (tylko). Słowem tym przezywali swoich zachodnich sąsiadów bieszczadzcy Bojkowie. W połowie XIX w. J. Lewicki użył go po raz pierwszy jako ogólne określenie Rusinów Beskidu Niskiego i Sądeckiego. Po II wojnie sami Łemkowie zaakceptowali tę nazwę jako miano grupowe odróżniające ich już nie tylko od Polaków i Słowaków, ale także innych Rusinów -Ukraińców.

        Łemkowie wytworzyli oryginalną kulturę ludową, opartą na starych wzorcach ruskich i wołoskich, połączonych z wpływami kultur otaczających ich narodów.

Do sztuk plastycznych Łemkowie raczej zamiłowania nie mieli. Jedynym, ale za to jakże ważnym śladem ich kultury materialnej są cerkwie, którym udało się przeżyć trudny powojenny okres. Czasami napotkać można jeszcze starą chyżę, zarośnięte kępami drzew cmentarze, kamienne przydrożne krzyże czy kapliczki.

      Łemkowie zajmowali się głównie rolnictwem i hodowlą owiec, ale po utraceniu prawa korzystania z pańskich lasów w II połowie XIX w. hodowla zaczęła powoli upadać. Oprócz zwykłego w tradycyjnej wsi rzemiosła na własne potrzeby na Łemkowszczyźnie, zwłaszcza w jej części zachodniej, wiele było ośrodków rzemieślniczych o randze ponadlokalnej. Niektóre wsie łemkowskie specjalizowały się w określonych wyrobach.
Wokół Magury Wątkowskiej powstawały ośrodki kamieniarskie (Bartne, Bodaki), wykorzystujące miejscowy piaskowiec do produkcji głównie kamieni młyńskich, żaren, ale także pięknych oryginalnych krzyży i kapliczek. Mieszkańcy Nowicy i Leszczyn wykonywali przedmioty z drewna (łyżki, zabawki, akcesoria kuchenne), zajmowali się też wędrownym szklarstwem.
W Łosiu wytwarzano maź drzewną, którą rozprowadzano nie tylko na terenach polskich, ale także na Słowacji, Morawach, w Siedmiogrodzie, a nawet na Łotwie.
Bielanka zasłynęła z dziegcia - produktu suchej destylacji drewna i działaniu przeciwbakteryjnym stosowanego w ludowej medycynie. Na całej Łemkowszczyźnie powszechnie trudniono się przędzeniem i tkactwem, głównie na potrzeby domowe. Materiały samodziałowe - sukno i płótno - stosowano powszechnie aż do II wojny światowej.

Podhale

      Podhale to region o najbardziej jednolitej kulturze, wyraźnie wyodrębniającej się wśród regionów sąsiednich, mimo że na jej kształt złożyła się cała mozaika różnych wpływów kulturowych, jakie przynosili ze sobą kolejni osadnicy tych ziem. Pierwszą falą osadników była rolnicza ludność polska przybywająca z północy, z dorzecza Raby i dolnego Dunajca. W XIV w. zaczęła napływać na te tereny rolnicza ludność niemiecka, a od XV wieku zaczęli docierać tu w swojej wielkiej wędrówce Wołosi - koczownicza ludność pasterska.

      To właśnie ich kultura bardzo wyrazista i żywotna w połączeniu z tradycjami ludności miejscowej, stworzyła specyficzny typ kultury pastersko -rolniczej, tak odrębny i jednolity, że o kulturze ludowej Podhala możemy mówić jako o oryginalnej, miejscowej i zajmującej w kręgu narodów karpackich zupełnie wyjątkową pozycję. Widoczne jest to wyraźnie zarówno w sferze kultury duchowej (muzyka, śpiew, taniec) jak i materialnej (strój, budownictwo, narzędzia).

     Niemały wpływ na rozwój kultury podhalańskiej odegrał wiek XIX. Pojawienie się "gości" na terenach podtatrzańskich w związku z szybkim rozwojem Zakopanego jako uzdrowiska i ze wzrastającym ruchem turystycznym w samych Tatrach stało się dla górali źródłem nowych dochodów. Entuzjastyczny zachwyt przybyszów nad wszystkim co "góralskie" sprawił, że Podhalanie pierwsi dostrzegli bogactwo tkwiące w tradycyjnej kulturze swojej grupy etnicznej. To między innymi dlatego ubiór góralski nie powędrował do skrzyni, lecz stał się bardziej ozdobny, odżyły stare legendy zbójnickie, stare pieśni i melodie, rozwinęła się architektura i  twórczość plastyczna szczególnie popularne niegdyś malarstwo na szkle, zdobnictwo w drewnie, skórnictwo.

