TECHNIKI  I  METODY

WYKORZYSTYWANE  W  MUZYKOTERAPII

Iwona Nawrot

Dziś uważa się powszechnie muzykoterapię za jedną z form czy narzędzi psychoterapii. Według Kratochwila „psychoterapia jest zamierzonym korygowaniem zaburzeń czynności organizmu środkami psychologicznymi, jak słowo, mimika, milczenie, więzi emocjonalne, uczenie się, manipulowanie środowiskiem i inne."[1] Wśród nie wymienionych środków znajduje się sztuka, a w jej ramach muzyka.

W muzykoterapii leczniczy wpływ na uczestnika terapii wywierany jest według Schwabego, przez różne elementy i rodzaje muzyki, a także przez zróżnicowane formy jej odbierania i uprawiania.[2] Do elementów strukturalnych muzyki, jak wiadomo, należą rytm, melodia, dynamika, harmonia, barwa, tempo i inne.

Oddziaływanie tych elementów muzycznych na człowieka może mieć znaczenie dla stymulowania funkcji psychomotorycznych, kształtowania przebiegu napięć i odprężeń psychofizycznych. W poszczególnych technikach muzykoterapii wykorzystuje się różne elementy w celu uzyskania efektów leczniczych (np. metrum i tempo w kinezyterapii, rytmikę w choreoterapii, melodię w śpiewoterapii). Bogata literatura muzyczna pozwala na wybór utworów muzycznych zróżnicowanych pod względem okresu, stylu, typu i kierunku melodii, faktury i aparatu wykonawczego. Wybór utworów o określonym oddziaływaniu na pacjenta wymaga posiadania przez muzykoterapeutę odpowiednich kompetencji, wielkiego doświadczenia, znajomości indywidualnych potrzeb i uwarunkowań socjopsychologicznych odbiorców.

Muzykoterapią, w rozumieniu działalności praktycznej, jest postępowanie zmierzające do realizacji konkretnych celów terapeutycznych. Może ona doprowadzić do wyników jedynie wówczas, gdy będzie prowadzona w sposób systematyczny i metodyczny[3]

Od chwili wielkiego zainteresowania problematyką dzieci opóźnionych w rozwoju, które nastąpiło w USA w latach sześćdziesiątych z inicjatywy prezydenta Kennedy'ego, opracowano wiele programów terapii ukierunkowanych na zindywidualizowane cele wychowawcze, i wiele z nich wykorzystuje muzykoterapię do realizacji takich celów wychowawczych, jak stymulacja fizyczna, doskonalenie koordynacji motorycznej, dostarczenie doświadczeń społecznych, uczenie prawidłowych sposobów wyrażania uczuć, przeżywanie samozadowolenia.[4]

Szczególnie często wykorzystuje się elementy współczesnych systemów wychowania muzycznego trzech twórców: Orffa, Dalcroze'a oraz Kodaly’a. Wszyscy trzej, jak twierdzi M. Przychodzińska-Kaciczak, stworzyli programy, których celem jest wychowanie dla muzyki i przez muzykę. Jednocześnie przyczynili się do zrozumienia, jak kontakt dziecka z muzyką wpływa na całą jego osobowość.[5] Dalcroze, twórca metody rytmiki, wyeksponował w swoim programie ruch, twórczą aktywność dzieci, przyjemność, którą powinna dawać im muzyka. Orff położył nacisk przede wszystkim na twórczość dziecięcą, muzykowanie, oraz satysfakcję płynącą z wykonania choćby najłatwiejszych zadań muzycznych.

Ćwiczenia systemu Orffa wykorzystywane były w szkole specjalnej w Salzburgu w celu pobudzania rozwoju umysłowego dzieci poddawanych systematycznym zajęciom wokalno-instrumentalnym.

Wpływ ćwiczeń muzycznych na inteligencję uczniów wykazał również węgierski kompozytor i pedagog Kodaly. Stwierdził on większą sprawność czynności umysłowych u dzieci mających intensywny program wychowania muzycznego w szkołach podstawowych. [6]

Przyjrzyjmy się teraz klasyfikacji metod i form stosowanych we współczesnej  muzykoterapii.

W literaturze polskiej Galińska podjęła próbę uporządkowania ich. Autorka wyróżnia siedem grup metod ze względu na funkcje, jakie pełni muzyka w psychoterapii. [7]

1. Odreagowująco-wyobrażeniowe oraz aktywizujące emocjonalne.

- w których muzyka jest środkiem katalizującym i intensyfikującym proces wyobrażeniowy u pacjenta. Wyzwala wyobrażenia wzrokowe o charakterze projekcyjnym, wywołuje dużo skojarzeń pozamuzycznych. Pobudzając emocje sprzyja katharsis, czyli wyzwoleniu zablokowanej energii emocjonalnej.

2. Treningowe.

- oparte są na różnych wariantach treningu autogennego Schultza i nawiązują do teorii uczenia się, w szczególności do koncepcji odruchów warunkowych Pawłowa. Chodzi w nich o nauczenie pacjenta usuwania napięcia psychofizycznego. Początkowe eksperymenty polegały na wytwarzaniu związku czasowego między bezwarunkowym działaniem środka nasennego a muzyką, która aplikowana kilkakrotnie łącznie z lekarstwem stawała się bodźcem warunkowym sprowadzającym samoczynnie sen. [8]

W treningu autogennym Schultza pacjent ma uzyskać umiejętność dowolnego rozluźniania napięcia mięśni, regulowania funkcji wegetatywnych, neutralizowania świadomości i uwalniania jej od nieprzyjemnych stanów napięciowych. Dochodzi do tego w wyniku wielokrotnych ćwiczeń pod kierunkiem terapeuty przy jednoczesnym włączeniu własnych wyobrażeń. [9] Schwabe w swojej regulatywnej muzykoterapii zaleca pacjentowi, aby w trakcie słuchania muzyki w pozycji leżącej kierował myśli ku muzyce, jak również przenosił je na własne stany somatyczne.[10]

Metodę treningu autogennego z podkładem muzycznym wprowadzili w Polsce Cwynar i Aleksandrowicz, wydając specjalną płytę relaksacyjną. [11]

3. Relaksacyjne

- stosowane w różnych dziedzinach medycyny, nie tylko w psychiatrii. Na przykład, Dąbrowska stosowała zestawy nagrań działających wybitnie kojąco i relaksujące wobec pacjentów z różnymi schorzeniami w Sanatorium w Ciechocinku.[12]

Między innymi, wybrane utwory Chopina działały odprężająco  na stan psychiczny, ale jednocześnie obniżały nadmiernie wysokie ciśnienie o ok. 10 do 15 mm słupa rtęci.

4. Komunikatywne

- związane z uczeniem komunikacji społecznej. W trakcie rozmaitych zadań muzycznych pacjenci uczą się nowych za­chowań społecznych i emocjonalnych, np. uczą się współdziałania, przeciwstawiania się osobom znaczącym, wczuwania się w to, co ktoś chce wyrazić.

5. Kreatywne

- w postaci improwizacji instrumentalnej, wokalnej i ruchowej. Do tej grupy należy elementarne muzykowanie wg metody Orffa, podczas której pacjenci realizują proste formy muzyczne na in­strumentach muzycznych, np. rondo rytmiczne i kanon rytmiczny.

6. Kontemplacyjne.

- podczas których program muzyczny może wywoływać intensywne przeżycia piękna, np. uczucia wzniosłości przy słuchaniu muzyki organowej, może także pobudzać do kontemplacji w trakcie wyobrażania sobie treści związanych np. z tematem „Mój świat marzeń".

7. Aktywizujące

- są to wszelkiego rodzaju ćwiczenia pobudzająco-aktywizujące  najczęściej o charakterze  zabaw ruchowych przy muzyce.

Ze względu na sposób organizacji działań leczniczych można wyróżnić muzykoterapię indywidualną i grupową.

Przez muzykoterapię indywidualną należy rozumieć leczenie muzyką osobno każdego pacjenta przez dłuższy lub krótszy okres czasu. W tym przypadku postępowanie lecznicze uzależnione jest od wzajemnego stosunku terapeuta - pacjent oraz od celowości doboru środków muzycznych. E. Dąbrowska przytacza przykład pacjentki cierpiącej na poważną chorobę układu nerwowego ograniczającą sprawność fizyczną, wobec której stosowano muzykoterapię indywidualną.

Po poznaniu upodobań muzycznych i typu wrażliwości estetycznej wnikliwie dobierano zestawy utworów przeznaczonych do indywidualnego odbioru. Były to następujące utwory: Serenada smyczkowa z Kwartetu smyczkowego F-dur - Haydna, Koncert skrzypcowy G-dur cz. II - Mozarta, Concerto grosso - Vivaldiego, Pory roku - Haydna, wolne części koncertów itp. Utwory te pozwalały pacjentce uspokoić się, zapomnieć o jej nieuleczalnej chorobie i tragicznej sytuacji, działały antydepresyjnie i aktywizujące. [13]

Stosowanie muzykoterapii grupowej wymaga przeprowadzenia odpowiedniego doboru grupy, co do ilości osób (zwykle od 6 do 12), płci, wykształcenia, diagnozy cech osobowości, poziomu kultury muzycznej, upodobań muzycznych itp. Muzykoterapia grupowa może być ukierunkowana (tzw. dyrektywna), bądź nieukierunkowana (tzw. niedyrektywna).

W przypadku nieukierunkowanej muzykoterapii grupowej pacjentom proponuje się udział w przygotowanym programie muzycznym w formie jakiejś imprezy muzycznej z prelekcją na temat muzyki, koncertu, recitalu, czy odtwarzania muzyki z taśm. Ten typ leczenia ma, zdaniem Schwabego, podrzędne znaczenie w leczeniu nerwic ze względu na mały efekt terapeutyczny. [14]

W większości są to receptywne formy sprzyjające powstawaniu postawy konsumpcyjnej, choć mogą też przybierać postać aktywnych imprez muzykoterapeutycznych organizowanych przez samych pacjentów.

              Niebezpieczeństwo pewne tkwi w fakcie, że tylko niektórzy członkowie są czynni muzycznie, a reszta grupy jest nastawiona na obserwację wydarzeń dziejących się poza nimi. W tej odmianie terapii nie istnieje ani założenie, ani ko­nieczność rozwijania integracji zespołowej, kontakty pojedynczych członków zostają luźne i niekierowane.

W ukierunkowanej muzykoterapii grupowej sama grupa musi być czynna, gdyż nie prezentuje się jej żadnego gotowego programu. Zadania dla grupy muszą być tak przemyślane, aby pojedynczy członkowie byli bez przerwy aktywizowani.

Zakłada się, że w czasie aktywnej działalności muzycznej jednostka będzie musiała ścierać się ze społecznością, a zatem będzie musiała uporać się ze sposobami swego złego za­chowania, a także będzie musiała kierować uwagę na wydarzenia somatyczne związane z czynnościami własnego ciała, np. rozluźnianie i napinanie mięśni szyi, krtani podczas śpiewania. [15]

Wspomniano już o podziale na muzykoterapię receptywną i aktywną. [16]

Muzykoterapia receptywna polega na słuchaniu muzyki i przekazywaniu odczuć muzycznych przez pacjentów oraz obejmuje dyskusję psychoterapeutyczną związaną z tymi odczuciami i zaistniałymi w trakcie sytuacjami.

Muzykoterapia aktywna obejmuje różnego rodzaju produkcje dźwiękowe pacjentów, wykonywane najczęściej na instrumentarium Orffa. Skala różnorodności tych instrumentów jest na tyle duża, aby pacjenci zależnie od swoich preferencji, a także stanów psychicznych, mogli wybierać odpowiedni dla siebie instrument. Wybór instrumentu ze względu na jego dźwięk, a także kształt może zawierać informację pomocną przy diagnozowaniu osobowości pacjenta, choć znacznie więcej daje interpretacja samej produkcji dźwiękowej.

Galińska  dzieli instrumenty na:[17]

1.      mocne - wielki bęben, talerze;

2.      hałaśliwe - grzechotki, tamburyny, kastaniety orkiestrowe, bębny typu półkociołków, werble;

3.      delikatne, ciche, dźwięczne - dzwonki, triangle;

4.      melodyjne, o różnych możliwościach wyrazowych, duże rozmiarami - ksylofony, metalofony;

5.      neutralne - pudełka akustyczne.

Do terapii aktywnej należy zaliczyć śpiewoterapię, zwaną także meloterapią oraz choreoterapię.

Leczenie śpiewem traktowane jest jako najważniejsza metoda muzykoterapii grupowej w koncepcji Schwabego dotyczącej leczenia nerwic oraz zaburzeń czynnościowych. Śpiew umożliwia bezpośrednie porozumiewanie się w płaszczyźnie społecznej i somatyczne przeżywanie napięcia i rozluźnienia. [18]

              Specyfika leczenia śpiewem wiąże się z faktem, iż każdy człowiek posiada pewne wrodzone zdolności do śpiewania i należy mu umożliwić emocjonalne wypowiadanie się w sposób bardziej spontaniczny i elementarny niż przy pomocy mowy. Jakkolwiek u wszystkich dzieci przejawia się od piątego roku życia swobodne używanie głosu śpiewaczego w postaci piosenek dziecięcych, to jednak zdolność ta zanika względnie podlega kontroli wartościującej wraz z wiekiem. [19]

W terapii śpiewem chodzi o to, aby chorym dać możność „wyśpiewania się", aby pobudzić czy zrekonstruować sferę emocjonalną, by współdźwięczeć

z piosenką w smutku, tęsknocie czy radości.[20] Dla tego celu szczególnie przydatne są pieśni ludowe oraz kanony, pieśni artystyczne, zwłaszcza o nastroju optymistycznym, refleksyjnym czy podkreślające uczuciowość, wreszcie ćwiczenia melodyczno-rytmiczne.

W leczeniu choreoterapią dąży się do tego, aby ruch taneczny o ustopniowanej intensywności i złożoności koordynacyjnej wpłynął na poprawę w zakresie funkcjonowania społecznego oraz na podniesienie sprawności i elastyczności psychomotorycznej.[21] Program choreoterapii składa się z tańca (polskie tańce narodowe, regionalne, towarzyskie i aktualnie modne), ćwiczeń muzyczno-ruchowych, zabaw rytmicznych, ćwiczeń oddechowych, rozluźniających i korygujących postawę ciała oraz improwizacji ruchowych pacjentów.

Wszystkie te formy przeplatają się wzajemnie ze sobą w realizowanych zestawach muzyczno-ruchowych choreoterapii. Ruch taneczny działa na uczestnika terapii wszechstronnie, w kilku płaszczyznach, angażując jednocześnie analizator ruchowy, słuchowy, wzrokowy, dotykowy. Pomaga wyzbyć się izolacji, umożliwia korektę zaburzonych stosunków interpersonalnych, daje trening w zakresie sprawności fizycznej, koncentracji uwagi, szybkim podejmowaniu decyzji, pozwala na uzewnętrznianie różnych nastrojów, dostarcza przeżyć estetycznych. [22]

Według Modelu Mobilnej Rekreacji Muzycznej znanego polskiego muzykoterapeuty Macieja Kieryła - zajęcia z elementami muzykoterapii to układ zróżnicowanych pod względem formy ćwiczeń ruchowych, oddechowych i wyobrażeniowych przy muzyce. Każde z nich stymuluje do innego typu aktywności.[23] Techniki i metody proponowane w Mobilnej Rekreacji Muzycznej doskonale nadają się do wprowadzenia na zajęciach muzycznych i plastycznych w szkole. Szczególnie przydatne są w pracy nauczyciela z dziećmi nadpobudliwymi psychoruchowo, opóźnionymi w rozwoju oraz niepełnosprawnymi.

Według tego modelu zajęcia z muzyki tworzy pięć wiążących się ze sobą etapów: „odreagowanie", „zrytmizowanie", „uwrażliwienie", „relaksacja", „aktywizacja" - w skrócie - OZURA.

Mają one charakter mobilny, gdyż w zależności od potrzeb „leczniczych" można zmieniać ich kolejność, powtarzać je lub w zależności od sytuacji, redukować.

Każda faza spełnia odrębną rolę terapeutyczną.

I. Faza „odreagowania"

l. Krótkie, dość szybkie ćwiczenia ruchowe lub emisyjne w celu zmniejszenia napięcia psychofizycznego (zadania wykonywane na tle muzyki dynamicznej,

o wyraźnie zaznaczonym rytmie lub bez podkładu muzycznego; swobodny spontaniczny taniec);

2. Seria „trzech oddechów" (rodzaj „przerywnika" wprowadzanego na różnych etapach zajęć; ma zapobiegać znużeniu i osłabieniu koncentracji);

3. Pytanie skierowane do dzieci: „Jak się dzisiaj czujesz?" lub „Jak się teraz czujesz?" (pytanie o charakterze diagnostycznym i terapeutycznym; stawiane na początku i na końcu zajęć w celu ustalenia przez nauczyciela, jakie jest aktualne samopoczucie dzieci; wprowadzane także po to, aby nauczyły się uważnego i głębszego „wsłuchiwania się" w swoje ciało, lepiej rozróżniały i nazywały różnorodne stany emocjonalne, zdobyły świadomość, iż u podłoża złego samopoczucia leży zawsze określona przyczyna; stosowane również i po to, aby każdy uczeń poszerzył wiedzę na swój temat, jak i pozostałych członków grupy);

4. Krótka rozmowa z dziećmi w celu ustalenia, co robią w wolnym czasie, jaka panuje w domu atmosfera (np. jak spędziłeś weekend, minione święta itp.), a także przygotowania się do aktywnego udziału w dalszych zajęciach grupowych.

II. Faza „rytmizacji”

1. Krótkie ćwiczenia muzyczno-ruchowe lub zadania z udziałem instrumentów perkusyjnych poddane dyscyplinie rytmicznej; stosowane w celu pogłębienia odreagowania oraz uporządkowania i zintegrowania grupy (kontynuacja fazy poprzedniej; wszystkie wykonywane zadania powinny mieć ścisły związek z realizowanym tematem i stanowić wprowadzenie do głównego etapu zajęć);

2. Seria „trzech oddechów" (ewentualnie ćwiczenie emisyjne).

III. Faza „uwrażliwienia"

1. Realizacja głównych treści tematu z jednoczesnym włączeniem ćwiczeń terapeutycznych (np. elementy pantomimy, psychodramy muzycznej); ekspozycja zadań związanych z:

a) percepcją muzyki - nauka pełnego, głębokiego i świadomego odbioru muzyki; uwrażliwienie na jej przebieg, nastrój, charakter; uświadomienie, że istnieje ścisły związek między emocjami odbiorcy a słuchanym lub wykonywanym utworem; nauka rozróżniania, nazywania i wyrażania różnych stanów emocjonalnych;

b) ekspresją - ćwiczenia muzyczno-ruchowe, elementy pantomimy, psychodramy muzycznej; opanowanie podstawowych wiadomości z zasad muzyki (np. o wartościach rytmicznych, metrum, artykulacji, dynamice, agogice itp.), rozwój zdolności muzycznych, m. in. nauka wyrażania różnych stanów emocjonalnych za pomocą ruchów, gestów, mimiki lub ilustracji na instrumentach perkusyjnych, głosem własnych odczuć bądź tematów narzuconych przez nauczyciela (terapeutę);

c) plastyką - wykonywanie prac plastycznych do wysłuchanych utworów muzycznych; zaznaczenie przez dzieci zauważonych elementów muzycznych (np. budowa, forma, charakter utworu, artykulacja, barwa, dynamika, agogika itp.), które decydują o wyrazie, nastroju; eksponowanie własnych odczuć, refleksji, skojarzeń; ćwiczenia te służą zarówno rozwijaniu wyobraźni, zdolności muzycznych, jak i wzbogacaniu sfery uczuciowej i usprawnianiu czynności umysłowych (koncentracji, pamięci, uwagi, szybkiego myślenia); stwarzają chęć do indywidualnych wypowiedzi, wyrażania osobistych przeżyć i „bezpiecznego" wyładowania nadmiernie nagromadzonej energii;

2. seria „trzech oddechów".

IV. Faza „relaksacji"

1. Ćwiczenie izometryczne - polegają na stopniowym, aż do maksimum, napinaniu mięśni; rozwijają i wzmacniają wszystkie partie mięśni, poprawiają kondycje fizyczną i redukują napięcie nerwowe; często wprowadzane na wstępie treningu relaksacyjnego[24] 

2. Trening relaksacyjny z elementami wizualizacji - jest to przeżycie zmysłowe; jedna z technik stosowanych w psychoterapii, posiadająca cechy relaksacji, autosugestii i antycypacji; polega na wywoływaniu określonych obrazów, wizji, np. kształtu jakiegoś przedmiotu, w celu uruchomienia procesów uświadamiania własnego ciała i psychiki; wizualizacja pobudza potencjał człowieka w jego własnym zmaganiu z chorobami.[25]

Trening relaksacyjny może być to również - wysłuchanie jednego lub dwóch utworów o charakterze wyciszającym jest to ćwiczenie relaksacyjne, w oparciu o trening autogenny Schultza[26]; stosowane w celu złagodzenia napięcia psychofizycznego, wyciszenia oraz regulacji funkcji wegetatywnych organizmu Przy spokojnej, cicho odtwarzanej muzyce terapeuta podaje sugestie odprężenia, odpoczynku, spokoju, ciepła, przebywania na łonie przyrody.

Osoby poddawane treningowi powinny znajdować się w wygodnej pozycji, np. leżącej, w pomieszczeniu izolowanym od silnych, nieoczekiwanych bodźców, rozpraszających uwagę.

Trening autogenny Schultza - to metoda oddziaływania na własny organizm i życie psychiczne, polegająca na wyzwalaniu przez samego siebie reakcji odprężenia i koncentracji oraz stosowaniu prostych form autosugestii[27]

V. Faza „aktywizacji"

1. Wysłuchanie utworu o żywszym tempie, miłym nastroju, ewentualnie krótkie ćwiczenia ruchowe (przywrócenie naturalnej aktywności życiowej i motywacji do działania);

2. Wysłuchanie i analiza dwóch lub trzech kontrastujących miniatur instrumentalnych bądź fragmentów większych form wokalno-instrumentalnych

i instrumentalnych (uwrażliwienie na podstawowe elementy w muzyce; nauka świadomego odbioru utworów);

3. Pytanie: „Jak się teraz czujesz?"

W czasie zajęć z muzyki można stosować elementy ukierunkowanej i nie ukierunkowanej muzykoterapii receptywnej (w trakcie zadań poświęconych percepcji muzyki) oraz elementy muzykoterapii opartej na aktywnym muzykowaniu (w połączeniu z ćwiczeniami o charakterze ekspresyjnym).

W ramach pierwszej formy terapii wprowadza się elementy muzykoterapii regulatywnej, komunikatywnej oraz techniki zadaniowo-wyobrażeniowe (projekcyjne). Celem muzykoterapii regulatywnej jest wywołanie u pacjenta stanu odpoczynku lub łagodnej aktywizacji pod wpływem słuchanego utworu.[28]

Techniki muzykoterapii komunikatywnej, mają na cel...