Terapia przez Sztukę, Volume 1(01) 2009.pdf

Terapia przez Sztukę

Volume 1 (01) 2009

Od Redakcji

Powołaliśmy do życia wirtulany portal, który jest zaproszeniem do wymiany poglądów, myśli, releksji, projektów i wyników badań

z zakresu terapii przez sztukę. Ostatnie 20 lat było dla tej dyscypliny szczególnie twórcze i owocne. Można śmiało powiedzieć, że

obecnie w Polsce w arteterapię profesjonalnie zaangażowanych jest tysiące osób, w większości jednak wciąż poszukujących drogi

zawodowego rozwoju. Cały czas borykamy się z tymi samymi problemami: nadal oicjalnie nie istnieje zawód arteterapeuty, nie

ma wypracowanych standardów praktyki i edukacji, a dyskusja o dyscyplinie ograniczona jest do wąskiego grona specjalistów i jak

dotąd nie prowadzi do rozwiązania tych podstawowych problemów.

Dlatego chcielibyśmy, aby wirtulana platforma stała się miejscem wymiany poglądów terapeutów wykorzystujących sztuki wiz-

ualne, muzykoterapeutów, choreoterapeutów i osób innych specjalności, którzy widzą swoje miejsce pod wspólnym parasolem

arteterapii.

Zacznijmy opisywać szczegółowo i wnikliwie to, czym się zajmujemy, podzielmy się badaniami, przybliżmy co dzieje się w

dziedzinie arteterapii w Polsce i za jej granicami. Z tym bagażem doświadczeń spróbujmy wspólnie tworzyć nowoczesną dyscyplinę.

Mając bardzo bogate tradycje w zakresie wykorzystywania sztuki i twórczości oraz szereg osób z pasją oddanych swojej pracy,

jesteśmy w stanie nie tylko wpłynąć na uznanie zawodu w Polsce, ale również zafascynować swoimi działaniami i pomysłami

arteterapeutów z kraju i zagranicy.

Twórzmy platformę współpracy i wymiany poglądów przeznaczoną w równym stopniu dla profesjonalistów, jak i osób, które dopi-

ero rozpoczynają swoją zawodową drogę.

Portal internetowy, na którym ukazuje się „Terapia Przez Sztukę” umożliwia prowadzenia dyskusji, publikację bieżących informacji

na temat konferencji i wydarzeń związanych z terapią przez sztukę oraz wzbogaca journal o materiały multimedialne.

Mamy nadzieję, że nasza wspólna przestrzeń stanie się dla wszystkich zainteresowanych testem jakości polskiej arteterapii i kryty-

cznym komentarzem aktywności podejmowanych w tej dziedzinie. Tego Państwu i sobie serdecznie życzymy.

Zapraszamy na www.arteterapia.pl

Olga Handford

Krzysztof Stachyra

Terapia przez Sztukę

Volume1 (01) 2009

Podobieństwa i różnice między

muzykoterapią i edukacją muzyczną

Krzysztof Stachyra

UMCS

Reforma edukacji doprowadziła do znacznego zmniejszenia

ilości zajęć muzycznych w szkołach, skutkiem czego wielu

nauczycieli muzyki straciło możliwość nauczania w pełnym

wymiarze godzin. Dla uzupełnienia pensum pedagodzy muzy-

czni podejmują się prowadzenia zajęć świetlicowych oraz, jeśli

mają przychylność dyrekcji, organizują inne formy pracy poza-

lekcyjnej. Niektórzy z nich, chcąc przyczynić się do poprawy

funkcjonowania dzieci, którymi się opiekują, próbują swoich sił

na gruncie muzykoterapii, uznając, że jest to dziedzina bliska

edukacji muzycznej. Czy jest tak w rzeczywistości? Spróbujmy

przyjrzeć się nieco bliżej obu dyscyplinom.

rozbieżność – dla pedagogów liczy się przede wszystkim efekt

końcowy, dla muzykoterapeutów niezwykle istotny jest już sam

proces, czyli wszystko to co dzieje się w trakcie dochodzenia

do celu.

Cel w dużym stopniu implikuje sposób działania osoby

prowadzącej zajęcia. W tym miejscu należy podkreślić jedną

z najważniejszych różnic pomiędzy pedagogiką muzyczną i

muzykoterapią, jaką jest ocenianie. Ocena na zajęciach muzyc-

znych jest bezpośrednio związana z celem prowadzonych zajęć

i odnosi się najczęściej do poziomu wykonania danego utwo-

ru muzycznego, dotyczy umiejętności rozpoznawania stylów

muzycznych, autorów danych kompozycji, etc. Zaś w czasie

sesji muzykoterapii, umiejętności muzyczne podopiecznych, ani

też wiedza z tego zakresu nie mają żadnego znaczenia. Stąd ab-

solutnie niedopuszczalnym jest dokonywanie ocen wytworów,

produkcji muzycznych dziecka w kategoriach estetycznych, a

także porównywanie ich do innych uczestników sesji. Nie jest

ważne czy dziecko śpiewa ładnie, poprawnie, czy też wydaje z

siebie bliżej nieokreślone dźwięki. Na sesji muzykoterapii liczy

się fakt, czy osoba angażuje się w prowadzone działania i w jakim

stopniu wykorzystuje muzykę, którą tworzy, do komunikowania

się. W muzykoterapii terapeuta dokonuje ciągłej analizy muzyki

granej w czasie sesji, sposobu i jakości emocjonalnej reakcji

dziecka na muzykę, ze szczególnym uwzględnieniem rozwoju

umiejętności komunikowania się poprzez muzykę, muzycznej

relacji z terapeutą i grupą, oraz świadomości tej interakcji (por.

S. Woodward 2000, s. 95). Trening muzykoterapeutów musi

kłaść nacisk na baczną obserwację i reagowanie nawet na na-

jmniejsze zmiany, jakie zachodzą w improwizacji muzycznej

dziecka. Podstawowym zadaniem terapeuty jest stworzenie

takich warunków, stworzenie poczucia bezpieczeństwa „w

muzyce”, aby umożliwić dziecku otwarcie się, ekspresję i rozwój

w tej specyicznej, muzycznej relacji z drugą osobą. Uczestnik

sesji muzykoterapii musi mieć możliwość doświadczenia siebie

jako podmiotu działań, musi mieć poczucie, że jest słuchany i

rozumiany. Dzięki muzyce i specyicznemu podejściu terapeuty,

Bez wątpienia edukacja muzyczna i muzykoterapia wykazują

pewne podobieństwa, gdyż ich wspólnym źródłem jest muzyka.

Zarówno pedagodzy muzyczni, jak i muzykoterapeuci bazują w

swojej działalności na muzyce i aktywnościach z nią związanych.

Śpiew, gra na instrumentach, ekspresja ruchowa do muzyki są

podstawą zajęć rytmiki w przedszkolu, lekcji muzyki w szkole,

ale także stanowią bardzo ważne elementy muzykoterapii ak-

tywnej. Również słuchanie muzyki zajmuje istotne miejsce na

lekcjach muzyki, a zarazem jest podstawą receptywnych tech-

nik muzykoterapii. Pedagogika muzyczna i muzykoterapia

posługują się tymi samymi środkami, jednak pomimo pozornych

podobieństw, w rzeczywistości rozbieżność pomiędzy nimi jest

bardzo znacząca.

Podstawową różnicę stanowi cel, do jakiego dąży nauczyciel

muzyki i muzykoterapeuta. W edukacji muzycznej celem jest

przekazanie określonego zasobu wiedzy, kształcenie słuchu

wysokościowego i poczucia rytmu, nauka gry na instrumentach,

tańców etc. Muzykoterapia zaś jest „[…] wskazanym przez

wykwaliikowaną osobę użyciem muzyki w celu wywołania

pozytywnych zmian w psychicznym, izycznym, poznawczym

albo społecznym funkcjonowaniu jednostki z problemami zd-

rowotnymi lub edukacyjnymi.” (American Music Therapy As-

sociation: www.musictherapy.org). Jak wynika z deinicji, w

muzykoterapii celem jest poprawa funkcjonowania i stanu psy-

choizycznego danej osoby. I tu pojawia się kolejna zasadnicza

Stachyra, K. (2009) Podobieństwa i różnice między muzykoterapią i edukacją muzyczną. Terapia przez Sztukę. 1 (01) 2009

Terapia przez Sztukę

Volume 1 (01) 2009

nawet osoby z dużą niepełnosprawnością mają szansę odnosić

sukcesy, mogą doświadczać radości poczucia się jak zdrowy,

sprawny człowiek.

określenia listy czynności, które należy wykonać w jej trakcie.

Im ściślej nauczyciel trzyma się konspektu, tym lepiej, i na

przykład przy wyborze muzyki do słuchania nie powinno mieć

znaczenia czy uczniowie są danego dnia wyjątkowo pobudzeni

czy smutni z jakiegoś powodu. Sesja muzykoterapii prowadzonej

metodami improwizacyjnymi (np. podejściem Nordoff-Robbins)

z racji swojej specyiki nie może mieć sztywnego planu i prak-

tycznie niemożliwym jest wcześniejsze ustalenie jej przebiegu.

Nie oznacza to, że sesje muzykoterapii są całkowicie nieplanow-

ane i spontaniczne. W niektórych modelach (np. muzykoterapii

behawioralnej) wymaga się szczegółowego planu sesji, w in-

nych ustalone zostają jedynie ogólne ramy lub cele (takie jak

zachęcanie do ekspresji emocji, kreatywności, ćwiczenie kon-

centracji uwagi, zdobywanie doświadczeń wynikających z pracy

grupowej, poczucia niezależności wewnątrz grupy itp.). Jednak

zawsze plan jest jedynie narzędziem w rękach terapeuty i nigdy

nie jest na tyle sztywny, aby nie uwzględniać w jego realizacji

reakcji uczestników sesji.

Kolejną różnicą, na którą warto zwrócić uwagę, jest sposób

wykorzystania instrumentów, w obydwu omawianych dziedzin-

ach. Już sam moment wyboru instrumentu wyróżnia obie dyscy-

pliny. Na zajęciach muzyki instrumenty z reguły są rozdawane

uczniom, niekiedy czekają na nich rozłożone na ławkach jeszcze

przed rozpoczęciem lekcji. Nierzadko jest to działanie zamier-

zone – np. w sytuacji, gdy uczniowi nadpobudliwemu celowo

wręczony zostaje instrument cichy, po to, aby nie przeszkadzał

zanadto w prowadzeniu lekcji. Ograniczona jest tym samym

swoboda wyboru instrumentu. W muzykoterapii taka sytuacja

nie może mieć miejsca. Osoba, z którą terapeuta pracuje w

czasie sesji, musi mieć możliwość swobodnego doboru instru-

mentu, nie tylko z powodu stosowania zasady podmiotowego

traktowania uczestników sesji, ale również dlatego, że już sam

wybór instrumentu ma istotne znaczenie diagnostyczne – może

informować o aktualnym stanie psychoizycznym pacjenta.

Dziecko pobudzone z reguły sięgnie po instrument głośny (np.

bęben czy czynel) po to, aby dać sobie możliwość rozładowania

drzemiącego w nim napięcia. Zaś dziecko nieśmiałe, zalęknione

czy apatyczne z reguły decyduje się na instrument delikatny,

cichy.

Jedną z najważniejszych cech dobrego terapeuty jest właśnie

umiejętność bycia elastycznym, zdolność do dopasowywania

swoich działań do aktualnego stanu, zachowań i reakcji osób

uczestniczących w sesji.