     Ciekawym zjawiskiem tego regionu jest architektura. W tradycyjnym budownictwie podhalańskim występuje zagroda typu grażdowego, gdzie dom mieszkalny i zabudowania gospodarcze ustawione są w czworobok. Dawna chałupa góralska składała się tylko z jednej izby, sieni i komory. Z biegiem czasu powstawały chałupy dwuizbowe, z izbą "białą" odświętną, bez pieca, ale za to bogato zdobioną i czarną, z paleniskiem, w której toczyło się życie codzienne mieszkańców. Kształt domom góralskim nadawały głównie dachy (wysokie, strome, w szczycie łamane) oraz rzeźbione zdobienia. Wewnątrz miejscem bogatych zdobień roślinnych i geometrycznych były sosręby - belki biegnące od sieni do ściany szczytowej budynku.

     W folklorze podhalańskim szczególne miejsce przypada folklorowi muzycznemu. Wyróżnia się on niespotykaną gdzie indziej jednolitością stylu muzycznego, troskliwie pielęgnowanego przez kapele ludowe. Skład kapeli jest zazwyczaj stały: pierwsze skrzypce (prym), dwoje skrzypiec wtórujących (sekund) i trzystrunowe basy. Gra prymisty ozdobiona licznymi figuracjami, jest z reguły popisem improwizacji na temat śpiewanej nuty. 

Sądecczyzna

Region ten, naturalnie ukształtowany przez warunki geograficzne, pod względem etnograficznym nie był jednolity. Lachy to grupa etnograficzna najczęściej utożsamiana z mieszkańcami Sądecczyzny, uważana jest za przejściową między góralszczyzną, a nizinną ludnością Małopolski. Powstała w wyniku wielowiekowego wzajemnego oddziaływania i mieszania się elementów pasterskiej kultury karpackiej z rolniczą, nizinną.

Za centrum kultury Lachów Sądeckich, w którym rozwinęła się ona w najbogatszej formie, uznaje się powszechnie wsie w okolicach Podegrodzia o zasięgu pokrywającym się mniej więcej z dawną parafią podegrodzką. Na wschodzie granica tego obszaru biegnie lewobrzeżną stroną Dunajca na przestrzeni od Chełmca po Olszankę .W tym właśnie subregionie, określanych niekiedy mianem „Lachów podegrodzkich”, wykształciła się wśród zamożnych kmieci najbogatsza, najstrojniej zdobiona forma uroczystego stroju ludowego, do dziś uważana za reprezentacyjną dla Sądecczyzny.

Odrębność kulturową widać także w muzyce, tańcu i śpiewach lachowskich. Dominują melodie oparte na rytmie walca, o charakterze lirycznym, a także żywe tańce z podkładem muzycznym kontrabasu, klarnetu i trąbki. Warto zauważyć, że spotykamy tu tańce raczej rzadkie w innych regionach, takie jak krzyżak, cięta polka, surak i siadany. W folklorze muzycznym Lachów od Dobrej i Szczyrzyca silne są wpływy regionu krakowskiego.

Na całym terenie lachowskim w roku obrzędowym rozbudowane były bardzo mocno zwyczaje związane z okresem Bożego Narodzenia, szczególnie z wigilią (ubieranie podłaźniczki ,wróżby wigilijne, zabiegi magiczne mające zapewnić dostatek i szczęście). Od Bożego Narodzenia do Trzech Króli po wsiach chodziły grupy kolędnicze  z Herodami, Gwiazdą, z Niedźwiedziem i Turoniem.

W Niedzielę Palmową święcono w kościołach okazałe, barwne palmy zdobione papierowymi kwiatami i wstęgami. W drugi dzień Wielkanocy domy odwiedzali przebierańcy tzw. dziady śmiguśne - ubrani w słomiane czapki i bluzy, z maskami na twarzach, zaopatrzeni w drewniane sikawy, przy pomocy których oblewają przechodniów. W obrzędowości rodzinnej najbardziej rozbudowaną formę miało wesele poprzedzone uroczystymi zmówinami. Do ślubu jechano w towarzystwie banderii konnej, w czasie wesela odbywały się tradycyjne oczepiny, a po weselu przenosiny młodej do domu pana młodego. Przy chrzcie zachował się zwyczaj darowywania dziecku przez matkę chrzestną kukiełki - specjalnie wypiekanego ciasta.

W budownictwie lachowskim dominowała wielo- budynkowa zagroda. Zagroda kmieca składała się z chałupy, stajni, w bogatszych zagrodach bywały także stodoły i wozownie. Charakterystyczne dla Lachów było trzymanie w chałupie (kuchni) przez cały rok bydła. Obok chałup szerokofrontowych występowały, chociaż znacznie rzadziej, także chałupy wąskofrontowe (z wejściem od szczytu). Przykłady budownictwa można oglądać w Muzeum Lachów Sądeckich w Podegrodziu oraz w Sądeckim Parku Etnograficznym w Nowym Sączu .