churski_rozwoj_regionalny.pdf

Wy Ň sza Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna we Włocławku

Instytut Geografii Społeczno-Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej UAM w Poznaniu

chur@amu.edu.pl

Paweł Churski

Czynniki rozwoju regionalnego w Ļ wietle koncepcji teoretycznych 1

SŁOWA KLUCZOWE: rozwój regionalny, czynniki rozwoju regionalnego, neoklasyczne modele rozwoju,

popytowe modele rozwoju, nowa teoria wzrostu, nowa geografia ekonomiczna.

STRESZCZENIE:

Celem artykułu jest przegl Ģ d i systematyzacja głównych koncepcji teoretycznych

rozwoju regionalnego, przy jednoczesnym uwzgl ħ dnieniu czynników rozwoju

wskazywanych w tych modelach i teoriach. Szczególn Ģ uwag ħ zwrócono na

koncepcje zwi Ģ zane z aktualn Ģ w chwili obecnej w Ļ rodowisku ekonomistów dyskusj Ģ

na temat konwergencji i polaryzacji rozwoju. Uzyskane wyniki pozwalaj Ģ okre Ļ li ę

zestaw czynników rozwoju regionalnego najcz ħĻ ciej wykorzystywanych w

modelowaniu procesu rozwoju regionalnego, który przedstawiono w podsumowaniu

niniejszej pracy.

Problem poszukiwania sposobów i dróg prowadz Ģ cych do optymalnego rozwoju

gospodarczego był i jest podstawowym w naukach ekonomicznych. Ze wzgl ħ du na rosn Ģ ce

dysproporcje przestrzenne szczególne znaczenie w tych poszukiwaniach posiadaj Ģ koncepcje

dotycz Ģ ce rozwoju regionalnego, a przede wszystkim próby okre Ļ lenia jego mechanizmu oraz

warunków i czynników kształtuj Ģ cych ten proces. Zró Ň nicowanie przestrzenne rozwoju staje

si ħ podstawowym problemem współczesnej gospodarki. Wyrównywanie regionalnych

dysproporcji rozwoju gospodarczego stanowi główny cel działa ı podejmowanych w ramach

polityki regionalnej. Nie chodzi przy tym o ograniczanie si ħ jedynie do redystrybucji Ļ rodków

finansowych, ale przede wszystkim o stymulowanie rozwoju w regionach opó Ņ nionych,

nawet kosztem wolniejszego tempa wzrostu obszarów najlepiej rozwini ħ tych. Niestety

podejmowane działania nie zawsze przynosz Ģ zamierzone rezultaty, co znajduje swoje

potwierdzenie w zmieniaj Ģ cych si ħ tendencjach do zbie Ň no Ļ ci (convergence) i rozbie Ň no Ļ ci

(divergence) produktu regionalnego na 1 mieszka ı ca (por. R.Doma ı ski, 1997;

G.Tondl, 2001; T.Straubharr i inni, 2002; K.Gawlikowska-Hueckel, 2003; Yin L. i inni, 2003;

K.Malaga, 2004). Trudno Ļ ci te s Ģ wa Ň nym czynnikiem mobilizuj Ģ cym geografów

1 Praca stanowi rozwini ħ cie i aktualizacj ħ fragmentu publikacji P.Churski. 2004. Rozwój regionalny w

warunkach transformacji gospodarczej i integracji europejskiej. W: (red.) S.Ciok, D.Ilnicki. Przekształcenia

regionalnych struktur funkcjonalno-przestrzennych. Regionalny wymiar integracji europejskiej. t. VIII/1.

Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego. Uniwersytet Wrocławski. s. 31-45.

ekonomicznych i ekonomistów regionalnych do dalszych poszukiwa ı nowego pardygmatu

rozwoju regionalnego (por. B.Gruchman, 1992).

Celem artykułu jest przegl Ģ d i systematyzacja głównych koncepcji teoretycznych

rozwoju regionalnego, przy jednoczesnym uwzgl ħ dnieniu czynników rozwoju wskazywanych

w tych modelach i teoriach. Szczególn Ģ uwag ħ zwrócono na koncepcje zwi Ģ zane z aktualn Ģ w

chwili obecnej w Ļ rodowisku ekonomistów dyskusj Ģ na temat konwergencji i polaryzacji

rozwoju. Uzyskane wyniki pozwalaj Ģ okre Ļ li ę zestaw czynników rozwoju regionalnego

najcz ħĻ ciej wykorzystywanych w modelowaniu procesu rozwoju regionalnego, który

przedstawiono w podsumowaniu niniejszej pracy.

Na gruncie ekonomii rozró Ň nia si ħ dwa poj ħ cia wzrostu i rozwoju, które mog Ģ

dotyczy ę gospodarki regionu. Wzrost gospodarczy wi ĢŇ e si ħ ze wzrostem produktu na

jednego mieszka ı ca, natomiast rozwój gospodarczy jest poj ħ ciem szerszym i oznacza wzrost

ró Ň nych aspektów poziomu Ň ycia człowieka, z których pewne maj Ģ charakter niemierzalny

(por. R.Bartkowiak, 2003). Wzrost nale Ň y wi ħ c postrzega ę , jako zmian ħ ilo Ļ ciow Ģ , rozwój

natomiast obejmuje zarówno zmiany ilo Ļ ciowe, jak i jako Ļ ciowe, które mog Ģ by ę

rozpatrywane w uj ħ ciu procesowym lub celowym, i które prowadz Ģ region przez proces

fazowy od ni Ň szego poziomu rozwoju do wy Ň szego (por. Z.Chojnicki, T.Czy Ň , 2004). Bior Ģ c

pod uwag ħ fakt wyst ħ powania wzajemnych zale Ň no Ļ ci mi ħ dzy wzrostem a rozwojem nale Ň y

przyj Ģę , Ň e wzrost jest podstawowym warunkiem wyst Ģ pienia rozwoju gospodarczego,

którego konsekwencje kształtuj Ģ poziom i warunki Ň ycia mieszka ı ców danego regionu.

Powy Ň sze zale Ň no Ļ ci uzasadniaj Ģ celowo Ļę dokonania ł Ģ cznego przegl Ģ du modeli wzrostu i

rozwoju regionalnego, który przeprowadzono w tym opracowaniu.

ń ródeł teorii wyja Ļ niaj Ģ cych mechanizmy rozwoju regionalnego nale Ň y szuka ę w

tradycyjnych szkołach ekonomii. Tym samym bardzo bogaty zbiór koncepcji teoretycznych

rozwoju regionalnego mo Ň na łatwo podzieli ę na dwie zasadnicze grupy, odpowiadaj Ģ ce

alternatywnym modelom gospodarki, tj. koncepcje nurtu neoklasycznego zakładaj Ģ ce zgodnie

z doktryn Ģ liberaln Ģ minimalizacj ħ interwencjonizmu i traktuj Ģ ce wolny rynek, jako

optymalny mechanizm regulacyjny oraz koncepcje nurtu neokeynesowskiego traktuj Ģ ce

wła Ļ nie interwencjonizm, jako niezb ħ dny i najwa Ň niejszy mechanizm regulacyjny, w tym

równie Ň optymalizuj Ģ cy rozwój regionalny (patrz rycina 1).

Teorie i koncepcje rozwoju regionalnego wywodz Ģ si ħ z ekonomii rozwoju

gospodarczego 2 . Głównym zadaniem ekonomii rozwoju gospodarczego jest poszukiwanie

2 Mo Ň na wyró Ň ni ę dwie teorie ekonomiczne traktuj Ģ ce o procesach wzrostu produktu, s Ģ to teoria wzrostu , która

stanowi cz ħĻę ekonomii i staje si ħ coraz bardziej techniczn Ģ i trac Ģ c Ģ zwi Ģ zek z zastosowaniami praktycznymi

-2-

optymalnych dróg doj Ļ cia krajów zacofanych do poziomu rozwini ħ tej gospodarki rynkowej.