K. Bruscia (1989, s. 11) wyszczególnia cztery czynniki

decydujące o rozróżnieniu terapii muzyką od zajęć stricte muzy-

cznych. Są to:

Różnicować zajęcia muzyczne od muzykoterapii może również

sposób gry na instrumencie. Podczas, gdy na lekcjach muzyki

wskazane jest zademonstrowanie uczniom prawidłowego spo-

sobu gry, to na sesji muzykoterapii pozostawia się w tym zakre-

sie dosyć znaczną swobodę. Pobudza to kreatywność i inwencję

dziecka, a także daje możliwość samodzielnego decydowania

jaki sposób wydobycia dźwięku z instrumentu najbardziej

odpowiada mu do wyrażenia siebie. Jedynie w sytuacjach,

kiedy instrument jest niszczony lub mamy do czynienia z próbą

wyrządzenia sobie lub komuś krzywdy, nieodzowna jest reakcja

osoby prowadzącej sesję.

1. priorytetowa rola terapii,

2. akceptacja produkcji muzycznych pacjenta,

3. multisensoryczne zastosowanie muzyki,

4. łączenie muzyki z innymi dziedzinami sztuki.

Powyżej nakreślone zostały najbardziej podstawowe różnice

pomiędzy edukacją muzyczną a muzykoterapią. Na ich pod-

stawie jasno można stwierdzić, że wykonywanie zawodu nauc-

zyciela muzyki i muzykoterapeuty wymaga odmiennego przygo-

towania teoretycznego i praktycznego. Nie ma jednak powodu,

aby wykorzystywanie terapeutycznego oddziaływania muzyki

zarezerwowane było jedynie dla muzykoterapeutów. Wprow-

adzanie elementów muzykoterapii do zajęć edukacyjnych, o ile

jest to świadome i przemyślane działanie prowadzącego zajęcia,

jest rzeczą jak najbardziej wskazaną, gdyż nauczyciel jest osobą,

która ma, obok rodziców i opiekunów, najczęstszy kontakt z

dzieckiem. Wymaga to jednak od nauczyciela odpowiedniego

przygotowania i opanowania podstaw muzykoterapii. Bardzo

ważne są także indywidualne predyspozycje osobowościowe

nauczyciela – terapeuty.

Na lekcjach muzyki instrumenty muzyczne stosowane są głównie

do odtwarzania zapisu nutowego, niekiedy służą do improwiz-

acji, która z reguły poddana jest ścisłej dyscyplinie muzycznej.

Dziecko ma za zadanie możliwie najwierniej odegrać daną

melodię, stworzyć akompaniament do piosenki etc. W muzykot-

erapii instrumenty wykorzystuje się przede wszystkim do im-

prowizacji. W czasie sesji muzykoterapii rola improwizacji jest

niezwykle istotna, a w niektórych wypadkach stanowi absolutny

priorytet, podstawę, na której opiera się cały proces terapii (na

przykład w muzykoterapii kreatywnej Nordoff-Robbins). Należy

wyraźnie podkreślić, że improwizacja w muzykoterapii nie jest

uczona, ale stanowi czystą ekspresję emocji osób pozostających

w muzycznym związku (S. Woodward 2000, s. 96).

Dosyć kontrowersyjną propozycję w tym względzie przedstawia

F. Schalkwijk (1994). Sugeruje on, aby dokonać rozróżnienia

na muzykoterapię w znaczeniu edukacyjnym, czyli wykorzy-

stywanie muzyki w sposób terapeutyczny przez nauczyciela,

od właściwej muzykoterapii, do której wykonywania niezbędny

jest dyplom muzykoterapeuty, a którą dla odróżnienia proponu-

Pomimo niewątpliwej zbieżności środków, jakimi posługuje się

nauczyciel muzyki i muzykoterapeuta, należy zwrócić uwagę

na jeszcze jedną rozbieżność – planowanie. Lekcja muzyki wy-

maga starannego zaplanowania, przygotowania konspektu, czyli

Stachyra, K. (2009) Podobieństwa i różnice między muzykoterapią i edukacją muzyczną. Terapia przez Sztukę. 1 (01) 2009

Terapia przez Sztukę

Volume1 (01) 2009

je nazwać „psychoterapią muzyczną” (F. Schalkwijk 1994, s.

26). Uważam, że takie rozróżnienie nie jest właściwe z kilku

względów. Po pierwsze trudno jest zrozumieć, dlaczego po

wprowadzeniu elementów muzykoterapii do lekcji muzyki,

zajęcia takie mianoby nazywać muzykoterapią. Określanie

terminem „muzykoterapia” zajęć muzycznych prowadzonych

przez nauczycieli stosujących muzykę w celu terapeutycznym

wiąże się przede wszystkim z udzieleniem dużego kredytu zau-

fania dla osób bez pełnego przygotowania muzykoterapeutycz-

nego. Nie można wymagać, aby każdy nauczyciel potraił po-

prawnie poruszać się w tak delikatnej materii, jaką jest terapia.

Pewność, że zajęcia terapii będą właściwie prowadzone jest tu

zdecydowanie mniejsza niż w przypadku osób odpowiednio w

tym kierunku wykwaliikowanych. Może to znacznie zubożyć

nie tylko sam proces, negatywnie wpłynąć na uzyskane efek-

ty, a w skrajnych przypadkach doprowadzić do pogłębienia

problemów osób uczestniczących w sesji. Zawód terapeuty

jest specyiczny, gdyż wiąże się najczęściej z pracą z osobami

potrzebującymi i obarczony jest kredytem społecznego zaufa-

nia, którego nie wolno nadużywać, ani wystawiać na szwank.

Sylvia Woodward (2000, s. 94) słusznie zauważa, że wyszkole-

nie nauczycieli muzyki do tego, aby stali się „muzykoterapeu-

tami edukacyjnymi”, bez pełnego treningu muzykoterapeutycz-

nego prowadziłoby nieuchronnie do pogorszenia jakości zajęć

muzykoterapii i nieadekwatnego przygotowania kandydatów do

efektywnej pracy jako terapeuci. Istnieje jeszcze inny argument

skłaniający do odrzucenia propozycji F. Schalkwijka. Termin

„psychoterapia muzyczna” jest już od lat zarezerwowany do

opisywania metody Guided Imagery and Music (GIM). Wprow-

adzenie go jako określenia całej muzykoterapii wprowadziłoby

niepotrzebne zamieszanie i byłoby w dużym stopniu merytory-

cznie nieuzasadnione.

Omawiając zagadnienia związane z rozróżnieniem edukacji

muzycznej od muzykoterapii warto się odnieść do jeszcze jednej

dziedziny, jaką jest pedagogika specjalna. Tutaj edukacja muzyc-

zna nabiera jeszcze innego znaczenia, podobnie jak innego znac-

zenia nabiera pojęcie „nauczyciel”. Zajęcia muzyczne powinny

stać się czasem, który będzie wykorzystany zarówno na edukację

jak i terapię, zaś nauczyciel powinien posiadać umiejętności

i wiedzę również z zakresu muzykoterapii. Problematykę tą

wielokrotnie poruszała w swoich publikacjach prof. Z. Konasz-

kiewicz. Zauważa, że w pracy z dzieckiem chorym często nacisk

kładzie się jedynie na jedną z tych dziedzin, zapominając przy

tym o drugiej. Edukacja muzyczna nie jest w stanie zastąpić

muzykoterapii, jak i muzykoterapia zajęć wychowania muzyc-

znego. Brak którejkolwiek z tych dziedzin jest pozbawieniem

dzieci pewnych istotnych dla nich treści i form działania (Z. Ko-

naszkiewicz 1993).

Podsumowując powyższe rozważania należy raz jeszcze

podkreślić, że nic nie stoi na przeszkodzie, a wręcz jest wska-

zane, aby nauczyciele muzyki wykorzystywali w swoim war-

sztacie pracy elementy muzykoterapii. Należy jednak pamiętać,

że zawsze wiąże się to z braniem odpowiedzialności za drugą

osobę i, co za tym idzie, wymaga nie tylko fachowej wiedzy i

warsztatu, ale również – a może przede wszystkim – dojrzałości.

W tym zakresie można mówić o pewnym podobieństwie między

terapeutą a nauczycielem. Analogicznie jak terapeuta, tylko au-

tentyczny nauczyciel, charakteryzujący się dojrzałą, zdrową

osobowością, i który posiada odpowiednie kwaliikacje, będzie

mógł oddziaływać właściwie i całościowo na wychowanków.

Jak pisał wybitny polski pedagog – Wincenty Okoń, „[…] wiele

warunków składa się na dobre wychowanie, lecz jeden wśród

nich jest szczególnej wagi: doskonałe wychowanie może być

dziełem tylko doskonałego wychowawcy” (W. Okoń 1965, s.

249). Bez wątpienia to założenie pozostaje wspólne dla obydwu

dziedzin – edukacji i terapii.

Jeszcze inną dyskusyjną propozycję przedstawił przed kilko-

ma laty J. Robertson (2000), który zaproponował wyróżnienie

odrębnej dziedziny, jaką miałaby być tzw. „muzykoterapia edu-

kacyjna”. Dokonał on jednocześnie próby klarownego oddziele-

nia tego terminu od pojęcia edukacja muzyczna. J. Robertson

podkreśla, że w muzykoterapii edukacyjnej najważniejsze jest

nieświadome uczenie się, współpraca, dojrzewanie i estetyczne

reakcje dziecka, podczas, gdy edukacja muzyczna opiera się na

świadomym uczeniu się, iltrowaniu informacji i reakcjach ar-

tystycznych.

Bibliograia:

1. Bruscia K. (1989), Deining Music Therapy. Barcelona Pub-

lishers, Phoenixville.

2. Konaszkiewicz Z. (1993), Edukacja i terapia muzyczna w

odniesieniu do dzieci i młodzieży niepełnosprawnej, Szkoła

Specjalna nr 1-2, s. 54-59.

W dyskusji nad zastosowaniami muzykoterapii na gruncie edu-

kacyjnym rozstrzygająca pozostaje opinia Kenneth’a Bruscia –

jednego z najbardziej cenionych na świecie muzykoterapeutów i

teoretyków muzykoterapii. Wyraża on pogląd, że tzw. „muzykot-

erapia edukacyjna” nie jest odrębną dziedziną muzykoterapii,

psychoterapii czy medycyny muzycznej, jest to jedynie sposób

wykorzystania wszystkich tych elementów (1989, s. 102). K.

Bruscia podziela tym samym stanowisko, w myśl którego do

stosowania muzykoterapii w jakiejkolwiek postaci wymagane

jest gruntowne przygotowanie muzykoterapeutyczne.

3. Robertson J. (2000), An Educational Model for Music Thera-

py: the Case for a Continuum, British Journal of Music Therapy,

vol. 14, nr 1, s. 41-46.

4. Schalkwijk F. W. (1994), Music and People with Develop-

mental Disabilities. Jessica Kingsley Publishers, London.

5. Woodward S. (2000), A response to James Robertson’s ‘An

Educational Model for Music Therapy: the Case for a Continu-

um’, British Journal of Music Therapy, vol. 14, nr 2, s. 94-98.

Stachyra, K. (2009) Podobieństwa i różnice między muzykoterapią i edukacją muzyczną. Terapia przez Sztukę. 1 (01) 2009

Terapia przez Sztukę

Volume 1 (01) 2009

Informacje o autorze:

Dr Krzysztof Stachyra – muzykoterapeuta, nauczyciel wychow-

ania muzycznego, doktor nauk humanistycznych w dziedzinie

pedagogiki. Pracownik naukowo-dydaktyczny w Zakładzie

Muzykoterapii i Edukacji Muzycznej UMCS w Lublinie.

Przewodniczący Zarządu Głównego Polskiego Stowarzyszenia

Terapii Przez Sztukę oraz członek Stowarzyszenia Muzykotera-

peutów Polskich. Współredaktor międzynarodowego journalu

muzykoterapeutów “VOICES” wydawanego przez Uniwersytet

Bergen w Norwegii.

Stachyra, K. (2009) Podobieństwa i różnice między muzykoterapią i edukacją muzyczną. Terapia przez Sztukę. 1 (01) 2009

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: