PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA PLANU BALCEROWICZA
I PRÓBA OCENY JEGO EFEKTÓW
1. Stworzenie i wprowadzenie w życie projektu nowego modelu gospodarki, którego czołowym architektem
jest L. Balcerowicz wciąż budzą kontrowersje i toczy
się spór o słuszność podjętych działań (ich kierunków i tempa).
2. Zmiany polityczne zapoczątkowane kompromisem
między władzami komunistycznymi a opozycją
demokratyczną podczas obrad Okrągłego Stołu
doprowadziły do przeprowadzenia częściowo wolnych
wyborów i wyłonienia tzw. sejmu kontraktowego (35%
mandatów przypadło opozycji). Misję tworzenia rządu
powierzono T. Mazowieckiemu. Wicepremierem i
ministrem finansów został L. Balcerowicz.
3. Program zmian systemu politycznego i
gospodarczego cieszył się wielkim poparciem społecznym, co pozwalało na radykalną zmianę ustroju gospodarczego (przyzwolenie na okres
wyrzeczeń w zamian za przyszłe korzyści).
4. Sytuacja gospodarcza kraju była katastrofalna:
- istniało wielkie zadłużenie zagraniczne osiągające
poziom ponad 40 mld dolarów,
- deficyt budżetowy wynosił ponad 25% i nie pozwalał
nawet na wypłacenie pełnych wynagrodzeń
pracownikom sektora państwowego,
- występowała bardzo wysoka stopa inflacji, która w
końcowych miesiącach 1989 r. sięgała ok. 2000%,
- polska gospodarka, a zwłaszcza przemysł, była w
wysokim stopniu scentralizowana w rękach państwa,
jej poziom techniczny charakteryzował się ogromnym
zacofaniem, a dekapitalizacja majątku trwałego w
podstawowych gałęziach przemysłu sięgała 70%,
- pieniądz był bardzo słaby, a jego kurs w stosunku do
walut wymienialnych uniemożliwiał prawidłowy
rachunek ekonomiczny (np. w grudniu 1989 r.
1 $ = 6500 zł), system finansowy nie pozwalał na jego
wykorzystanie w oddziaływaniu na gospodarkę,
- infrastruktura gospodarcza i społeczna
uniemożliwiała normalne funkcjonowanie
gospodarki,
- poziom życiowy społeczeństwa był bardzo niski, stan
zdrowotny pogarszał się w stosunku do lat 70.
(wskaźnik przewidywanego okresu życia wynosił 71
lat – w tym: 67 lat dla mężczyzn i 76 lat dla kobiet),
warunki mieszkaniowe stawiały Polskę na
przedostatnim miejscu w Europie [przed Albanią].
PODSTAWY PRAWNE PLANU BALCEROWICZA –
PAKIET 10 USTAW UCHWALONYCH PRZEZ SEJM
W GRUDNIU 1989 r.
1. Ustawa o gospodarce finansowej przedsiębiorstw
państwowych – jedna z ustaw kluczowych dla
transformacji polskiej gospodarki w kierunku systemu
rynkowego. Likwidowała ona gwarancję istnienia
wszystkich państwowych przedsiębiorstw niezależnie od osiąganych przez nie wyników i stwarzała możliwość przeprowadzenia procesu upadłościowego i otwierała możliwość do ich prywatyzacji.
2. Ustawa o prawie bankowym - zakazywała
finansowania deficytu budżetowego przez dodrukowywanie „pustych” pieniędzy (nagminnej praktyki krajów socjalistycznych). Miała ona na celu
zahamowanie spadku wartości złotego i zachęcenie
do oszczędności w złotych. Dzięki temu udało się zapobiec zwiększaniu „czarnego rynku”. Wprowadzono samodzielność banku centralnego
i powierzono mu prowadzenie polityki monetarnej.
3. Ustawa o kredytowaniu znosiła preferencje kredytowe
dla przedsiębiorstw państwowych i wiązała stopę
oprocentowania ze stopą inflacji. Podmioty (prawne
i fizyczne), które wcześniej zaciągnęły kredyty musiały
dostosować się do nowych warunków prawnych –
konieczność spłaty kredytów o bardzo wysokim
oprocentowaniu spowodowanym inflacją. Ustawa ta
jednak umożliwiała działalność banków w
odpowiednich warunkach.
4. Ustawa o podatku od ponadnormatywnych
wynagrodzeń (PPW – popiwek) – zobowiązywała
państwowych pracodawców do płacenia tzw. popiwku
w przypadku przekroczenia dopuszczalnego poziomu
wynagrodzeń. Celem tego działania było utrzymanie
płac nominalnych o stałym poziomie przy wzroście
cen realnych. Oznaczało zmniejszenie siły nabywczej
wynagrodzeń, czyli przeciwdziałanie inflacji.
5. Ustawa o nowych zasadach opodatkowania
wprowadzała jednolite zasady płacenia podatków
przez przedsiębiorstwa z różnych sektorów gospodarki i tym samym prowadziła do równych praw
na rynku.
6. Ustawa o działalności gospodarczej prowadzonej
przez inwestorów zagranicznych – znosiła popiwek dla
zagranicznych inwestorów oraz zobowiązywała ich do
odsprzedaży państwu walut wymienialnych po kursie ustalonym przez bank centralny. Stworzono perspektywę repatriacji zysków w przyszłości.
7. Ustawa o prawie dewizowym wprowadzała wewnętrzną wymienialność złotego i znosiła państwowy monopol w handlu zagranicznym.
Zobowiązywała przedsiębiorstwa do odsprzedawania
państwu określonych limitów walut obcych. Zakładała
w przyszłości wymienialność zewnętrzną złotego.
8. Ustawa o prawie celnym stanowiła dalszy ciąg
ustanawiania równych praw dla wszystkich
podmiotów gospodarczych wprowadzając dla nich
zasady równego cła.
9. Ustawa o zatrudnieniu wprowadzała możliwość
zwolnień z pracy przez przedsiębiorstwa, ustanawiała
system pośrednictwa pracy, dopuszczała istnienie
bezrobocia i uchylała ustawę o osobach uchylających
się od pracy.
10.Ustawa o szczególnych warunkach zwalniania
pracowników – uzupełnienie ustawy poprzedniej,
miała na celu ochronę ludzi przed zwolnieniami,
zwłaszcza grupowymi, zapewniając jednocześnie
odprawy finansowe i okresowe zasiłki dla
bezrobotnych. Miała być stabilizatorem sytuacji
materialnej rodzin dotkniętych skutkami transformacji.
PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA I KIERUNKI PLANU BALCEROWICZA
Plan Balcerowicza zakładał dwa podstawowe kierunki działania, których realizacja rozpoczęła się 1. 01. 1990 r. W okresie krótkim miało nastąpić zduszenie hiperinflacji, zaś w długim okresie przebudowa gospodarki centralnie kierowanej na gospodarkę rynkową. Zmierzenie się z tymi zadaniami odbywało się w warunkach głębokiej zapaści polskiej gospodarki (dług zagraniczny, niekonkurencyjny i przestarzały aparat produkcyjny, niewydolne i nieefektywne rolnictwo, niedorozwinięty system usług, przestarzała infrastruktura materialna i społeczna).
Jako ilustrację równoległego realizowania obu celów można wymienić liberalizację cen. Zastosowano ją w 1990 r. wyjąwszy pewne usługi i produkty (energia elektryczna, gaz, c.o., czynsze za mieszkania, ceny chleba, mleka itp.). Wystąpiło zjawisko inflacji korekcyjnej – korekta cen i dopasowanie do poziomu cen rynkowych.
Złożoność zjawiska polegała na połączeniu dwóch procesów. Uwolnienie cen oznaczało dostosowania do gospodarki rynkowej przez m.in. sygnał dla przedsiębiorstw prywatnych, że warto zaangażować się w określoną działalność gospodarczą (łącznie z importem), bo da to wymierne dochody, a dla przedsiębiorstw państwowych sygnał, że trzeba zderzyć się z konkurencją rynkową i nie liczyć na dotacje budżetowe.
Natomiast w obszarze popytu konsumpcyjnego ten manewr oznaczał znaczne ograniczenie popytu krajowego. Skokowy wzrost cen, zwłaszcza w pierwszej połowie 1990 r., oznaczał dopasowanie popytu do podaży (głównie przez deprecjację zasobów pieniężnych społeczeństwa i przedsiębiorstw.
Walka z inflacją (kotwice antyinflacyjne) i stabilizacja makroekonomiczna (restrykcyjna polityka pieniężna i fiskalna)
1. Stały kurs złotego (zdewaluowany). – 9.500 zł za 1 dolara (6.500 zł za 1 dolara w grudniu 1989 r.).
Zabezpieczeniem utrzymania kursu był kredyt
udzielony przez MFW.
2. Wprowadzenie dodatniej realnej stopy
oprocentowania depozytów. Zachęcało to do
oszczędzania, podnosiło cenę kredytu i ograniczało
bieżącą konsumpcję.
3. Wprowadzenie popiwku. Niemożliwy był wzrost
wynagrodzeń proporcjonalny do tempa wzrostu
inflacji. Fundusz płac był indeksowany wskaźnikiem
wzrostu cen mnożonym przez odpowiedni współczynnik (0,2 – 0,6). Każda podwyżka płac
powyżej dopuszczalnej normy nakładała podatek
rzędu od 200 do nawet 500%.
4. Indeksacja płac i wynagrodzeń w sferze budżetowej
nie rekompensująca w pełni wzrostu płac.
5. Restrykcyjna polityka fiskalna (m.in. państwo nie
mogło zaciągać kredytów na preferencyjnych warunkach w NBP np. na sfinansowanie deficytu czy
subsydiowanie przedsiębiorstw). Wprowadzono
instytucję długu publicznego, można było zaciągać
kredyt bankowy, ale bez preferencyjnych warunków
(kreacja pieniądza).
EFEKTY POZYTYWNE
1. Zniesienie dominującej roli państwa w gospodarce
(zniesiono plany gospodarcze, rozpoczęto
prywatyzację itp.). Rola państwa została ograniczona do ustanawiania prawa regulującego
działalność podmiotów gospodarczych (typy
prywatyzacji).
2. Wprowadzono swobodę działalności gospodarczej
dla wszystkich podmiotów (1990 – 1993: ponad milion nowych firm, których udział wzrastał w zatrudnieniu i tworzeniu PKB).
3. Pojawiło się wymuszanie efektywności
przedsiębiorstw państwowych pod groźbą
upadłości.
4. Nastąpiło otwarcie na zagranice i wzrost eksportu
do krajów wysoko rozwiniętych.
5. Stabilizacja złotego przywróciła zaufanie do waluty
krajowej (odchodzenie od dolaryzacji gospodarki).
6. Rynek sprzedawcy został wyparty przez rynek
nabywcy...
madzix-13