Próbuje si ħ przy tym odpowiedzie ę na pytanie czy kraje zacofane korzystaj Ģ c z do Ļ wiadcze ı

gospodarek wysoko rozwini ħ tych mog Ģ przej Ļę t Ģ drog ħ szybciej i z mniejszymi kosztami

społecznymi, pomimo faktu, Ň e ró Ň ni Ģ si ħ zarówno wielko Ļ ci Ģ jak i jako Ļ ci Ģ kapitału

materialnego i ludzkiego. Otwart Ģ pozostaje równie Ň kwestia, czy mo Ň liwym jest osi Ģ gni ħ cie

stanu wyrównanego rozwoju w skali wszystkich pa ı stw. Problemy ekonomii rozwoju

gospodarczego rozpatrywane na poziomie mi ħ dzynarodowym mo Ň na przenie Ļę na poziom

regionalny, co stanowi przedmiot zainteresowa ı ekonomistów regionalnych i geografów

ekonomicznych. Ekonomia rozwoju gospodarczego opiera si ħ na ekonomii klasycznej i

zwi Ģ zanej z ni Ģ mi ħ dzynarodowej teorii handlu, w tym z teorii kosztów komparatywnych oraz

koncepcji konwergencji, która obecnie prze Ň ywa swój renesans. Teoria kosztów

komparatywnych cz ħ sto nazywana równie Ň teori Ģ korzy Ļ ci komparatywnych ma swoje Ņ ródła

w pracy Davida Ricardo z 1815 roku (por. D.Ricardo, 1957). Koncepcj Ģ t Ģ Ricardo dowiódł

bł ħ dno Ļ ci pogl Ģ dów merkantylistów 3 dotycz Ģ cych handlu mi ħ dzynarodowego. Teoria

kosztów komparatywnych stanowi kontynuacj ħ my Ļ li Adama Smitha, który uwa Ň ał, Ň e

korzy Ļ ci z wolnego handlu zagranicznego dotycz Ģ obu stron wymiany (por. A.Smitha, 1954).

Główne zało Ň enie tej teorii sprowadza si ħ do stwierdzenia, Ň e porównanie wydajno Ļ ci i

kosztów pracy mi ħ dzy dwoma krajami oraz uzale Ň nienie od nich handlu mi ħ dzy nimi mo Ň e

by ę Ņ ródłem korzy Ļ ci dla tych krajów. Kraje zacofane charakteryzuj Ģ si ħ ta ı sza sił Ģ robocz Ģ ,

a w konsekwencji produktywno Ļę pracy i kapitału w tych krajach jest wy Ň sza. Poszukiwanie

tego rodzaju korzy Ļ ci zwi Ģ zane było z faktem, Ň e kraje zacofane znajduj Ģ si ħ w bł ħ dnym

kr ħ gu ubóstwa. Niski poziom produktu na głow ħ mieszka ı ca powoduje nisk Ģ skłonno Ļę do

oszcz ħ dzania i w efekcie nisk Ģ poda Ň kapitału warunkowan Ģ wielko Ļ ci Ģ oszcz ħ dno Ļ ci i

inwestycji, co ł Ģ cznie prowadzi do niskiego tempa przyrostu produktu na mieszka ı ca. Kraje

zacofane nie s Ģ w stanie przekroczy ę tej bariery i musz Ģ , co zakłada ka Ň da koncepcja

rozwoju, współpracowa ę z krajami rozwini ħ tymi. Chodzi jednak o to aby korzy Ļ ci z tej

współpracy osi Ģ gały obie strony. Niestety zgodnie z zasad Ģ kosztów komparatywnych kraj

zacofany zyskuje co prawda na wymianie z krajem rozwini ħ tym, ale wpada w pułapk ħ

produkcji monokulturowej. Sytuacja ta prowadzi cz ħ sto do rezygnacji z produkcji dóbr

Merkantylizm to okre Ļ lenie dla systemu polityki gospodarczej uprawianego głównie w Europie Zachodniej

w XVI i XVII wieku, który zakładał m.in. mo Ň liwo Ļę zwi ħ kszania zysków poprzez handel zagraniczny. Z

wymiany odbywaj Ģ cej si ħ mi ħ dzy krajami zacofanymi i rozwini ħ tymi korzy Ļ ci wyst ħ powały tylko po stronie

tych drugich, które importuj Ģ c surowce i eksportuj Ģ c produkty przetworzone stawały si ħ coraz bogatsze, gdy

kraje zacofane eksportuj Ģ c surowce i importuj Ģ c produkty przetworzone stawały si ħ coraz biedniejsze.

-3-

oraz teoria (ekonomia) rozwoju, która stała si ħ praktycznie odr ħ bn Ģ dyscyplin Ģ naukow Ģ i posiada du Ň ych walor

aplikacyjny (por. R.Barro i X.Sala –i- Martin, 1995; R.Bartkowiak, 2003).

potrzebnych dla swoich mieszka ı ców na korzy Ļę produkcji dóbr potrzebnych dla

mieszka ı ców krajów rozwini ħ tych (por. R.Bartkowiak, 2003, W.Stankiewicz, 2000).

Praktycznym zastosowaniem koncepcji kosztów komparatywnych była teoria rozwoju przez

handel, któr Ģ okre Ļ la si ħ równie Ň w literaturze mianem teorii rozwoju egzogenicznego.

Zwolennicy tej teorii na czele z Fredericem Benhamem, który rozwin Ģ ł j Ģ w połowie lat

pi ħę dziesi Ģ tych uwa Ň ali, Ň e swobodny handel mi ħ dzynarodowy zapewni rozwój zarówno

krajów zacofanych, które pomimo eksportu przede wszystkim surowców i produktów słabo

przetworzonych b ħ d Ģ korzystały z korzy Ļ ci kosztów komparatywnych, jak i krajów wysoko

rozwini ħ tych produkuj Ģ cych i eksportuj Ģ cych głównie produkty wysoko przetworzone.

Niestety to optymistyczne zało Ň enie zostało negatywnie zweryfikowane empirycznie przez

gospodark ħ . Teoria kosztów komparatywnych posiada bezpo Ļ redni zwi Ģ zek z koncepcj Ģ

konwergencji, któr Ģ na gruncie ekonomii po raz pierwszy na podstawie swoich analiz

procesów gospodarczych zachodz Ģ cych w Stanach Zjednoczonych sformułował w latach

czterdziestych XX wieku Jan Tinbergen 4 . Zwolennicy koncepcji konwergencji twierdz Ģ , Ň e

wymiana handlowa mi ħ dzy krajami zacofanymi a rozwini ħ tymi, której korzy Ļ ci wyja Ļ nia

koncepcja kosztów komparatywnych mo Ň e z czasem doprowadzi ę do zbli Ň enia, a nawet

wyrównania poziomu dochodów w obu grupach krajów. Aby do tego doszło musz Ģ jednak

by ę spełnione dwa warunki (por. R.Bartkowiak, 2003):

kraje zacofane musz Ģ uczestniczy ę w Ļ wiatowej gospodarce rynkowej,

kraje zacofane musz Ģ posiada ę kapitał rzeczowy na zatrudnionego w wysoko Ļ ci

pozwalaj Ģ cej im uruchomi ę proces przyspieszonego wzrostu produkcji.

Ten drugi warunek w sposób istotny ró Ň ni teori ħ konwergencji od teorii kosztów

komparatywnych. Wskazuje on, Ň e samo przyst Ģ pienie kraju zacofanego do wymiany

mi ħ dzynarodowej nie musi doprowadzi ę do oczekiwanego efektu. Dodatkowo kraj ten musi

charakteryzowa ę si ħ wyst ħ powaniem kapitału w wielko Ļ ci pozwalaj Ģ cej na przyspieszony

wzrost. Przedstawiciele koncepcji konwergencji opieraj Ģ swoje pogl Ģ dy na neoklasycznym

modelu dynamiki wzrostu gospodarczego Solowa, który okre Ļ la wielko Ļę produkcji, jako

funkcj ħ nakładów dwóch czynników produkcji: kapitału i pracy. Czynniki te posiadaj Ģ

zmienn Ģ , jak Ģ jest produktywno Ļę , której wyrazem jest współczynnik post ħ pu

technologicznego. Istota koncepcji konwergencji sprowadza si ħ do stwierdzenia, Ň e w krajach

Cz ħ sto za prekursora koncepcji konwergencji uwa Ň a si ħ Josepha Schumpetera opieraj Ģ cego swoje modele

rozwoju o czynniki innowacji (1912r.) i badaj Ģ cego równolegle z Mikołajem Kondratiewem cykle

koniunkturalne w gospodarce (1939r.), który zgodnie z zasad Ģ konwergencji zakładał, Ň e gospodarka rynkowa i

centralnie planowana zaczn Ģ si ħ upodabnia ę do siebie, co z czasem doprowadzi do wyrównania poziomu Ň ycia

ludzi pozostaj Ģ cych w tych systemach gospodarczych.

-4-

zacofanych, w których warto Ļę kapitału jest niska dodatkowy nakład kapitału przynosi

wi ħ kszy efekt w postaci wzrostu produktu na mieszka ı ca ni Ň taki sam dodatkowy nakład w

kraju rozwini ħ tym o wi ħ kszej warto Ļ ci kapitału. Na podstawie tej zale Ň no Ļ ci kraje słabiej

rozwini ħ te powinny importowa ę kapitał, co umo Ň liwi im szybszy rozwój i przybli Ň enie

wielko Ļ ci dochodów do krajów wysoko rozwini ħ tych. B ħ dzie to oczywi Ļ cie rozwój oparty na

czynnikach egzogenicznych, a dokładniej b ħ dzie on zale Ň ny od wzrostu post ħ pu technicznego

w krajach rozwini ħ tych (por. W.Stankiewicz, 2000). Konwergencja oznacza wi ħ c proces

pocz Ģ tkowo szybszego, w stosunku do silnych, wzrostu słabych gospodarek co prowadzi w

ko ı cu do wyrównania dochodów na osob ħ . W literaturze przedmiotu zjawisko takie nazywa

si ħ Ȳ -konwergencj Ģ ( Ȳ -convergence ). Ȳ -konwergencja nie jest jedynym rodzajem

konwergencji. Koncepcja konwergencji mo Ň e dotyczy ę równie Ň konwergencji absolutnej

( absolute convergence ), która zakłada, Ň e osi Ģ gni ħ cie identycznego poziomu dochodów jest

mo Ň liwe w przypadku pa ı stw posiadaj Ģ cych takie same fundamenty swoich gospodarek,

tj. stop ħ oszcz ħ dno Ļ ci, potencjał demograficzny i jego zmiany, dekapitalizacj ħ maj Ģ tku,

poziom rozwoju technologicznego, podobn Ģ funkcj ħ produkcji. Jedyn Ģ ró Ň nic ħ w tej sytuacji

mo Ň e stanowi ę wyposa Ň enie w kapitał. Jedynie kraje bardzo podobne do siebie, posiadaj Ģ ce

homogeniczne gospodarki mog Ģ mówi ę o mo Ň liwo Ļ ci zachodzenia konwergencji absolutnej.

W pozostałych, niehomogenicznych gospodarkach, w tym równie Ň wysoko

uprzemysłowionych i rozwini ħ tych, fundamenty s Ģ ró Ň ne: ró Ň nice w poziomie

technologicznym, ró Ň nice w poziomie edukacji, odmienne polityki pa ı stwowe, itp. W tych

warunkach mo Ň e doj Ļę do zjawiska w którym bogatsze gospodarki b ħ d Ģ rozwijały si ħ szybciej

ni Ň biedniejsze, bo ró Ň nica mi ħ dzy punktem wyj Ļ cia obu jest bardzo znaczna. Takimi

gospodarkami s Ģ przykładowo kraje wysoko rozwini ħ te, charakteryzuj Ģ ce si ħ jednocze Ļ nie

wysokim poziomem post ħ pu technologicznego. Ten rodzaj konwergencji nazywany jest w

literaturze przedmiotu konwergencj Ģ warunkow Ģ ( conditional convergence ). Koncepcja

konwergencji warunkowej wykorzystywana jest równie Ň do wyja Ļ nienia zjawiska

konwergencji klubowej ( club convergence ). Nawi Ģ zuje ona do sytuacji w której bogatsze

gospodarki wykazuj Ģ zbie Ň no Ļę do wysokiego poziomu dochodów, a biedniejsze gospodarki

do ni Ň szego poziomu dochodów. Zmiana tych prawidłowo Ļ ci wymaga w przypadku słabszych

gospodarek istotnego zainwestowania w kapitał, w tym kapitał ludzki, co mo Ň e w

perspektywie zwi ħ kszy ę dochody w krajach biedniejszych (por. O.Galor, 1996).

W okresie lat sze Ļę dziesi Ģ tych i siedemdziesi Ģ tych gdy neoklasyczny paradygmat

rozwoju gospodarczego zyskał na znaczeniu i jego rola w wyja Ļ nianiu procesów wzrostu na

poziomie makroekonomicznym była dominuj Ģ ca ekonomi Ļ ci regionalni i geografowie

-5-

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: