4. CHRONOLOGIA
4.1. Pojęcie i zakres chronologii
4.1.1. Chronologia jest nauką o mierzeniu czasu.
a) matematyczna, czyli astronomiczna, badająca ruchy ciał niebieskich, o ile pozostają one w związku z mierzeniem. czasu, a więc przede wszystkim pozorny ruch Słońca wokół Ziemi i rzeczywisty ruch Księżyca wokół Ziemi:
b) techniczna, czyli historyczna, badająca historyczne podziały czasu, dokonywane przede wszystkim na podstawie ruchów ciał niebieskich, sprowadzająca je do podziałów stosowanych dzisiaj.
Chronologia historyczna jest niezbędna głównie dla ustalenia czasu powstania źródeł. Może on bowiem przez współczesnych być datowane przy pomocy najróżniejszych, stosowanych wówczas, sposobów mierzenia czasu. W konsekwencji sprowadzenie tych różnych sposobów oznaczania czasu do chronologii współczesnej pozwala historykowi umiejscowić fakty w czasie. Bez poprawnego umiejscowienia zjawisk historycznych w czasie nie jest możliwe poprawne odtworzenie procesu historycznego. Tymczasem stosowane w przeszłości podziały czasu bez ich rozpoznania albo nic nam nie mówią, albo wprowadzają nas w błąd.
4.1.2. Ostatnio rozwijają się badania, które przez znajomość stosowanego podziału czasu pozwalają ustalać szereg zjawisk historycznych. Jeżeli bowiem okaże się, że społeczeństwo o konkretnej kulturze, swój kalendarz opierało na zjawiskach zachodzących w otaczającej go przyrodzie, np. wzrost zboża i korelowało je z ruchem ciał niebieskich, to bez większego ryzyka możemy stwierdzić, iż głównym zajęciem tego społeczeństwa było rolnictwo. Co więcej, znajomość historycznej chronologii pozwala odczytywać nawet tak delikatne zjawiska, jak kierunki ideologiczne a nawet religijne.
Chronologię historyczną interesuje również zagadnienie zmienności kategorii czasu w odczuciu poszczególnych epok. Socjologia dochodzi bowiem do wniosku, iż coraz precyzyjniejsze mierzenie: czasu jest jednym ze znamion produkcyjnego charakteru cywilizacji przemysłowej. Obserwacja ta nie może być obojętna również dla historyka, którego interesuje np. w jakim stopniu mierzenie czasu kształtowało psychikę człowieka zarówno tę społeczną, jak i indywidualną.
4.1.3.Zagadnienie czasu historycznego zwykło się rozpatrywać z punktu widzenia metodologii nauk historycznych. Wydaje się jednak, iż nie może ono być obojętne także naukom pomocniczym. Kilka znaczeń terminu czas:
a) jako chwila, zdarzenie "punktowe",
b) okres czasu,
c) trwanie, tzn. długość okresu czasu
d) wszechobejmujący okres czasu, nieograniczona linia czasu.
Historykowi nie wystarcza jedynie znajomość czasu matematycznego (czyli, astronomicznego) dla zrozumienia dziejów. Nawet bowiem w rozumieniu matematycznym takie określenia czasu, jak sekunda, dzień czy rok nie oznaczają identycznego czasu, ale jego interwały u różnej długości.
Historyk nie może badać problemów czasu w oderwaniu od społeczeństwa, które w tym czasie się rozwija. Otóż ten czas historyczny, biegnie z różną szybkością, zależnie od szybkości zmian ilościowych, przechodzących w zmiany jakościowe. Tym samym historyka musi interesować owo przyspieszenie biegu czasu, a zwłaszcza to, co je warunkuje. Inaczej bowiem biegnie w średniowieczu czas duchownego a inaczej kupca. Co innego też warunkuje przyspieszenie czasów właściwych dla nich.
Nie bez wpływu na odczuwanie czasu jest również przestrzeń, której poznanie może bieg czasu zwolnić lub przyspieszać. Zatem nieobojętne dla takich badań będzie zagadnienie środowiska geograficznego, w którym człowiek żyje, jego możliwości komunikowania się z otaczającym go światem itp.
Zatem problem czasu historycznego, to problem poszukiwania pojęcia czasu, który adekwatniej odpowiadałby skomplikowanej rzeczywistości dziejowej niż czas matematyczny, a tym samym pozwalałby pełniej umiejscawiać fakt w czasie a zwłaszcza spójną sekwencję faktów.
4.2. Rozwój badań chronologicznych
4.2.1.Chronologią techniczną interesowali się zawsze dla celów praktycznych komputyści. Także dyskusje XVI-wieczne nad reformą kalendarza pobudziły do zainteresowania się jej problemami (Joseph Juste Scaligier, Paul Petavius).Dopiero w r. 1750 powstało teoretyczne dzieło benedyktynów Maura Autina, Charlesa Clemenceta i Ursina Durandapte'a Art de verifier 1es dates. Znaczne ożywienie badań przynosi druga połowa XIX i początek XX w. (Friederich Karl Ginzel, Hermann Grotefend),ale do dziś odczuwa się znaczny brak zainteresowania problematyką chronologii, którą zaczyna się badać pod kątem wpływu sposobów mierzenia czasu na kulturę itp.
4.2.2. Również w Polsce chronologia interesowała przede wszystkim komputystów i liturgistów, których prac nie można z tego powodu lekceważyć. Kładli bowiem podwaliny pod dalsze badania. Wiążą się one, z drugą połową XIX w. i wielkimi przedsięwzięciami edytorskimi, które uświadomiły zakres problematyki i potrzebę prowadzenia dalszych badań. Umożliwiły one wydanie podręcznika polskiej, chronologii (1957 r.).
4.3. Podstawowe wiadomości z chronologii astronomicznej
Ruchy ciał niebieskich, regularnie przebiegające i powtarzające się, stanowią podstawę podziału czasu. Są to następujące zjawiska: obrót Ziemi dookoła swej osi (lub pozorny ruch Słońca wokół, Ziemi), bieg Księżyca wokół Ziemi i bieg Ziemi wokół Słońca. Ruchy te są podstawą trzech zasadniczych jednostek czasu: doby, miesiąca i roku.
4.3.1. Doba związana z ruchem Ziemi wokół swej osi może być:
a) Syderyczna, jeżeli za punkt obserwacji ruchu Ziemi bierzemy określoną gwiazdę. Wynosi ona 23 godz. 56 min. 4 sek. (23 h 56 min 4 s).
b) Słoneczna, jeżeli za punkt obserwacji ruchu Ziemi bierzemy Słońce a właściwie jego pozorny ruch wokół Ziemi. Wynosi ona różne wartości w granicach 51 sek. (51 s) między najdłuższą i najkrótszą dobą, zaś w stosunku do doby syderycznej jest dłuższa o niecałe 4 sek. (4 s).
c) Średnią dobę słoneczną (dies civilis), liczącą pełne 24 godz. (24 h) wprowadzono ze względu na nierówność prawdziwych dób słonecznych niepraktycznych w codziennym użyciu.
Nierówności dób słonecznych spowodowane są przez niejednolitość ruchu Ziemi wokół Słońca, nachylenie ekliptyki do równika niebieskiego i nieregularność ruchu obrotowego samej Ziemi wokół swej osi, wykrytego niedawno dzięki zegarom kwarcowym. Owe różnice będą jednak odgrywały ważną rolę przy budowie kalendarza oraz mierzenia czasu w jednostkach mniejszych niż godzina.
4.3.2. Miesiąc jest związany z ruchem Księżyca wokół Ziemi i może być :
a) Synodyczny - jest to czas jaki upływa pomiędzy dwoma jednakowymi fazami Księżyca, np. od nowiu do nowiu. Czas ten nazywany wiekiem Księżyca, zaś fazy Księżyca (nów, pierwsza kwadra, pełnia i ostatnia kwadra) zależą od położenia oświetlonej przez Słońce części Księżyca względem Ziemi. Miesiąc synodyczny wynosi 29 dni 12 godz. 44 min. 2,8 sek.
b) Syderyczny - jest to czas potrzebny Księżycowi na bieg od wybranego południka niebieskiego do tego samego południka -i odpowiada dokładnie ruchowi Księżyca wokół Ziemi. Wynosi 27 dni 7 godz. 43 min.
4,7 sek. (27 d 7 h 43 min 4,7 s), a wiec jest krótszy od miesiąca synodycznego, gdyż w tym ostatnim Księżyc musi przebyć dodatkową drogę, wynikłą z równoczesnego ruchu Ziemi po ekliptyce.
4.3.3. Rok słoneczny, to czas, jaki potrzebny jest, aby Ziemia pokonała swą drogę wokół Słońca, przy czym za początek tego roku przyjmuje się równonoc wiosenną (21 III). Rok słoneczny może być:
a) zwrotnikowy, nazywany niekiedy także tropicznym, czyli czas jaki upływa między dwoma następującymi po sobie przejściami Słońca przez równonoc wiosenną (21 III). Wynosi on 31556 925, 975 sek., czyli 365 dni
5 godz. 48 min. 46 sek. (36 d 5 h 48 min 46 s);
b) syderyczny, nazywany niekiedy także gwiazdowym, to czas, w którym Słońce przesuwa się od wybranej gwiazdy do tej samej gwiazdy i wynosi 365 dni 6 godz. 9 min. 9 sek. (365 d 6 h 9 min 9 s), a więc jest dłuższy od roku zwrotnikowego o 20 min. 23 sek. (20 min 23 s), co wynika z tzw. precesji astronomicznej, tj. przesuwania się równonocy po ekliptyce.
Za podstawę dzielenia czasu historykowi służy rok zwrotnikowy. Stąd pory roku zależą od położenia Słońca na ekliptyce, określonego względem punktu równonocy wiosennej.
4.3.4. Ponieważ pory roku i związane z nimi pory dnia odgrywały i odgrywają w życiu człowieka pierwszorzędną rolę, stanowiąc ważny element uwarunkowań geograficznych, należy poświęcić im nieco uwagi.
Zależą one od zjawisk dokonujących się na ekliptyce, czyli płaszczyźnie drogi, jaką w ciągu roku pozornie wykonuje Słońce wokół Ziemi, a w rzeczywistości Ziemia wokół Słońca.
Ekliptyka jest to elipsa, mało spłaszczona, zbliżona do koła, nachylona do równika niebieskiego o 23,5o. To nachylenie powoduje różnice w nagrzewaniu w ciągu roku Ziemi przez Słońce. W rezultacie jest przyczyną
zmian długości dnia i nocy oraz powstawania pór roku. Dzieli się na:
a) 360 stopni. Punkty przecięcia się ekliptyki z równikiem niebieskim są oddalone od siebie dokładnie o 180o i stanowią równonoc wiosenną (21 III) i jesienną (23 IX). W odległości 90o od równonocy przypadają punkty przesileń letniego (22 VI) i zimowego (2ţţ XII). Różnica pomiędzy półroczem letnim i zimowym, wynosząca 7 dni (7 d), wynika nie z długości drogi, jaką Ziemia przebywa w półroczu letnim, ale z pewnego zwolnienia szybkości ruchu Ziemi.
b) Dwanaście znaków zodiakalnych, składających się na Zodiak. Znaki zodiakalne dzielą ekliptykę na odcinki długości 30o. Nazwy owych punktów pochodzą od nazw konstelacji gwiezdnych, rozłożonych wzdłuż ekliptyki (gr. zodion - figurka (zwierzątko), stąd zodiak). Począwszy od równonocy wiosennej są to: Baran, Byk, Bliźnięta, Rak, Lew, Panna, Waga, Niedźwiadek albo Skorpion, Strzelec albo Łucznik, Koziorożec, Wodnik, Ryby. Na skutek precesji astronomicznej, co 2000 lat (2000 a), konstelacje składające się na zodiak przesuwają się o 30o i stąd dziś Ryby zajmują już miejsce...
Damian2101