IPN-PRL 1947-1948 - Na drodze do stalinizmu.pdf - Biuletyn IPN dodatki - elso10

Najnowsza

Instytut

Pamięci

Narodowej

Polaków

Oblicza PRL

Nr2

1947 – 1949

do stalinizmu

Fragment

plakatu

„Kolego,

chodź z nami

budować

Nową Hutę„

W końcu lat 40., kiedy radosne plakaty wzywały młodzież ze wsi

do budowy Nowej Huty, prawdziwi bohaterowie narodowi, żołnierze

AK, byli mordowani przez tzw. władzę ludową. Stało się tak

z Witoldem Pileckim „Witoldem” i Janem Rodowiczem „Anodą”.

August Emil Fieldorf „Nil” cudem wrócił wtedy z łagru

sowieckiego. Polscy komuniści uwięzili go, a zamordowali

w roku 1953, kiedy dymy z huty na dobre brudziły Kraków

historia

20 LISTOPADA 2007

Na drodze

> Oblicza PRL

Willa na Piłsudskiego

MAREK NOWAKOWSKI

pisarz

parterowe, budowane w większości

nakładem własnej pracy przez robot-

ników z fabryki Polo, Ortweina,

Hawliczka oraz tramwajarzy i koleja-

rzy. A wśród tej niskiej, biednej

zabudowy sterczały tu i ówdzie ka-

mienice czynszowe, zwane pekinami.

Podczas okupacji niemieckiej

mieszkańcy willi na Piłsudskiego (tak

samo jak willi pana Hawliczka czy

pałacyku w parku) zostali usunięci

i mieściła się tam siedziba żandarme-

rii, później zaś stacjonował sztab

złowrogiej formacji w czarnych mun-

durach ze srebrnymi błyskawicami

i trupimi główkami na wysokich,

okrągłych czapkach.

przy pomocy swoich towarzyszek

niedoli ciotka Stefa wyrwała sobie

własnoręcznie z dolnej szczęki. Miała

zamiar usuwać następne. Tylko już

nie zdążyła, gdyż szczęśliwym zrzą-

dzeniem opatrzności wypuszczono ją

na wolność.

Wkrótce w komitecie rodziciel-

skim szkoły mego ojca znalazł się

major Z. Przybył z innego miasta

i dwóch jego synów zaczęło uczęsz-

czać do szkoły na Parkowej. Major Z.,

z baretkami odznaczeń na piersi

mundurowej kurtki, codziennie jeź-

dził kolejką EKD do Warszawy.

Pracował w ministerstwie na Koszy-

kowej.

Wieczorami rodzice zazwyczaj sia-

dywali przy dużym stole w pokoju

stołowym, poprawiając klasówki

i przygotowując się do zajęć lekcyj-

nych na następny dzień. Rozmawiali

przy tym o różnych sprawach. Matka

ze szczególnym naciskiem zajmowała

się osobą majora. Akurat został wy-

brany na przewodniczącego

komitetu rodzicielskiego i raz nawet

był z wizytą w naszym domu. Matka

radziła ojcu uważać na tego majora.

– To przecież ubowiec! – powta-

rzała dramatycznym głosem.

Ojciec sprawę wyraźnie bagateli-

zował.

– Daj spokój – opędzał się łagod-

nie. – Przesadzasz.

I przekonywał matkę, że jego

sprawy z majorem dotyczą jedynie

dydaktyki i jej funkcji w nauczaniu.

Właściwie był zadowolony, że wśród

rodziców znalazł się człowiek tak

energiczny i społecznie zaangażowa-

ny. „Różne gabinety stoją przed nim

otworem” – mówił i wyliczał nazwy

ważnych instytucji, gdzie major mógł

łatwo dotrzeć. Pewno oczyma wy-

obraźni widział szansę dla szkoły. Tu

można uzyskać przydział niezbęd-

nych pomocy naukowych

do pracowni fizycznej. tam materiały

budowlane potrzebne do wykończe-

nia sali gimnastycznej. Gdzie indziej

znów możliwość zwiększenia fundu-

szu na dożywianie dzieci.

Matka stukała się palcem w czoło.

Dopiero po latach pojąłem głębo-

ki sens przestróg matki. Przecież

ojciec z całą swą naiwnością starego

społecznika i pedagoga nie pasował

do czasów, które wtedy nastały.

om znajdował się na krańcach

miasteczka. Tu już ulica Pił-

sudskiego zamieniała się

w wyboistą drogę między po-

lami i gliniankami. Dalej były tory,

które oddzielały Włochy od Woli. Dom

był piętrowy, płaski z werandą i tara-

sem, duże, weneckie okna,

przeszklone drzwi. Surowa, geome-

tryczna bryła w kolorze piaskowym.

Nowoczesne budownictwo z lat 30.

Przy bramie wyjazdowej garaż, mała

oficyna z tyłu, wokół ozdobne krzewy,

srebrne świerki, modrzewie. Takie do-

my nazywano u nas pałacykami,

willami. Było ich niewiele. Willa pa-

na Hawliczka, dyrektora fabryki. Dom

znanego doktora. Fantazyjny pałacyk

w parku. Może jeszcze malowniczy

dworek o spadzistym dachu, z gan-

kiem wspartym kolumienkami

na ulicy Sejmowej. Tam mieszkał zna-

ny tłumacz literatury rosyjskiej

i po wojnie często spoglądałem przez

szczeliny w płocie na starszego pa-

na siedzącego w fotelu pod wielkim,

rozłożystym drzewem. Okryty pledem

pisał coś na kolanach, odrzucając za-

pisane kartki na trawę. (...) Może

stamtąd przyszły pierwsze impulsy

do pisania?

Jednak nade wszystko utkwiła mi

w pamięci willa na ulicy Piłsudskiego.

Jako kilkuletni chłopak szedłem tam-

tędy w piękny, letni dzień

i posłyszałem wesołe głosy, śmiech.

Zatrzymałem się i patrzyłem przez

siatkę otaczającą ogród na zabawę

dwojga dzieci: chłopca i dziewczynki.

Podrzucali piłkę. Zaprosili mnie do-

zabawy.

– No, idź – ojciec popchnął mnie

lekko.

Niepewnie otworzyłem furtkę

i dziewczynka rzuciła piłkę w moją

stronę. Odrzuciłem. Zaczęła się gra

w dwa ognie.

Te wille, pałacyki, jak mówiono

u nas, wyróżniały się urodą w mia-

steczku, gdzie domki były pokraczne,

Po Niem-

cach willa

była zajęta kolejno

przez wojsko sowieckie

i polskie; wreszcie roz-

gościł się w niej

powiatowy Urząd Bez-

pieczeństwa i przed bramą posesji

stał wartownik w mundurze, z pepe-

szą przewieszoną przez pierś.

Przechodząc w pobliżu, zawsze zwal-

niałem nieco kroku i wpatrywałem

się w ciemne, piwniczne okienka

okryte gęstą, drucianą siatką. Piwni-

ca powiatowego Urzędu

Bezpieczeństwa zyskała złą sławę

i dużo się o niej dowiedziałem ze ści-

szonych rozmów moich rodziców

z ciotką Stefą, która spędziła tam kil-

ka miesięcy, osadzona w śledztwie

pod zarzutem handlu złotymi dolara-

mi i rublami, „świnkami”, jak

powszechnie mówiono. Była wychu-

dzona, szara. Ta rosła, urodziwa

kobieta zaraz po wyjściu z piwnicy

urzędu wyglądała na staruszkę. Opo-

wiadała o dwóch innych kobietach,

z którymi siedziała w celi. Jedną bili,

zarzucając jej szpiegostwo. Druga by-

ła w organizacji. Tak powiedziała

ciotka. Też ją bili. I jeszcze wspomi-

nała o kluczniku podatnym

na pokusy. Przynosił im jedzenie.

Zgodził się nawet przekazać grypsy

do bliskich. Zapłatą za jego życzli-

wość był złoty ząb. Ten ząb

Najnowsza historia Polaków

O jej wielkości i kształcie przesądził osobiście towarzysz Stalin

O nowej to Hucie piosenka

ierwszy łan zboża

padł 13 czerwca 1949

roku. Na urodzajnych

ziemiach podkrakow-

skiej wsi Mogiła skosili

go cieśle ze Społecznego Przed-

siębiorstwa Budowlanego.

Podkierunkiem inż. ZenonaBła-

żejewskiego uszykowali miejsce

pod pierwszy blok mieszkalny.

Zaczęła się budowa Nowej Huty.

Pierwszego miasta wpowojennej

Polsce stawianego od podstaw.

Historia mitu

Kolejne ważne daty:26 kwiet-

nia 1950 roku – pierwsza łopata

wbita na budowie kombinatu

metalurgicznego. Wkulminacyj-

nym momencie największej so-

cjalistycznej inwestycji będzie tu

pracowało 30 tysięcy osób. 21

stycznia1952 r. –huta otrzymuje

imię wodza rewolucji Włodzimie-

rza Lenina.22 lipca1954r. –świę-

tuje pierwszy spust surówki.

– Nową Hutą komuniści

chcieli ukarać burżuazyjny, re-

akcyjny Kraków, bo w referen-

dum1946 roku powiedział „nie”

nowej władzy – tak zwykle tłu-

maczonajest decyzja olokaliza-

cji huty w pobliżu starego Kra-

kowa. –Ten mocno już zakorze-

niony mit, nie ma oparcia wfak-

tach – prostuje prof. Andrzej

Chwalba, historyk z Uniwersy-

tetu Jagiellońskiego. –Referen-

dum w Krakowie nie wypadło

wcale tak źle jak w niektórych

innych miastach Małopolski.

Dokumenty epoki | Jak likwidowano „Wiarusów”

Strzelanina w siedzibie UB

DR MACIEJ KORKUĆ

historyk

IPN Oddział w Krakowie

sytuacja była coraz trudniejsza.

Była to pozostałość jednego

z najaktywniejszych pododdzia-

łów zgrupowania partyzanckiego

Józefa Kurasia „Ognia”. Zaklasy-

fikowana jako 3. Kompania

jednostka ta w latach 1945

– 1946 dowodzona była przez

chor. Henryka Głowińskiego

„Groźnego”. Po jego śmierci

w walce z KBW w listopa-

dzie 1946 roku, dowództwo

objął pochodzący z Wileńszczy-

zny plut. Antonii Wąsowicz

„Roch”. Śmierć „Ognia” w lu-

tym 1947 roku oznaczała

ostateczny rozpad zgrupowania.

„Wiarusy”

„Roch” nie zamierzał się ujaw-

nić – kontynuował walkę zbrojną

na Podhalu. Od tej pory on, jego

podkomendni i następcy używa-

li kolejno nazw: III Kompania AK,

„Wiarusy”, „Znicz”.

W maju 1947 roku wraz z dwo-

ma podkomendnymi próbował

przez zieloną granicę przedo-

stać się do amerykańskiej

strefy w Austrii. Nie udało się.

Pod Wiedniem wpadli w ręce

NKWD. Po kilkumiesięcznym

śledztwie i procesie „Rocha”

stracono w więzieniu bezpieki.

Po nim oddziałem dowodził Jó-

zef Świder „Mściciel”. Jednak

już po kilku miesiącach, w lu-

tym 1948 roku zginął w walce

z UB w miejscowości Lubień

(pod Myślenicami). Kilka dni

później poległ w walce z UB je-

go następca Dymitr Zasulski

„Czarny”. Kolejny dowódca Ta-

deusz Dymel „Srebrny”

przetrwał zaledwie do jesie-

ni 1948 roku. 21 października

zginął w zasadzce zorganizowa-

nej przez UB w Chabówce koło

Rabki. Ludzia został ciężko ran-

ny, ale i tak miał więcej

szczęścia: wraz z Edwardem

Skurnogiem „Szatanem” zdołali

się wymknąć obławie.

Zaczął się rok 1949. Po rozpra-

wie z opozycją i utworzeniu

PZPR komuniści szybko przy-

stąpili do budowy państwa

powszechnego terroru i strachu.

Mimo braku nadziei na rychłe

zmiany oddział „Dzielnego” był

skazany na dalszą walkę. Party-

zanci zdawali sobie sprawę, że

teren jest coraz bardziej nasyco-

ny konfidentami i informatorami

UB. Powrót do zwykłego życia

– po kilku latach walki z komu-

27 czerwca 1949 roku dowódca

oddziału „Wiarusy” Stanisław

Ludzia „Dzielny” oczekiwał

na przybycie por. „Henryka”

– przedstawiciela sztabu kra-

kowskiego Okręgu Ruchu

Oporu Armii Krajowej. Partyzan-

ci od kilku lat tkwili w lesie. UB

zadawał im kolejne ciosy, a ich

JERZY SADECKI

Dziennikarz „Rzeczpospolitej”

> Reportaż z przeszłości

Motyw ideologiczny pojawił się,

lecz dopiero później: wczasach

planu 6-letniego, uchwalonego

w1950 roku.

Cały świat sowiecki wchodził

wtedy w etap walki „nowego

i postępowego” świata ze sta-

rym i „zaśniedziałym”. Nowa

Huta świetnie pasowała, by stać

się społecznym iideologicznym

laboratorium stalinizmu. –Mia-

ła stanąć do pojedynku ze sta-

rym Krakowem. Zmienić to

miasto, rozpuścić „błękitną

krew” wświeżej idobrej, bo „ro-

bociarsko- biedniackiej”. Pisa-

no wówczas, że nowohucki,

„zdrowy element proletariacki”

ma rozbić krakowski „zaścia-

nek” czy „rezerwat” – określe-

nia z tamtych lat cytuje w to-

mie 6. „Dziejów Krakowa” prof.

Chwalba.

„Ulicami starego Krakowa po-

wiał nie wiatr, ale wicher no-

wych czasów. Wicher nieznane-

go dotąd zapału” – ogłaszała

w 1950 roku „Gazeta Krakow-

ska”. Komuniści wierzyli, że no-

we miasto z napływającymi tu

ludźmi oderwanymi od daw-

nych korzeni stanie się podatne

naindoktrynację imanipulację.

Z woli Stalina

Pomył budowy wPolsce huty

stali pojawił już w 1945 roku.

Polscy specjaliści myśleli opro-

dukcji nieco ponad pół milio-

na ton stali rocznie. Jak na ów-

czesne warunki, byłby to duży

zakład. O wielkości i kształcie

Nowej Huty przesądził osobi-

ście Józef Stalin, a o lokalizacji

koło Krakowa zdecydowali ra-

dzieccy specjaliści. Tu były naj-

lepsze warunki techniczne. Hu-

ta miała dawać zawrotną, jak

na tamte czasy, produkcję: 1,5

mln ton stali niezbędnej dla

przemysłu zbrojeniowego. Pla-

ny budowy iwyposażenie stalo-

wego kolosa obiecał dostarczyć

ZSRR.

– Stalin wezwał na Kreml Bo-

lesława Bieruta. Nazakończenie

spytał go, czy zrozumiał, jak ol-

brzymie to będzie obciążenie

dla narodu polskiego. Bierut

skwapliwie przytaknął, ale Sta-

lin rzucił do swych towarzyszy

niby żartem: „On nie poniał”

(„On nie zrozumiał”) – wspomi-

nał Zbigniew Loreth, dawny dy-

rektor inwestycyjny huty, cytu-

jąc ministra hutnictwa Kiejstuta

Żemajtisa, naocznego świadka

rozmowy. Bierut był doświad-

czonym komunistą i „poniał”

doskonale, że ze Stalinem nie

ma żartów imusi uruchomić ca-

ły potencjał kraju, by wykazać,

że docenia dar Stalina.

Wielki exodus ludzki

Szybko izapsie pieniądze za-

brano miejscowym chłopom ży-

zne pola podkrakowskie. Ko-

munistyczna propaganda roz-

pętała kampanię „Cały naród

buduje Nową Hutę”, na wieś

idomiasteczek ruszyli werbow-

nicy. Wielka budowa potrzebo-

wała tysięcy silnych rąk, bo ma-

szyn brakowało. Ciągnęli nanią

młodzi ludzie z ubogich mało-

polskich wiosek, repatrianci ze

wschodu, zbieranina ludzi po-

obijanych latami wojny, także

żołnierze AK z nadzieją, że

wiona, whucie zawsze przekra-

czałam normy –wspominazdu-

mą Marianna Brzezińska z bry-

gady tynkarek.

Tak jak w Komsomolsku

–Znów się pieśń nausta rwie:

młodzież iSP! Nierozłączne sio-

stry dwie: młodzież i SP – śpie-

wali nawielkiej budowie junacy

Służby Polsce. Kierowani przy-

musowo do tej formacji przez

Wojskowe Komendy Uzupeł-

nień, skoszarowani iwjednako-

wych drelichach, byli tanią siłą

roboczą. Rzucano ich na zagro-

żone odcinki budowy. Z braku

ciężkiego sprzętu ręcznie kopali

wielkie doły pod fundamenty.

Obok nich pracowały ochotni-

cze brygady Związku Młodzieży

Polskiej iAkademickiego Związ-

ku Młodzieży Polskiej. Razem

było około 10 – 12 tysięcy juna-

ków. Wśród nich młody Sławo-

mir Mrożek, przyszyły świato-

wej sławy dramaturg. Pisał: „My

chcemy kraj nasz cały/ przemie-

nić jak tę wieś, /by nam fanfary

grały/budowy wielkiej pieśń!”.

Władze partyjne widziały

wNowej Hucie polską odmianę

Komsomolska, miasta zbudo-

wanego przez młodych dla mło-

dych. Ze Związku Sowieckiego

przyszła też idea współzawod-

nictwa pracy i kult przodowni-

ków. – Stały się ważnym środ-

kiem ideologicznego oddziały-

Nowa Huta świetnie

pasowała, by stać się

społecznym

i ideologicznym

laboratorium stalinizmu.

Miała stanąć

do pojedynku ze starym

Krakowem

w wielkiej masie ukryją się

przedUB. Wielu porwały propa-

gandowe hasła, widzieli szansę

dla siebie. – Jak przyjechałam

do huty i pojadłam do syta, to

byłam szczęśliwa. Za pierwszy

miesiąc dostałam 670 złotych

i nie wiedziałam, co z nimi zro-

bić. Takie pieniądze nigdy mi się

na mojej biednej wsi nie śniły.

Wciężkiej robocie byłam zapra-

nizmem – wcześniej czy później

oznaczałby prosty scenariusz:

aresztowanie, śledztwo, tortury

i pewną śmierć. Oddział mógł

przetrwać jedynie w górach i le-

śnych ostępach.

Dlatego wiosną 1949 roku wra-

cający do zdrowia „Dzielny”

i jego podkomendni powrócili

po zimie do kwater i obozów

ulokowanych na gorczańskich

szczytach. Mieli mundury, broń,

świetnie znali teren. Wiedzieli

jednak, że jako mały oddział nie

są w stanie samodzielnie wpły-

nąć na losy kraju. Tym bardziej

zależało im na włączeniu się

w szerszy nurt niepodległościo-

wego oporu przeciw

komunizmowi. Powiązanie

z ogólnopolską organizacją kon-

spiracyjną, kontakt z Londynem

dawałby im z jednej strony za-

plecze dla działalności, z drugiej

poczucie sensu walki w ramach

podziemnego wojska. Liczyli

także na pomoc organizacyjną,

informacyjną. Potrzebowali roz-

kazów i wytycznych działania.

Porucznik „Henryk”

Poszukiwali kontaktu z dowódz-

twem istniejących w kraju

organizacji konspiracyjnych.

W tym celu „Dzielny” zwrócił

się o pomoc do Stefanii Kruk

ps. Teściowa. Była to od lat oso-

ba sprawdzona. Miała duży staż

konspiracyjny sięgający bliskiej

współpracujący z partyzantką

„Ognia” jeszcze od czasów Kon-

federacji Tatrzańskiej, czyli

pierwszych lat okupacji nie-

mieckiej. W „terenówce”

„Ognia” była również po 1945

roku, kiedy Ludzia był jednym

z adiutantów Kurasia.

W maju 1949 roku Kruk przy-

niosła „Dzielnemu” upragnione

informacje: jest szansa na na-

wiązanie bliskich kontaktów

z dużą organizacją konspiracyj-

ną. Tym bardziej że właśnie

tworzy ona swoje zaplecze woj-

skowe i poszukuje kontaktów

z jeszcze funkcjonującymi od-

działami zbrojnymi.

Dlatego spotkanie 29 czerw-

ca 1949 roku było w pełni

< Grupa

„Wiarusów”

w Gorcach,

wiosną 1949

roku

przygotowane przez „Teściową”.

W Gorcach nad wsią Waksmund

czekał Ludzia Mieczysław Łysek

„Grandziarz”, Edward Skurnóg

„Szatan” oraz Kazimierz Kolasa.

Kruk wraz z siostrą Kolasy Marią

po półtoragodzinnym marszu

przyprowadziła por. „Henryka”

ze sztabu ROAK w Krakowie.

Spotkanie spełniło oczekiwania

partyzantów. Otrzymali informa-

cje o krajowej siatce

konspiracyjnej i łączności z Lon-

dynem. Dostali egzemplarze

wolnej prasy: podziemnego „Or-

ła Białego” oraz wydawanego

w Londynie „Dziennika Żołnie-

rza”.

Nie stawiali warunków. Z miej-

sca zadeklarowali pełną

gotowość podporządkowania

się operacyjnego dowództwu

Ruchu Oporu AK. Szansa uzy-

skania statusu oddziału

bojowego ROAK oznaczała dla

nich zupełnie nowy charakter

działalności. „Henryk” przyjął

sprawozdanie oddziału. Nakre-

IPN-PRL 1947-1948 - Na drodze do stalinizmu.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: