Społeczne znaczenie cybernetyki. Nowe Drogi, nr 5, 1980.pdf

http://autonom.edu.pl

Mazur M., Społeczne znaczenie cybernetyki . [w:] Nowe Drogi, nr 5, 1980, s. 152-163.

Zeskanował i opracował Mirosław Rusek (mirrusek@poczta.onet.pl).

PROBLEMY NAUKI WSPÓŁCZESNEJ

Społeczne znaczenie cybernetyki

MARIAN MAZUR

W ciągu trzydziestu lat istnienia cybernetyka stała się czymś tak powszechnie znanym,

że trudno byłoby znaleźć człowieka ze średnim wykształceniem, który by o niej nie słyszał.

Niestety, ta optymistyczna ocena dotyczy s ł y s z e n i a o cybernetyce; na pytanie, czym jest i

co wnosi, choćby przybliżoną odpowiedź zdołałaby dać tylko niewielka liczba ludzi, a sens

cybernetyki wymyka się często nawet rozumieniu specjalistów korzystających z niej w pracy

zawodowej.

W wydawnictwach popularnych wspomina się, że wyraz „cybernetyka” pochodzi

z greckiego „kybernetiken” znaczącego umiejętność kierowania („kybernetes” – sternik

okrętu). Według dialogu Gorgiasz Platona wyrazu tego miał użyć Sokrates w zdaniu:

„ Cybernetyka chroni od największych niebezpieczeństw nie tylko dusze, lecz również ciała

i dobytek ”. Ampère w swoim Eseju o filozofii nauki z 1834 r. nazywa cybernetyką tę część

polityki, która zajmuje się metodami rządzenia. W tym samym znaczeniu używał tego wyrazu

Trentowski w pracy Stosunek filozofii do cybernetyki .

Te historyczne ciekawostki mogą być interesujące o tyle, że wyjaśniają pochodzenie

nazwy „cybernetyka”, a poza tym ujawniają, jak dawno już dopatrzono się podobieństwa

między sterowaniem okrętu i sterowaniem państwa (co później utrwaliło się też w wyrażeniu

„sterowanie nawą państwową”). Natomiast nie wyjaśniają przyczyn powstania cybernetyki

jako nauki ani jej żywiołowego rozwoju w naszych czasach. Przeciwnie, dają do myślenia, że

skoro wstępne idee cybernetyczne pojawiły się już ponad dwa tysiące lat temu, ale zaczęły się

nagle rozwijać dopiero w połowie dwudziestego wieku, to przyczyną tego musiało stać się

coś, co zaszło dopiero w naszych czasach.

Uzupełniając dane historyczne należy dodać, że za datę powstania cybernetyki uważa

się rok 1948, w którym ukazała się książka N. Wienera Cybernetyka, czyli komunikacja

i sterowanie w zwierzęciu i maszynie . Tytuł tej książki stał się pierwszą definicją cybernetyki.

Należy przy tym mieć na uwadze, że zarówno w książce Wienera, jak i w całej literaturze

cybernetycznej, również i obecnie, wyraz „komunikacja” odnosi się do przekazywania

informacji, porozumiewania się, przekazywania komunikatów, komunikowania (komunikacja

na odległość nazywa się „telekomunikacją”) i nie ma nic wspólnego z transportem

(przewozem). Aby uniknąć błędów i nieporozumień na tym tle, dobrze jest pamiętać

językową zasadę, że „komunikacja służy do komunikowania, a transport do transportowania”.

Niestety, panuje u nas ogromny zamęt pod tym względem, i to podtrzymywany urzędowo,

czego

przykładem

może

być

„Ministerstwo

Komunikacji”

(zamiast:

Ministerstwo

Transportu), „Państwowa Komunikacja Samochodowa” (zamiast: Państwowy Transport

Samochodowy). W niniejszym artykule wyraz „komunikacja” będzie używany wyłącznie

w jego omówionym powyżej znaczeniu.

Definicja cybernetyki z tytułu książki Wienera okazała się zbyt wąska, nie

obejmowała bowiem innych organizmów (ludzi, roślin), a przy tym rozróżniała komunikację

i sterowanie niepotrzebnie, gdyż komunikacja jest integralnym składnikiem sterowania.

Okoliczności te uwzględnia sformułowana przez W. R. Ashby'ego (w książce Wstęp do

cybernetyki z 1956 r.) definicja, według której cybernetyka jest to ogólna nauka o sterowaniu.

Obecnie mówi się po prostu, że cybernetyka jest to nauka o sterowaniu.

Również w 1943 r. ukazała się praca C. E. Shannona Matematyczna teoria

komunikacji , która dała początek teorii informacji.

I wreszcie także w 1948 r. W. R. Ashby w pracy pt. Homeostat przedstawił

konstrukcję zbudowanego przez siebie zespołu kilku sprzężonych z sobą regulatorów, zespołu

niezwykle odpornego na zakłócenia zewnętrzne. Było to uogólnieniem i przeniesieniem na

grunt cybernetyki koncepcji homeostazy, tj. utrzymywania się równowagi funkcjonalnej

organizmów dzięki współdziałaniu wielu obwodów regulacyjnych.

Jednym z podstawowych pojęć cybernetyki jest „system”, ale niezależnie od tego było

ono przedmiotem powstającej jednocześnie ogólnej teorii systemów, którą Bertalanffy ogłosił

w 1955 r., ale jej wstępne założenia sformułował już w 1945 r.

Nauka zaczęła zajmować się problemami decyzyjnymi. Przejawiło się to z jednej

strony we wzmożonym zapotrzebowaniu na fachowych doradców, komisje ekspertów,

a nawet osobne instytucje zajmujące się usprawnianiem organizacji i kierownictwa, z drugiej

zaś strony w rozszerzeniu nauki także na problemy decyzyjne i to nawet z położeniem

szczególnego nacisku na te problemy.

Wszystko to wyjaśnia, że cybernetyka jako nauka o sterowaniu, a więc o wszelkim

celowym działaniu, z decydowaniem włącznie, powstała dlatego, że powstać m u s i a ł a , gdyż

była bardzo potrzebna. Nie ci, to inni naukowcy, wcześniej czy później, zajęliby się tymi

sprawami, jak to się zawsze dzieje przy powstawaniu wielkich prądów intelektualnych

wskutek wymagań zmienionego stanu rzeczy.

Pod wpływem potrzeb powstało wiele nauk specjalnych i gdyby cybernetyka była

jedną z nich, byłoby to już niemałym osiągnięciem. Ale cybernetyka nie jest specjalnością,

ani

nawet

jedną

dyscyplin

(dziedzin)

naukowych.

Cybernetyka

jest

nauką

interdyscyplinarną, zajmującą się problemami ogólnymi, konkretnymi. W strukturze całej

nauki przypada jej miejsce pośrednie między dyscyplinami specjalnymi, zajmującymi się

problemami szczególnymi, konkretnymi, a matematyką, zajmującą się problemami ogólnymi,

abstrakcyjnymi. Odczucie potrzeby pośrednictwa nauki interdyscyplinarnej stało się jedną

z przyczyn żywiołowego rozwoju cybernetyki.

Sprzężenie zwrotne

Do najbardziej znanych pojęć cybernetycznych należy „sprzężenie zwrotne”, ale

nawet ludzie posługujący się nim jako wyrażeniem potocznym nie znają twierdzeń

dotyczących tego pojęcia.

Sprzężeniem nazywa się powiązanie między systemami polegające na oddziaływaniu

między nimi. Sprzężenie, w którym jeden system oddziałuje na drugi, stanowi „sprzężenie

proste”. Sprzężenie, w którym nie tylko jeden system oddziałuje na drugi, ale i drugi system

oddziałuje na pierwszy, stanowi „sprzężenie zwrotne”.

kluczowa

zasada

cybernetyki

generalnie

podważa

rozumienie

kierowania

i zarządzania w taki sposób, jak gdyby to miało być sprzężenie proste: kierujący czy rządzący

wydają rozkazy, a kierowani czy rządzeni je wykonują. Tymczasem występowanie samego

sprzężenia prostego jest niemożliwe. Zawsze występuje sprzężenie zwrotne, albo w ogóle nie

ma sprzężenia. Pojęcie sprzężenia prostego jest przydatne tylko do objaśnienia sprzężenia

zwrotnego jako złożonego ze sprzężeń prostych przeciwnie skierowanych. Każde

oddziaływanie jednego człowieka na drugiego nieuchronnie powoduje oddziaływanie

drugiego na pierwszego; w ten sposób zamyka się cykl sprzężenia zwrotnego między nimi.

W istocie więc pierwszy z nich znajduje się w stanie, jaki sam spowodował swoim

oddziaływaniem na drugiego.

Co więcej, przebieg sprzężenia zwrotnego nie kończy się na jednym cyklu, podobnie

bowiem jak oddziaływanie pierwszego kontrahenta powoduje oddziaływanie drugiego, tak

samo oddziaływanie drugiego powoduje następne oddziaływanie pierwszego, które powoduje

następne oddziaływanie drugiego itd. Następuje ciąg cyklów sprzężenia zwrotnego, trwający

teoretycznie nieskończenie długo, praktycznie zaś do czasu, gdy sprzężenie zostanie

przerwane. Tym się objaśnia doniosłość „pierwszego kroku” uruchamiającego długi ciąg

następstw.

Na podstawie twierdzeń cybernetyki o sprzężeniu zwrotnym można takie następstwa

przewidzieć. W zależności od sposobu reagowania obu kontrahentów (wyrażającego się

współczynnikami, których nie będziemy tu bliżej omawiać) sprzężenie zwrotne może być

dodatnie (oddziaływania kontrahentów zmieniają się w tym samym kierunku) albo ujemne

(oddziaływania kontrahentów oscylują to w jednym kierunku, to w przeciwnym). Każde

z tych sprzężeń jest przy tym albo zbieżne (oddziaływania stopniowo zanikają), albo

ustabilizowane (oddziaływania pozostają nie zmienione), albo też rozbieżne (oddziaływania

coraz bardziej wzrastają). Na przykład, wojny mają przebieg typowy dla sprzężenia

dodatniego rozbieżnego (obustronna eskalacja). Natomiast wszelka regulacja polega na

sprzężeniu ujemnym ustabilizowanym (wahania w dół i w górę względem stałego poziomu).

Metoda systemowa

Interdyscyplinarność cybernetyki wyraża się także w ogólności terminologii. Jako

nazwę ogólną wszelkich obiektów rozważań cybernetycznych przyjęto termin „system”

zdefiniowany jako zbiór elementów i występujących między nimi relacji. System jest

pojęciem odgrywającym w cybernetyce tak istotną rolę, że z powodzeniem można by określić

cybernetykę jako naukę o zachowaniu się systemów.

Gdy system składa się z elementów, które same są systemami, każdy z nich określa się

jako „podsystem”. Ponadto systemy mogą być elementami innego systemu, który wtedy

określa

się

jako

„nadsystem”.

Taka

terminologia

pozwala

przedstawiać

rozmaite

skomplikowane obiekty jako nadsystemy złożone z systemów, które z kolei składają się

z podsystemów.

rozważaniach

cybernetycznych

istotne

są

relacje

(oddziaływania)

między

elementami systemu, a jego elementy są interesujące tylko w zakresie właściwości

wpływających na relacje. Zbiór samych relacji jest określony jako struktura systemu.

Cybernetyka nie szuka odpowiedzi na pytanie: „z czego to jest zrobione?”, lecz na pytanie:

„jak to funkcjonuje?”

Rodzajami systemów i ich funkcjonowania zajmuje się w cybernetyce teoria

systemów. Na posługiwaniu się pojęciem systemu w problemach funkcjonowania badanych

obiektów polega m e t o d a

s y s t e m o w a rozwiązywania takich problemów. Metoda

systemowa jest bardzo użyteczna, wymaga jednak przestrzegania następujących rygorów:

1. System powinien być ściśle określony, ażeby było wiadomo, co do niego należy, a co nie.

Określenie systemu może być nawet bardzo ogólne, ale nie może być ogólnikowe.

Określenie

systemu

powinno

być

niezmienne

całym

toku

rozważań.

Jest

niedopuszczalne, żeby jakieś elementy systemu były czasem traktowane jako należące do

systemu, czasem zaś jako nie należące.

3. Systemy powinny być rozłączne, tj. nie może być elementów należących do kilku

systemów naraz.

4. Ujecie systemu powinno być zupełne, tj. powinno obejmować wszystkie elementy systemu,

a nie jedynie niektóre z nich.

W posługiwaniu się metodą systemową bardzo użyteczne są schematy cybernetyczne,

w których poszczególne systemy są zwykle przedstawione za pomocą prostokątów,

a oddziaływania między systemami – za pomocą linii prostych lub łamanych, zaopatrzonych

w strzałki wskazujące kierunki oddziaływań. W bardziej złożonych problemach stosowanie

schematów cybernetycznych jest nieuniknione, bez nich bowiem rozwiązanie problemu

byłoby niemożliwe. Sprawy te nie będą tu jednak bliżej omawiane, ponieważ w niniejszym

artykule

nie

chodzi

instruowanie

czytelników,

jak

uprawiać

cybernetykę,

lecz

o zorientowanie w jej podstawach i przydatności.

Liczenie relacji

Jednym z najprostszych zadań dających się rozwiązywać metodą systemową jest

liczenie relacji czyli sporządzanie kompletnej listy możliwych powiązań. Jest to sprawa

doniosła,

jak

bowiem

wiadomo,

najprzykrzejszych

błędów

decyzyjnych

należy

przeoczenie czegoś istotnego.

Aby

zilustrować

przykładem,

rozpatrzmy

zadanie

zanalizowania

wpływu

stosunków międzyludzkich na funkcjonowanie instytucji, np. dużego biura. Zadanie to

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: